Điều gì gây ra trầm cảm? Nghiên cứu mới xác nhận trí tuệ cổ xưa

NHỮNG ĐIỂM CHÍNH

• Trong một nghiên cứu gần đây, việc làm suy giảm niềm tin vào một suy nghĩ tiêu cực đã giúp cắt giảm cảm xúc tiêu cực tới 87%.
• Các mô hình phân tích cho thấy: suy nghĩ tiêu cực sinh ra cảm xúc tiêu cực — chứ không phải ngược lại.
• Phát hiện này củng cố nền tảng của CBT và gợi mở rằng các công cụ số có thể nhanh chóng xoa dịu trầm cảm.

Jeremy Karmel, đồng sáng lập Feeling Great, cũng đóng góp vào nghiên cứu và những phát hiện được trình bày tại đây.

Hãy tưởng tượng bạn thức dậy trong một buổi sáng nặng nề, lòng đầy lo âu và tuyệt vọng. Trong đầu vang lên những ý nghĩ như: “Mình sẽ chẳng bao giờ hạnh phúc. Mọi cố gắng đều vô nghĩa.” Càng ngẫm nghĩ, cảm xúc càng sa sút. Nhưng rốt cuộc, điều gì đang thực sự diễn ra? Là suy nghĩ sinh ra cảm xúc, hay cảm xúc dẫn dắt suy nghĩ?

Suốt hàng thế kỷ, con người đã tranh luận về nguồn gốc của nỗi khổ tinh thần. Do sang chấn thời thơ ấu? Do mất cân bằng hóa học trong não bộ? Do thiếu thốn tình yêu và sự gắn kết? Mỗi trường phái tâm lý đều có lý thuyết riêng, danh sách ấy kéo dài bất tận, với hàng trăm giả thuyết nhưng rất ít bằng chứng xác quyết. 

Hơn 1.700 năm trước, triết gia Khắc kỷ Hy Lạp cổ đại Epictetus đã đưa ra một cách nhìn hoàn toàn khác. Ông cho rằng không phải những biến cố của cuộc đời làm ta khổ đau, mà chính là cách ta nghĩ về chúng. Ý tưởng gây tranh cãi này sau đó trở thành nền tảng của liệu pháp nhận thức – hành vi (CBT), do các bác sĩ Albert Ellis và Aaron Beck phát triển. CBT cho rằng: nếu bạn thay đổi cách mình suy nghĩ, bạn có thể thay đổi cách mình cảm nhận.

Đó là một tuyên bố táo bạo và đầy hứng khởi, nhưng liệu có đúng không? Với dữ liệu thu thập từ một ứng dụng chăm sóc sức khỏe tinh thần mới, chúng tôi quyết định tham gia vào cuộc tranh luận ấy.

Kiểm chứng mối liên hệ: suy nghĩ có thật sự dẫn dắt cảm xúc?

Trong nghiên cứu đầu tiên, chúng tôi phân tích dữ liệu từ 290 người dùng thử nghiệm phiên bản beta của ứng dụng Feeling Great. Khác với các nghiên cứu truyền thống vốn dựa trên những bảng hỏi hồi tưởng chung chung (hỏi bạn đã cảm thấy thế nào trong hai tuần qua), ứng dụng của chúng tôi đo lường trực tiếp những suy nghĩ và cảm xúc tiêu cực ngay tại khoảnh khắc hiện tại, bằng các thang đo mới, cực kỳ nhạy.

Sự khác biệt này mang tính then chốt. Khi theo dõi những thay đổi từng phút một, chúng tôi có thể kiểm tra liệu niềm tin vào các suy nghĩ tiêu cực (ví dụ: “Tôi là kẻ thất bại”) có thực sự gây ra cảm xúc tiêu cực hay là chiều ngược lại.

Dưới đây là dữ liệu từ những người dùng lần đầu, những người đã thành công trong việc đưa niềm tin vào một suy nghĩ tiêu cực gây đau khổ về mức 0. Trung bình, cứ ba người thì có một người đạt được điều này chỉ trong 80 phút. Tác động lên cảm xúc tiêu cực thật sự đáng kinh ngạc.

Hình 1: Sự thay đổi cảm xúc tiêu cực ở những người dùng đã giảm niềm tin vào một suy nghĩ tiêu cực xuống 0%.

Source: Dr. David Burns & Jeremy Karmel

Như bạn thấy trong Hình 1, những người dùng đưa niềm tin vào suy nghĩ tiêu cực của mình về 0 đã trải qua mức giảm trung bình 87% ở bảy cảm xúc tiêu cực ngay trong buổi sử dụng đầu tiên.

Nhưng liệu kết quả này có chứng minh rằng suy nghĩ tiêu cực gây ra cảm xúc tiêu cực? Chưa hẳn, bởi cũng có thể là chiều ngược lại. Biết đâu chính ứng dụng đã làm dịu cảm xúc tiêu cực trước, rồi từ đó kéo theo sự suy giảm mạnh mẽ của những suy nghĩ tiêu cực.

Vậy có thể giải được câu đố này không? Bằng các mô hình thống kê tiên tiến, chúng tôi kiểm tra bốn khả năng:

– Suy nghĩ tiêu cực gây ra cảm xúc tiêu cực.

– Cảm xúc tiêu cực gây ra suy nghĩ tiêu cực.

– Suy nghĩ và cảm xúc tác động lẫn nhau trong một vòng phản hồi nhanh và liên tục.

– Suy nghĩ và cảm xúc không ảnh hưởng trực tiếp đến nhau, mà cùng bị chi phối bởi một yếu tố thứ ba chưa được biết đến.

Những gì chúng tôi phát hiện

• Niềm tin vào suy nghĩ tiêu cực có tác động nhân quả mạnh mẽ, trực tiếp và rất nhanh lên cảm xúc tiêu cực.
• Cảm xúc tiêu cực không gây ra suy nghĩ tiêu cực một cách đáng kể, điều này cho thấy cảm xúc phần lớn là hệ quả, chứ không phải nguyên nhân, của suy nghĩ tiêu cực.
• Không tìm thấy bằng chứng cho vòng phản hồi tròn hay một yếu tố thứ ba ẩn giấu.

Nói ngắn gọn, dữ liệu của chúng tôi ủng hộ mạnh mẽ tiền đề cốt lõi của CBT: suy nghĩ định hình cảm xúc nhiều hơn rất nhiều so với việc cảm xúc định hình suy nghĩ. Nếu điều này đúng, nó mang lại những hệ quả sâu sắc cho cách chúng ta tiếp cận điều trị sức khỏe tinh thần.

Lặp lại phát hiện: liệu dữ liệu có đáng tin?

Một nghiên cứu nổi tiếng năm 2015, đăng trên tạp chí Science, cho thấy hơn 50% các nghiên cứu khoa học hành vi không thể lặp lại được. Điều này có nghĩa là ngay cả những kết quả đầy hứa hẹn cũng thường sụp đổ khi bị soi xét kỹ lưỡng.

Để đảm bảo phát hiện của mình vững chắc, chúng tôi tiến hành một nghiên cứu độc lập thứ hai với 1.393 người dùng phiên bản ứng dụng được tăng cường bằng AI. Kết quả? Gần như y hệt.

Điều thú vị là với cỡ mẫu lớn hơn, chúng tôi phát hiện một ảnh hưởng nhỏ nhưng có ý nghĩa thống kê của cảm xúc lên suy nghĩ, tuy nhiên tác động này rất mờ nhạt và yếu hơn nhiều so với sức mạnh của suy nghĩ trong việc định hình cảm xúc. Điều đó cho thấy cảm xúc đôi khi có thể ảnh hưởng đến suy nghĩ, nhưng ảnh hưởng này nhỏ bé nếu so với quyền lực của suy nghĩ đối với cảm xúc.

Vậy Epictetus có đúng không? Có vẻ là vậy. 

Kết quả trong đời thực

Trước đó, chúng tôi đã cho thấy những thay đổi mạnh mẽ trong cảm xúc tiêu cực ở những người dùng “đập tan” được suy nghĩ tiêu cực ngay lần đầu sử dụng ứng dụng. Nhưng còn những người không thể đưa niềm tin ấy về 0 thì sao? Như bạn thấy trong Hình 2, mức độ cải thiện cảm xúc của tất cả người dùng tương quan chính xác với mức độ mà niềm tin vào suy nghĩ đó suy giảm.

Hình 2: Sự suy giảm của suy nghĩ và cảm xúc tiêu cực ở tất cả người dùng trong ngày đầu tiên sử dụng ứng dụng.

Source: Dr. David Burns & Jeremy Karmel

Việc giảm niềm tin vào những suy nghĩ tiêu cực của người dùng có mối tương quan rất mạnh với sự suy giảm của cả bảy cảm xúc tiêu cực. Điều này cho thấy rằng việc làm lung lay niềm tin vào những suy nghĩ méo mó, tiêu cực có thể là một trong những cách nhanh nhất và hiệu quả nhất để xoa dịu không chỉ trầm cảm, mà còn rất nhiều cảm xúc tiêu cực khác.

Tương lai của sức khỏe tinh thần: can thiệp con người và AI

Những phát hiện này mở ra những cánh cửa đầy hứa hẹn cho điều trị sức khỏe tinh thần. Dữ liệu cũng cho thấy nhiều người có thể điều chỉnh cảm xúc tiêu cực một cách nhanh chóng, ít tốn kém, và thậm chí không cần đến sự can thiệp trực tiếp của con người. Những thay đổi nhanh chóng mà chúng tôi quan sát được gợi ý rằng nhiều người có thể tìm thấy sự nhẹ nhõm khỏi cảm giác tuyệt vọng và u ám chỉ trong vài giờ hoặc vài ngày, thay vì nhiều năm trị liệu.

Dữ liệu thật sự đầy hứa hẹn, nhưng chúng tôi cũng nhận thức rõ rằng sự kết nối và nâng đỡ giữa con người với nhau sẽ luôn là điều thiết yếu. Với nhiều người, trị liệu trực tiếp, mặt đối mặt, vẫn sẽ tiếp tục thay đổi cuộc đời, và trong một số trường hợp, cứu sống họ.

Nhưng giờ đây, chúng ta có bằng chứng khoa học rằng: thay đổi cách bạn suy nghĩ thực sự có thể thay đổi cách bạn cảm nhận, và sự chuyển hóa ấy hoàn toàn có thể diễn ra thông qua một thiết bị kỹ thuật số tự động.

Và đó là một khám phá mà hẳn Epictetus sẽ mỉm cười tự hào.

Còn Freud thì sao? Có lẽ ông sẽ không vui đến thế. 

References

Open Science Collaboration. (2015). Estimating the reproducibility of psychological science. Science, 349(6251), aac4716. DOI: 10.1126/science.aac4716

Tác giả: David Burns M.D.

image: Nataliya Dmytrenko/Shutterstock

Nguồn: What Causes Depression? New Research Confirms Ancient Wisdom | Psychology Today