Điều mà những con sóng dạy ta về sự tình cờ diệu kỳ trong cuộc sống

Hãy tưởng tượng một con sóng đang trỗi dậy từ đại dương, sắp sửa vươn cao rồi cuộn mình vỡ tan trên rạn san hô hay bờ cát. Làm thế nào để ta có thể hòa vào sức mạnh tự nhiên ấy, để sóng cuốn ta đi, chưa nói đến việc lướt trên nó một cách uyển chuyển, đầy tốc độ, sức mạnh và sự mượt mà?

Là một người lướt sóng, tôi có thể nói rằng, bài học đầu tiên chính là chấp nhận sự bé nhỏ của mình trước biển cả. Đại dương vĩ đại vận hành theo cách riêng của nó, bất kể ta có thích hay không. Nhưng điều đó không có nghĩa là ta hoàn toàn bất lực. Khi ta đủ tin tưởng thế giới này để hành động và phản ứng một cách khéo léo, ta có thể đạt đến trạng thái hòa điệu thích nghi.

Để duy trì sự hòa điệu ấy, tôi phải tập trung cao độ vào từng khoảnh khắc thay đổi của con sóng. Mỗi khoảnh khắc mới đòi hỏi một sự điều chỉnh tinh tế của cơ thể: một cú chuyển trọng tâm, một tư thế thấp hơn, một cú xoay dứt khoát theo hướng này rồi lại hướng khác. Tôi cứ thế làm điều đúng đắn tiếp theo, mà không cần suy nghĩ quá nhiều.

Sunset Beach, O‘ahu, Hawaii, 1980. Photo by Dennis Stock/Magnum Photos

Dù tôi làm rất nhiều thứ, nhưng mọi chuyển động lại diễn ra một cách tự nhiên, như thể nó đến với tôi mà không cần gắng sức. Khi từng lớp sóng cuộn trào, tôi cảm nhận được một sự hòa hợp dễ dàng, như thể mọi thứ đang cùng nhau hội tụ một cách hoàn hảo, đẩy tôi về phía trước. Cảm giác ấy dần dâng trào thành một niềm vui căng đầy, đến mức cả những người trưởng thành cũng không kìm được mà hét lên sảng khoái, như thể vừa tìm thấy suối nguồn tươi trẻ.

Trạng thái “stoke” mà dân lướt sóng nhắc đến thực chất là một sự hân hoan trước những gì vừa xảy ra. Đó là niềm vui khi ta vô tình rơi vào một sự giao thoa hoàn hảo giữa kỹ năng và hoàn cảnh, nơi cơ thể ta hòa quyện với đại dương rộng lớn, vượt khỏi mọi sự kiểm soát của bản thân.

Có nhiều cách để đối phó với cảm giác vô nghĩa của cuộc đời – như ăn một chiếc bánh burger chẳng hạn. Nếu đã phải sống, thì tại sao lại không ăn một cái? Nhưng lướt sóng lại mang một ý nghĩa đối lập. Nó là một điều đẹp đẽ đến mức siêu thực, một trải nghiệm tràn đầy ý nghĩa, một việc quá đỗi tuyệt vời để làm với quỹ thời gian hữu hạn của mình – chỉ vì bản thân nó xứng đáng. Nó, tự thân nó, đã là một lý do đủ đầy để ta sống, thay vì không tồn tại. Một lý do tuyệt vời để hân hoan.

Trong cuộc sống, có nhiều điều cũng giống như việc lướt sóng hơn là ăn một chiếc bánh burger. Đi dạo cùng một người bạn hay chú chó của mình. Dành thời gian bên lũ trẻ. Khiêu vũ hay chơi một bản nhạc. Nếu ta làm những điều ấy chỉ vì chính chúng, thì mỗi một việc đều là một lý do tuyệt vời để ta vui mừng vì mình đang sống, thay vì không.

Trong cuốn Surfing with Sartre (2017), tôi đã đề cập đến điều này để phản bác lại một kiểu trăn trở hiện sinh. Hai triết gia hiện sinh Albert Camus và Jean-Paul Sartre cho rằng, nếu cuộc sống không có một ý nghĩa vũ trụ tối thượng nào, thì nó trở nên phi lý. Nhưng tôi cho rằng đó là một cách nhìn nhận sai lầm. Biết đâu cuộc đời thực sự có một mục đích vũ trụ nào đó, dù ta không nhận thức được. Nhưng ngay cả khi không có, cuộc sống vẫn chẳng hề phi lý. Có vô vàn điều tuyệt vời ta có thể làm với quãng thời gian hữu hạn của mình, có hàng ngàn lý do để ta thấy hạnh phúc vì mình đang sống.

Thực tế, vấn đề hiện sinh lớn nhất mà phần đông chúng ta đối mặt không phải là sự vô nghĩa, mà là có quá nhiều lựa chọn ý nghĩa. Như Sartre từng nói, ta bị “kết án phải lựa chọn”, nhưng lại đứng trước vô số con đường đẹp đẽ mà cuộc đời có thể rẽ theo. Ta không thể làm được tất cả mọi thứ, không thể “có tất cả”. Nhưng nếu không rơi vào trầm cảm – mà đôi khi chỉ là vì thiếu nắng và vận động – thì đó thực ra là một vấn đề đáng mừng. Và tốt hơn hết, ta nên hiện diện để đón nhận nó, thay vì không.

Dẫu vậy, khi nhìn lại, tôi vẫn cảm thấy cuốn sách của mình chưa thực sự nắm bắt được lý do vì sao việc lướt sóng có thể mang lại ý nghĩa cho cuộc sống, chứ không chỉ đơn thuần khiến cuộc sống trở nên tươi đẹp hơn. Vì thế, tôi muốn đề xuất thêm một góc nhìn khác. Việc cưỡi trên một con sóng – một sự hòa hợp đầy may mắn giữa kỹ năng và hoàn cảnh – chính là một dạng của sự tình cờ diệu kỳ. Và việc ta mở lòng đón nhận những điều tình cờ ấy, quan sát chúng, trân trọng chúng, thậm chí tạo ra chúng, chính là một cách ý nghĩa để ta bước đi trong cuộc đời và tìm thấy thêm nhiều ý nghĩa trong đó.

Thế nào là “ý nghĩa” trong cuộc sống? Hay cuộc đời tự thân nó có “ý nghĩa” hay không? Theo tôi, không đủ để nói rằng cuộc sống chỉ cần mang lại những trải nghiệm thỏa mãn. Cũng không đủ để cho rằng những điều tốt đẹp trong đời là thực sự tốt, xét trên phương diện khách quan. Và ngay cả định nghĩa của triết gia Susan Wolf – rằng ý nghĩa xuất hiện khi sự hấp dẫn chủ quan gặp gỡ sự hấp dẫn khách quan – cũng chưa hoàn toàn thỏa đáng. Với tôi, khi ta nói về “ý nghĩa”, ta đang thêm vào đó một yếu tố của câu chuyện, một mạch tự sự. Ý nghĩa của cuộc sống, hay trong cuộc sống, chính là cách ta kể lại nó – khi ta hồi tưởng về những gì đã xảy ra hoặc khi ta chọn một hành động trong hiện tại, dựa trên việc điều đó sẽ làm nên một câu chuyện hay đến mức nào.

Nhiều triết gia đã đưa ra những quan điểm khác nhau về ý niệm này. Chẳng hạn, Helena de Bres đã bảo vệ quan điểm về hồi ký trong một bài viết gần đây, cũng như trong công trình Narrative and Meaning in Life (2018), nơi bà đề cập đến nhiều triết gia khác cùng luận bàn về chủ đề này. Ở đây, ta có thể nghĩ về cách mà một câu chuyện có thể trở nên ý nghĩa, qua những mô típ quen thuộc trong văn học như hành trình trưởng thành, nghiệp báo, sai lầm định mệnh, những cuộc hội ngộ hạnh phúc hay những sự tình cờ đáng kinh ngạc. Những câu chuyện mà dân lướt sóng hay kể về những cơn sóng, về cách gió và thủy triều hòa hợp với nhau một cách hoàn hảo, hay về khoảnh khắc họ thoát ra khỏi một con sóng tưởng chừng không thể – đó đều là những câu chuyện về sự tình cờ kỳ diệu. Và họ không chỉ đơn thuần kể chuyện. Họ đang sống chính những câu chuyện đó, khi họ theo đuổi những con sóng, cưỡi trên chúng, rồi sau đó ngồi lại bên nhau, nhấm nháp chút bia và tacos, hồi tưởng về những khoảnh khắc trong ngày, và mong đợi ngày mai lại tiếp tục như thế. Tôi tin rằng, họ đã nắm bắt được một điều gì đó rất đúng về ý nghĩa của cuộc sống.

Aristotle từng nhắc đến chuyện hai người bạn vô tình gặp nhau ở khu chợ. Nếu cả hai đều chỉ tình cờ có mặt ở đó để mua bánh mì, rồi vô ý chạm mặt nhau, ta có thể xem đó là một sự trùng hợp ngẫu nhiên, một kiểu may rủi đơn thuần. Nhưng nếu buổi sáng hôm đó, một trong hai người, hoặc cả hai, đã thoáng nghĩ về nhau, và rồi họ thật sự gặp lại nhau – “Trời ơi, tôi vừa mới nghĩ đến cậu!” – thì khoảnh khắc ấy không chỉ là may rủi, mà chính là sự tình cờ diệu kỳ.

Điểm cốt lõi của cả may mắn và sự tình cờ là không ai trong số họ thực sự kiểm soát được cuộc gặp gỡ này. Họ không hề lên kế hoạch, cũng không trông đợi điều đó xảy ra – không giống như một cung thủ lão luyện nhắm đến tâm điểm bia bắn ở cự ly gần. Nhưng nếu một người chỉ hy vọng sẽ gặp lại người kia ở chợ, mà không mong đợi chắc chắn, rồi bằng cách nào đó điều đó thực sự xảy ra, thì cuộc hội ngộ ấy có thể gọi là một sự tình cờ đầy ý nghĩa.

Triết gia Michael Duncan, trong luận án tiến sĩ xuất sắc của mình (mà tôi đã cùng hướng dẫn với Duncan Pritchard tại Đại học California, Irvine), giải thích rằng may mắn là một dạng khái niệm mang tính tự sự – một câu chuyện được kể theo cách lược bỏ những nguyên nhân dẫn đến nó. Khi kể về việc trúng xổ số, ta có thể nói đơn giản: “Vợ tôi mua cho tôi một tấm vé số, và cậu biết đấy, nó trúng thật.” Câu chuyện này chỉ bao gồm hai sự kiện – việc mua vé và việc trúng thưởng – nhưng nó liên kết chúng lại như một sự giao thoa bất ngờ của hai chuỗi nguyên nhân riêng biệt, không có một nguyên nhân chung thú vị nào kết nối chúng (vụ nổ Big Bang có thể là nguyên nhân của mọi thứ, nhưng nó không phải là một điểm liên kết thú vị trong câu chuyện này).

Sự tình cờ không phải là may rủi đơn thuần, mà là một dạng may mắn đặc biệt. Và giống như may mắn, nó cũng mang tính tự sự. Nó làm nên những câu chuyện thú vị. Những bộ phim hài lãng mạn như Serendipity (2001) hay các chương trình truyền hình như Seinfeld (1989-1998) và Curb Your Enthusiasm (2000-) chính là minh chứng cho điều đó. Nhưng quan trọng hơn, đây còn là cách ta tìm thấy ý nghĩa trong những sự kiện thực tế. Và nếu những sự kiện ấy kết nối các cuộc đời, tạo nên những mối quan hệ và cộng đồng – từ những cuộc gặp gỡ tình cờ ngoài chợ, ở bưu điện, hay quán rượu, nhà hàng – thì chúng không chỉ là những câu chuyện hay để kể. Chúng chính là những mảnh ghép làm nên ý nghĩa của cuộc sống.

Khi ta nhìn thế giới như một chuỗi những sự kiện ngẫu nhiên, vẻ đẹp của ý nghĩa dường như phai nhạt. Những chuỗi sự kiện xảy ra một cách tình cờ – như những lần gieo xúc xắc liên tiếp – có thể tạo nên những mô thức thú vị, thậm chí có thể đoán trước, nhưng tất cả chỉ là kết quả của may rủi. Trùng hợp vẫn luôn xảy ra trong cuộc sống và lịch sử, nhiều hơn ta tưởng. Phần lớn những điều đó không thực sự khiến ta bận tâm, nhưng chỉ cần một khoảnh khắc chú ý, ta lập tức nhận ra. Bạn mua một chiếc xe màu đỏ, rồi đột nhiên, đâu đâu cũng thấy xe đỏ. Không phải vì một xu hướng bí ẩn nào đó vừa xuất hiện, mà đơn giản là bạn đang để ý đến điều vốn đã luôn ở đó: có rất nhiều người thích xe đỏ, và vì thế, các hãng xe sản xuất và bán xe đỏ để kiếm lời.

Con người có khả năng bẩm sinh trong việc nhận diện mô thức, và ta có thể biến điều đó thành một trò chơi của trí tò mò. Ta chú ý đến những trùng hợp kỳ lạ, như thể đang giải mã những bí mật huyền bí. Bạn có biết rằng hai vị tổng thống Mỹ, Abraham Lincoln và John F. Kennedy, đều bị ám sát bởi những kẻ có tên gồm ba từ, với tổng cộng 15 chữ cái? Hay rằng giữa họ còn có hàng loạt sự trùng hợp kỳ lạ khác? Một số người say mê chiêm tinh học, xem nó như một cách thú vị để tìm ra quy luật trong cuộc sống và tình yêu, dù nếu bị hỏi kỹ, họ cũng thừa nhận rằng đó chỉ là một thú vui mang tính giải trí. Rốt cuộc, chẳng ai thực sự tin rằng những vì sao có thể chi phối số phận con người. Và ngay cả nếu điều đó là thật – nếu những khối lửa khổng lồ ở những thiên hà xa xôi lạnh lẽo có thể quyết định mọi sự kiện trên Trái Đất – thì liệu cuộc sống có trở nên ý nghĩa hơn không? Hay điều đó chỉ càng khiến mọi thứ thêm kỳ quặc?

Nhưng giờ, ta đang tiến gần hơn đến ý nghĩa của cuộc sống. Điều thực sự khiến ta hứng thú không phải chỉ là những câu chuyện về sự trùng hợp ngẫu nhiên, mà là những khoảnh khắc khi hoàn cảnh tình cờ hòa hợp với những dự định của ta. Bạn từng nghĩ rằng mình chẳng bao giờ có cơ hội đi du lịch. Nhưng rồi, bạn vẫn viết một chuyến du ngoạn Alaska vào danh sách "ước mơ cả đời" – một dự định mơ hồ, không rõ khi nào hay bằng cách nào nó sẽ thành hiện thực. Và rồi, một ngày kia, bạn tình cờ thấy một quảng cáo giảm giá sâu. Điều đó khiến bạn bắt đầu cân nhắc nghiêm túc, sẵn sàng cắt bớt những bữa ăn ngoài để dành tiền cho chuyến đi.

Nhờ khả năng nhận diện mô thức một cách tự nhiên, ngay cả trong những sự kiện tưởng như ngẫu nhiên, bạn đã chú ý đến cơ hội này – một cơ hội mà bạn có thể đã bỏ lỡ nếu ngay từ đầu bạn không mở lòng với ý tưởng đó. Một phần là do sự nhạy bén của bạn, một phần là do hoàn cảnh. Khi cả hai hòa quyện một cách kỳ diệu, ý nghĩa xuất hiện – như thể thế giới đang ngầm giúp bạn, như thể vận may đang mỉm cười với bạn.

Lướt sóng cũng vậy. Những người lướt sóng thường có phỏng đoán về sóng trong ngày, về những đường lướt có thể vẽ ra khi thời điểm đến. Nhưng họ cũng biết rằng, phần còn lại phải tự hoàn thiện khi đang ở trên biển, với sự tin tưởng vào những khoảnh khắc tình cờ. Đó là một kỹ năng được rèn giũa, nhưng không bao giờ có sự đảm bảo chắc chắn. Vì lướt sóng chỉ có thể xảy ra khi hoàn cảnh ủng hộ, nó đòi hỏi một dạng niềm tin – niềm tin rằng thế giới sẽ vận hành theo cách có lợi cho bạn, miễn là bạn vẫn làm tốt phần của mình và luôn sẵn sàng nắm bắt điều đúng đắn tiếp theo.

Vậy là, theo một cách nào đó, Sigmund Freud có lý khi nói về "cảm giác đại dương" – thứ cảm giác mà ông cho rằng là nền tảng của tôn giáo, một cảm giác rằng ta thực sự thuộc về thế giới này, rằng đây chính là nhà của ta, bao gồm cả những đại dương bao la và huy hoàng. Quả đúng như vậy, nếu ta biết cách lướt trên những con sóng của cuộc đời.

Nguồn: What surfing says about the importance of serendipity in life | Psyche.co