Diễn xuất thay đổi não bộ: Vì sao diễn viên có thể lạc mất chính mình trong vai diễn?

Những năm 1990, khi còn là học sinh nội trú tại một trường Anh, bạn bè và tôi có thể dành hàng giờ đắm chìm trong những trò chơi nhập vai. Trò yêu thích nhất của chúng tôi là Vampire: The Masquerade, và tôi vẫn nhớ như in cảm giác choáng váng tâm lý sau một buổi chiều hóa thân thành một gã ma cà rồng tàn nhẫn. Thật khó để thoát khỏi cái bóng của nhân vật đó—tôi phải tự nhắc nhở bản thân giữ lại phép tắc và đạo đức đời thực, kẻo lại vô tình gây ra rắc rối thực sự.

Nếu một trò chơi nhập vai đơn giản đã có thể làm lung lay bản sắc của một người, vậy điều đó sẽ diễn ra ở mức độ nào đối với các diễn viên chuyên nghiệp—đặc biệt là những người theo trường phái Method Acting, nơi họ hóa thân trọn vẹn vào vai diễn theo triết lý của nhà thực hành sân khấu Nga, Konstantin Stanislavski?

Có rất nhiều câu chuyện cho thấy diễn viên thường bị hòa lẫn giữa bản thân và nhân vật họ thủ vai. Chẳng hạn, Benedict Cumberbatch từng thừa nhận rằng dù rất thích đóng Sherlock Holmes, nhưng nhân vật này vẫn để lại những dư âm dai dẳng: "Tôi bị ảnh hưởng. Tôi trở nên thiếu kiên nhẫn hơn. Mẹ tôi còn nói rằng tôi hay cộc lốc với bà hơn mỗi khi đang quay phim Sherlock."

Benedict Cumberbatch says playing Sherlock Holmes affects his off-screen persona. Photo courtesy BBC/Hartswood Films

Mark Seton, nhà nghiên cứu tại Khoa Sân khấu và Biểu diễn của Đại học Sydney, thậm chí còn đưa ra một thuật ngữ đầy táo bạo—“Hội chứng căng thẳng hậu kịch tính” (post-dramatic stress disorder)—để mô tả những tác động tâm lý kéo dài mà một số diễn viên phải chịu đựng sau khi đánh mất chính mình trong vai diễn. Ông viết: "Diễn viên có thể duy trì những thói quen gây nghiện, phụ thuộc, thậm chí có thể hủy hoại bản thân, vốn là đặc điểm của nhân vật họ từng hóa thân."

Tuy nhiên, không phải ai cũng tin vào điều này. Samuel Kampa, nhà nghiên cứu tại Đại học Fordham (New York), từng tranh luận trên Aeon rằng sự đắm chìm vào vai diễn bị phóng đại quá mức, và rằng "diễn viên không thực sự quên mất mình là ai, bởi vì niềm tin và mong muốn thực sự của họ vẫn không thay đổi."

Trước đây, tranh luận về việc liệu diễn viên có thực sự “đánh mất bản thân” trong vai diễn hay không chỉ dừng lại ở mức suy đoán. Nhưng mới đây, hai nghiên cứu tâm lý học đã đưa ra bằng chứng cụ thể cho thấy nhân cách của diễn viên thực sự bị tác động sâu sắc bởi nhân vật họ nhập vai.

Một trong số đó, công bố trên tạp chí Royal Society Open Science, do nhóm của Steven Brown tại Đại học McMaster (Canada) thực hiện. Nhóm nghiên cứu đã tuyển chọn 15 diễn viên trẻ được đào tạo theo phương pháp Stanislavski và quét não của họ khi họ nhập vai Romeo hoặc Juliet. Trước khi vào máy quét, các diễn viên dành thời gian để hóa thân vào nhân vật, đặc biệt là chuẩn bị cho cảnh ban công kinh điển. Trong lúc quét, họ được đặt những câu hỏi cá nhân như: "Bạn có đến một bữa tiệc mà mình không được mời không?" hay "Bạn có nói với cha mẹ nếu bạn yêu ai đó không?" và được yêu cầu trả lời trong suy nghĩ, nhưng dưới lăng kính của nhân vật họ đang đóng.

Các nhà khoa học sau đó so sánh hoạt động não của diễn viên khi họ đang trong vai với các tình huống khác: khi họ trả lời câu hỏi với tư cách là chính mình, hoặc khi họ đóng vai một người thân quen (ví dụ như một người bạn hay người thân, trong trường hợp đó họ sẽ trả lời dưới ngôi thứ ba: "Anh ấy/cô ấy sẽ làm vậy."). Kết quả cho thấy việc nhập vai Romeo hay Juliet tạo ra một kiểu hoạt động não đặc trưng, khác biệt hẳn so với các tình huống còn lại, dù tất cả đều liên quan đến việc suy nghĩ về cảm xúc và ý định của một ai đó.

Đáng chú ý, khi diễn xuất, não bộ của các diễn viên cho thấy sự giảm hoạt động mạnh mẽ ở những vùng phía trước và trung tâm não bộ—những vùng vốn liên quan đến việc suy nghĩ về bản thân. Các nhà nghiên cứu nhận định: "Điều này có thể gợi ý rằng, xét trên phương diện thần kinh nhận thức, diễn xuất chính là quá trình kìm nén hoạt động xử lý bản thân." Một phát hiện khác cho thấy diễn xuất làm giảm ít hơn hoạt động của vùng precuneus—một khu vực nằm ở phía sau não. Thông thường, vùng này ít hoạt động khi con người tập trung cao độ (như trong thiền định), nhưng khi diễn xuất, nó vẫn duy trì mức hoạt động cao. Nhóm nghiên cứu đưa ra giả thuyết rằng có thể đây chính là dấu vết của hiện tượng "ý thức kép", nơi diễn viên cùng lúc vừa là nhân vật vừa là chính mình—một khái niệm từng được nhiều lý thuyết sân khấu nhắc đến.

Thậm chí, nghiên cứu này còn cho thấy việc đánh mất bản thân có thể xảy ra dễ dàng hơn ta tưởng. Trong một thử nghiệm khác, các diễn viên được yêu cầu trả lời với tư cách là chính mình, nhưng bằng giọng Anh Anh (British accent). Dù họ được dặn rõ rằng không cần nhập vai một người Anh, chỉ thay đổi giọng nói thôi cũng khiến não bộ xuất hiện kiểu hoạt động tương tự như khi họ nhập vai hoàn toàn. Nhóm nghiên cứu kết luận: "Ngay cả khi không cố tình nhập vai, những thay đổi về cử chỉ hay giọng điệu cũng có thể là bước khởi đầu cho quá trình hóa thân vào nhân vật và thu hẹp bản sắc cá nhân."

Phát hiện cuối cùng này, cho thấy bản thân con người có thể dễ dàng bị lu mờ hoặc suy yếu, hoàn toàn ăn khớp với một nghiên cứu khác, vừa được công bố trên The Journal of Experimental Psychology: General bởi nhóm nghiên cứu tại Đại học Dartmouth và Đại học Princeton, do Meghan Meyer dẫn đầu.

Trong hàng loạt thí nghiệm, các nhà nghiên cứu yêu cầu tình nguyện viên đánh giá tính cách, ký ức hoặc những đặc điểm thể chất của chính họ. Sau đó, họ làm điều tương tự nhưng từ góc nhìn của một người khác. Chẳng hạn, họ có thể chấm điểm mức độ cảm xúc của những ký ức cá nhân, rồi đánh giá xem một người bạn hay người thân của họ sẽ trải qua những ký ức đó như thế nào. Hoặc họ tự đánh giá mức độ một số đặc điểm tính cách phù hợp với bản thân, rồi chấm điểm xem những đặc điểm ấy có phù hợp với một người bạn của họ hay không.

Điều thú vị là sau khi hoàn thành bài tập nhập vai này, khi quay lại tự đánh giá chính mình, họ không còn nhìn nhận bản thân như trước nữa. Nhận thức về chính mình đã thay đổi—những điểm số họ tự chấm giờ đây trở nên gần giống hơn với điểm số họ đã chấm cho người khác. Ví dụ, ban đầu, nếu họ cho rằng mình chỉ hơi tự tin, nhưng lại đánh giá một người bạn là rất tự tin, thì đến khi chấm lại, họ có xu hướng xem bản thân cũng tự tin hơn trước. Đáng chú ý, sự hòa lẫn giữa cái tôi và người khác này vẫn tồn tại ngay cả khi có một khoảng thời gian 24 giờ giữa hai lần đánh giá.

Những thí nghiệm này không hề liên quan đến diễn xuất, cũng không có sự tham gia của diễn viên chuyên nghiệp. Ấy vậy mà, chỉ cần dành thời gian suy nghĩ về một người khác, ta cũng có thể vô thức tiếp thu một phần con người họ vào chính mình. "Chỉ bằng việc nghĩ về người khác, chúng ta có thể điều chỉnh bản thân để dần mang dáng hình của họ," Meyer và cộng sự viết.

Trước những phát hiện này, không có gì đáng ngạc nhiên khi các diễn viên—những người dành hàng tuần, hàng tháng, thậm chí hàng năm để hoàn toàn đắm chìm trong một vai diễn—có thể trải qua những thay đổi sâu sắc trong bản sắc của mình.

Ý nghĩ rằng bản sắc cá nhân có thể mong manh và dễ biến đổi đến vậy có thể khiến ta chùn bước—đặc biệt với những ai từng vật lộn để định hình cái tôi của mình. Nhưng nếu nhìn theo một hướng khác, đây cũng là một tin tốt lành. Hành trình hoàn thiện bản thân—hay ít nhất là nhìn nhận mình theo một cách tích cực hơn—có lẽ không khó khăn như ta vẫn nghĩ.

Chỉ bằng cách nhập vai vào hình mẫu mà ta muốn trở thành, hoặc đơn giản là dành thời gian suy nghĩ về những con người sở hữu phẩm chất mà ta ngưỡng mộ, bản thân ta có thể dần thay đổi theo chiều hướng ấy. Meyer và các cộng sự đã viết: "Mỗi người chúng ta, khi chọn ai để kết bạn, ai để noi theo, ai để phớt lờ, đều đang đưa ra những quyết định không chỉ định hình mạng lưới xã hội xung quanh mình, mà còn định hình cả chính bản thân ta."

Nguồn: Acting changes the brain: it’s how actors get lost in a role | Psyche.co