Giới hạn của tâm trí ý thức

Chúng ta là những sinh vật có bộ não lớn, với khuynh hướng mạnh mẽ tin rằng hầu hết mọi vấn đề trong đời đều do tâm trí ta gây ra, và vì thế, chỉ cần tập trung cao độ, ta sẽ giải quyết được tất cả. Khi cảm giác buồn bã hay rối loạn tràn về, ta thường kích hoạt ngay thùy trán, cố gắng "nghĩ thông" mọi khổ đau. Ta lập danh sách việc cần làm, viết nhật ký, tìm đến bạn bè hoặc nhà trị liệu, thậm chí lật giở những cuốn sách tâm lý hay triết học để tìm câu trả lời.

Những điều này có thể đem lại lợi ích lớn lao, nhưng đôi khi, sẽ khôn ngoan hơn nếu ta nhận ra giới hạn của lý trí. Không phải mọi vấn đề biểu hiện trong tâm trí đều bắt nguồn từ tâm trí, cũng như không phải vấn đề nào cũng có thể được giải quyết bởi tâm trí, dù ta có nỗ lực bao nhiêu đi chăng nữa.

Kazimir Malevich, Supremacist Composition, 1915

Cha mẹ của những đứa trẻ nhỏ sẽ thấm thía bài học này. Có những lúc tâm trạng của trẻ rơi xuống đáy vực, một loạt những ý nghĩ tiêu cực trói buộc tâm hồn non nớt: bạn khác có món đồ chơi tốt hơn, và điều đó thật bất công; một bộ phim yêu thích không có trên tivi là bi kịch; bữa tối thật kinh khủng; chiếc cúc áo khoác yêu quý bị rơi ra và có lẽ chẳng bao giờ sửa được… Bản năng tự nhiên của cha mẹ là dùng lý lẽ để khuyên nhủ trẻ, cố giúp trẻ thoát khỏi trạng thái rối rắm đó bằng những lời giải thích: "Cúc áo sẽ được khâu lại", hoặc "Bộ phim đang chiếu cũng thú vị đấy chứ…".

Nhưng những bậc cha mẹ có kinh nghiệm sẽ ngờ rằng nguyên nhân thực sự nằm ở nơi khác: đứa trẻ đơn giản là mệt mỏi và cần đi ngủ ngay lập tức. Những suy nghĩ bi quan này không phải là kết luận được trẻ "suy nghĩ" ra; chúng là biểu hiện của một trạng thái mà chỉ một giấc ngủ mới có thể chữa lành.

Dù trưởng thành, chúng ta đôi khi vẫn rơi vào trạng thái tương tự. Ta có thể cảm thấy đời sống vô nghĩa, bạn bè không biết ơn, công việc thiếu mục đích, và thế giới như đang chống lại ta. Nhưng nếu ta hiểu bản thân sâu sắc hơn, ta sẽ nhận ra rằng, giống như những đứa trẻ hoảng loạn, có lẽ ta chỉ cần đi ngủ sớm hoặc uống một cốc nước cam lớn.

Nỗi lo âu hiện sinh, sau cùng, có thể chỉ đơn thuần là do đường huyết thấp. Hiểu rõ bản thân là biết cách phân biệt những vấn đề biểu hiện trong tâm trí với những vấn đề thực sự phát sinh từ tâm trí.

Ngay cả khi một vấn đề thực sự có vẻ mang bản chất tinh thần, việc ngồi xuống và cố gắng giải quyết nó bằng một cuộc tấn công lý trí trực diện không phải lúc nào cũng mang lại kết quả tốt nhất. Có những nút thắt trong tư duy chỉ được tháo gỡ khi ta ngừng nghĩ hoàn toàn: đẩy ghế ra, đi bộ một vòng quanh khu phố, lắng nghe một bản nhạc, hoặc xem một bộ phim nhẹ nhàng.

Tâm trí có thể làm việc tốt nhất khi ta không đòi hỏi quá nhiều ở nó. Đôi khi, chính lúc ta "không làm gì cả" – ngồi bên cửa sổ ngắm một cành cây uốn mình xuống đất hay một chú sóc tinh nghịch leo lên thân cây – những ý tưởng quan trọng lại nảy nở, thoát khỏi sự bám víu vội vã và rối loạn trong tâm trí.

Những suy nghĩ tuyệt vời nhất đôi khi đến trong những hành động giản đơn nhất: khi ta để mắt nhìn xa xăm qua đường chân trời trong một chuyến tàu dài, hay khi ngắm nhìn đôi chân mình dưới làn nước nóng của bồn tắm. Để nghĩ tốt, đôi khi ta phải giảm bớt áp lực về tầm quan trọng của những điều mình đang làm.

Ta có thể tìm lại chính mình, sẵn sàng đóng góp nhiều hơn, khi ta được nhắc nhở rằng vị trí của mình chỉ là một chấm nhỏ bé trong vũ trụ rộng lớn này – như khi ta lạc bước vào một khu rừng đã tồn tại từ trước thời Columbus ra khơi, hay ngẩng đầu chiêm ngưỡng Polaris, ngôi sao cách đây 430 năm ánh sáng, trên một con đường sáng trăng.

Ta không còn lựa chọn nào hợp lý hơn ngoài việc làm hòa và cộng tác với tiềm thức. Khi lý trí đã làm hết sức mình, ta cần nhường chỗ cho phần vô thức – thứ vận hành chậm rãi, huyền bí và đầy cảm hứng.

Cũng như cách ai đó bên trong ta tự biết cách tiêu hóa bữa trưa hay bước đi mà không cần ý thức "ra lệnh", các ý tưởng cũng có thể hình thành mà không cần sự hiện diện liên tục của ta. Thậm chí, chúng có thể nảy mầm theo những cách nguyên bản và đẹp đẽ hơn khi ta tạm rời đi: dành một giờ làm vườn, nô đùa với chú chó cưng, thay vì ép buộc chúng phải tuân theo một thời gian biểu của văn phòng hay lớp học.

Ta cần học cách như những người thủy thủ tài ba, điều chỉnh cánh buồm theo những làn gió nội tâm huyền bí.

Dĩ nhiên, việc nhận ra ta bị chi phối bởi những điều tưởng chừng nhỏ nhặt – như bữa tối hôm qua hay lượng oxy trong phòng – có thể gây cảm giác bẽ bàng. Nhưng thay vì phản kháng, ta nên chấp nhận sự thật này một cách nhẹ nhàng.

Để suy nghĩ sáng suốt không phải là tin rằng lý trí có thể làm tất cả, mà là biết kính trọng những giới hạn mà lý trí không bao giờ vượt qua được.

Nguồn: THE LIMITS OF THE CONSCIOUS MIND