Giải mã bí ẩn sốc thuốc heroin: Vì sao liều nhỏ cũng có thể gây tử vong?

Heroin, giống như các loại thuốc phiện khác, ức chế hoạt động của trung khu não bộ kiểm soát hô hấp. Đôi khi, tác động này mạnh đến mức người sử dụng ngừng thở và trở thành một nạn nhân nữa của sốc thuốc. Một số người tử vong vì dùng quá liều, nhưng cũng có những người chết ngay sau khi tự tiêm một lượng heroin nhỏ đến mức không thể gây tử vong. Vì sao lại như vậy? Đây chính là bí ẩn về sốc thuốc heroin – một hiện tượng đã được biết đến hơn nửa thế kỷ qua.

Vào những năm 1960, New York rơi vào khủng hoảng heroin, số ca tử vong do sốc thuốc tăng dần theo từng năm. Riêng năm 1969, gần 1.000 người đã chết vì heroin – con số tương đương với năm 2015. Trưởng giám định y khoa thành phố thời bấy giờ, Milton Helpern, cùng phó giám định Michael Baden, đã tiến hành điều tra những cái chết này. Họ phát hiện ra rằng nhiều nạn nhân không chết vì quá liều theo đúng nghĩa dược lý, bởi chỉ ngay hôm trước, họ vẫn dùng một lượng heroin tương tự mà không hề gặp vấn đề gì.

Karen, một người nghiện heroin, đang cố gắng cứu một người nghiện khác đã dùng thuốc quá liều, New York, tháng 10 năm 1964. Ảnh của Bill Eppridge/The LIFE Picture Collection

Helpern, Baden và cộng sự nhận thấy rằng, dù nhiều người cùng dùng heroin từ một mẻ, nhưng hiếm khi có hơn một người gặp phản ứng nguy hiểm đến tính mạng. Khi phân tích các gói heroin, xi-lanh đã qua sử dụng và mô quanh vị trí tiêm của nạn nhân, họ phát hiện rằng phần lớn người chết đều tự tiêm một liều heroin bình thường – thường là không đủ để gây tử vong. Đến năm 1972, Helpern kết luận rằng: “Không có sự tương quan định lượng giữa liều heroin sử dụng và hiệu ứng gây tử vong tức thì.”

Nhà báo khoa học Edward Brecher là người đầu tiên đặt tên cho hiện tượng này là “bí ẩn sốc thuốc”, khi ông phân tích dữ liệu của Helpern trên Consumer Reports. Brecher cho rằng gọi đây là “quá liều” là một cách dùng từ sai lầm. Ông viết: “Những cái chết này, nếu có liên quan đến liều lượng, thì đúng hơn phải gọi là ‘thiếu liều’ chứ không phải quá liều.”

Các nghiên cứu độc lập sau đó tại New York, Washington D.C., Detroit, cũng như nhiều thành phố ở Đức và Hungary, đều xác nhận hiện tượng này: nhiều con nghiện tử vong dù tự tiêm một lượng heroin lẽ ra không thể giết chết họ.

Phần lớn các bài báo khoa học về sốc thuốc heroin không nhắc đến bí ẩn này. Thay vào đó, người ta mặc nhiên cho rằng nạn nhân chết vì dùng quá nhiều thuốc phiện. Ngay cả khi vấn đề được đề cập, lời giải thích vẫn chưa thực sự thỏa đáng.

Ví dụ, có giả thuyết cho rằng một số ca tử vong là do phản ứng dị ứng với các chất phụ gia như quinine, thường được trộn vào heroin để tăng khối lượng. Nhưng giả thuyết này đã bị bác bỏ.

Một số nghiên cứu khác chỉ ra rằng tác động của một liều heroin nhỏ có thể mạnh hơn rất nhiều nếu người dùng đồng thời uống rượu hoặc sử dụng các chất gây ức chế thần kinh khác. Dù sự tương tác giữa thuốc và rượu có thể dẫn đến sốc thuốc trong một số trường hợp, nhưng nó không thể giải thích cho tất cả các ca tử vong.

Lại có ý kiến cho rằng, người nghiện có thể chết do dùng lại heroin sau một thời gian cai nghiện, dù là do chủ động từ bỏ hay bị bắt giam. Khi không còn tiếp xúc với heroin, cơ thể họ mất đi khả năng dung nạp tích lũy trước đó, và nếu họ quay lại với liều cũ, thứ từng là “bình thường” nay có thể trở thành liều chí mạng.

Tuy nhiên, bằng chứng thực nghiệm cho thấy dung nạp opioid không hề suy giảm đơn thuần chỉ vì thời gian trôi qua. Một bằng chứng quan trọng đến từ chính… mái tóc của người nghiện. Ma túy và các chất chuyển hóa của nó sẽ thấm vào sợi tóc khi tóc phát triển, tạo thành một “nhật ký hóa học” của người dùng. Nhờ kỹ thuật phân tích tóc theo đoạn, các nhà khoa học có thể tái dựng lịch sử sử dụng heroin, bao gồm cả những giai đoạn cai nghiện. Một nghiên cứu tại Stockholm đã phân tích tóc của 28 nạn nhân tử vong do heroin và phát hiện rằng không có dấu hiệu nào cho thấy họ đã từng cai nghiện trước khi chết.

Vậy đâu mới là lời giải cho bí ẩn này? Những phát hiện này cho thấy rằng nguyên nhân gây tử vong không chỉ đơn thuần nằm ở liều lượng heroin, mà còn có thể liên quan đến nhiều yếu tố sinh học và môi trường khác – những yếu tố mà khoa học vẫn đang tiếp tục khám phá.

Một lời giải đầy bất ngờ cho bí ẩn sốc thuốc heroin đã xuất hiện từ chính những người từng thoát chết sau khi dùng quá liều. (Sốc thuốc có thể cứu được nếu thuốc giải – một chất đối kháng opioid như naloxone – được tiêm kịp thời.) Khi được hỏi về trải nghiệm của mình, hầu hết những người sống sót đều nói rằng có một điều khác biệt trong lần dùng heroin suýt đoạt mạng họ: họ đã tiêm thuốc ở một nơi xa lạ, chưa từng sử dụng heroin trước đó.

Các nghiên cứu độc lập tại New Jersey (Mỹ) và Tây Ban Nha đều cho thấy một điểm chung. Đa số người sống sót kể rằng họ đã dùng heroin trong một bối cảnh hoàn toàn mới. Ví dụ, một người đàn ông ở New Jersey từng sử dụng heroin suốt 10 năm, nhưng vào một buổi tối sau tiệc cưới, anh ta đã tiêm heroin ngay trong phòng khách của mình – một nơi anh ta chưa từng dùng thuốc, lại còn trong một nhóm đông người. Và chính lần đó, anh ta bị sốc thuốc.

Không chỉ có người nghiện heroin, mà cả bệnh nhân ung thư cũng có thể gặp nguy hiểm tương tự khi dùng opioid để giảm đau trong một môi trường mới lạ. Trường hợp của NE – một bệnh nhân ung thư tụy giai đoạn cuối – là một ví dụ đau lòng. Ông được chăm sóc giảm nhẹ tại nhà, mỗi ngày tiêm morphine bốn lần theo đúng quy trình do bác sĩ chỉ định. Suốt bốn tuần liền, ông chỉ nằm trong căn phòng ngủ mờ tối, đầy thiết bị y tế, và morphine luôn được tiêm trong không gian quen thuộc ấy.

Nhưng vào ngày định mệnh đó, vì một lý do nào đó, NE đã lê mình ra phòng khách sáng trưng. Khi con trai ông phát hiện cha đang đau đớn, cậu đã tiêm morphine như mọi khi – chỉ có điều lần này, cha cậu không còn ở trong căn phòng quen thuộc. NE lập tức bị sốc thuốc và qua đời. Chỉ có duy nhất một điểm khác biệt so với hơn 100 lần tiêm trước đó: môi trường tiêm thuốc đã thay đổi.

Thí nghiệm trên động vật: Khi môi trường mới làm tăng nguy cơ tử vong

Những câu chuyện này khiến các nhà khoa học đặt ra giả thuyết: Liệu có phải việc thay đổi môi trường có thể làm suy giảm khả năng dung nạp thuốc, khiến một liều heroin thông thường bỗng trở nên chí mạng?

Dĩ nhiên, không thể tiến hành thí nghiệm này trên con người vì lý do đạo đức. Nhưng các nghiên cứu trên chuột và chuột cống đã cho thấy điều tương tự. Ba thí nghiệm độc lập, được thực hiện vào những thời điểm khác nhau, ở các phòng thí nghiệm khác nhau, tại ba quốc gia khác nhau, với ba loại chất khác nhau (heroin, pentobarbital và rượu), đều đưa ra một kết quả giống nhau: tỷ lệ tử vong cao hơn đáng kể ở những con vật được tiêm liều cuối cùng trong một môi trường mới lạ.

Trong một thí nghiệm với heroin, tỷ lệ tử vong ở nhóm chuột được tiêm trong môi trường mới cao gấp đôi so với nhóm vẫn tiêm ở nơi quen thuộc.

Không chỉ có heroin, mà nhiều chất khác như caffeine, nicotine hay rượu cũng có thể trở nên mạnh hơn khi được sử dụng trong bối cảnh khác thường. Sau 40 năm nghiên cứu, các nhà khoa học nhận thấy rằng một người đã quen uống rượu hay dùng thuốc trong một môi trường nhất định sẽ đánh mất một phần khả năng dung nạp nếu chuyển sang một nơi khác.

Trải nghiệm thực tế: Khi một ly cocktail giữa trưa làm bạn lâng lâng

Có lẽ bạn đã từng trải nghiệm điều này mà không để ý. Giả sử mỗi tối sau một ngày làm việc căng thẳng, bạn có thói quen nhấm nháp một ly martini tại nhà. Bạn quen với cảm giác ấy, ly rượu không khiến bạn quá say. Nhưng rồi một ngày, bạn bất chợt gọi một ly rượu trong bữa trưa cùng đồng nghiệp – một điều bạn chưa bao giờ làm trước đây. Và bạn chợt nhận ra rằng mình chếnh choáng hơn hẳn, dù lượng cồn trong ly rượu giữa trưa không hề nhiều hơn ly martini quen thuộc buổi tối.

Hiện tượng này có thể được lý giải bằng học thuyết Pavlov. Nhà sinh lý học người Nga, Ivan Pavlov, từng chứng minh rằng một con chó có thể học cách tiết nước bọt khi nghe chuông báo hiệu bữa ăn. Cũng tương tự, con người (và động vật) học cách chuẩn bị sẵn sàng để tiếp nhận một chất kích thích khi có những dấu hiệu quen thuộc. Trong trường hợp của heroin, nếu môi trường quen thuộc giúp cơ thể người nghiện chuẩn bị đối phó với tác động của thuốc, thì khi tiêm ở một nơi mới, phản ứng này không còn nữa – khiến người đó dễ bị sốc thuốc hơn.

Một thông điệp có thể cứu sống nhiều mạng người

Mỗi năm, từ 1% đến 3% người nghiện heroin tử vong vì sốc thuốc. Năm 2015, nước Mỹ ghi nhận gần 13.000 ca tử vong do heroin. Lý do sốc thuốc có thể rất khác nhau: Có người dùng quá liều vì heroin bị pha trộn với opioid mạnh hơn, có người kết hợp heroin với rượu hoặc các chất gây ức chế thần kinh khác. Những yếu tố rủi ro này đã được tuyên truyền rộng rãi.

Nhưng có một yếu tố nguy hiểm khác lại ít được nhắc đến: sử dụng heroin trong một bối cảnh mới lạ.

Nhiều nạn nhân không chết vì tiêm quá nhiều heroin, mà vì cơ thể họ không còn khả năng dung nạp như bình thường khi thiếu đi những tín hiệu quen thuộc. Khi ấy, tác động của thuốc trở nên mạnh hơn, và họ không thể chống chọi nổi.

Nếu những người nghiện heroin biết được điều này, nhiều sinh mạng có thể được cứu.

Nguồn: Solving the heroin overdose mystery: how small doses can kill | Aeon.co