Làm thế nào để giúp người khác thay đổi: 5 bí quyết từ nghiên cứu

Giúp ai đó thay đổi có thể là một hành trình đầy thử thách và đôi khi khiến ta cảm thấy mất kiên nhẫn. Ngay cả khi đối diện với những nguy cơ nghiêm trọng về sức khỏe, nhiều người vẫn không thay đổi thói quen của mình—như thể họ đang mắc kẹt trên một con đường một chiều dẫn đến diệt vong.

Nhưng vấn đề nằm ở cách chúng ta tiếp cận. Chúng ta thường cố gắng thuyết phục người khác bằng những bài giảng đầy lý lẽ—dù thừa biết rằng điều đó không hiệu quả. Lạ thay, ta vẫn cứ lặp lại cách làm này, như thể những lý do ta đưa ra chẳng có chút tác dụng nào…

Thực tế, điều đó gần như đúng. Vậy đâu mới là giải pháp?

Hơn 300 năm trước, nhà toán học lừng danh Blaise Pascal đã nói:
“Con người thường dễ bị thuyết phục bởi những lý do mà chính họ tự khám phá ra hơn là bởi những lý do do người khác đưa vào tâm trí họ.”

Và khoa học hiện đại đã chứng minh ông hoàn toàn có lý. Thay đổi xảy ra khi chính bản thân họ thuyết phục họ.Nếu ta cố gắng làm điều đó thay họ, mọi chuyện chỉ tệ hơn mà thôi.

Con người vừa thông minh hơn, vừa kém khôn ngoan hơn ta tưởng. Họ thường biết rõ điều mình làm là sai. Vấn đề không nằm ở thông tin, mà ở động lực. Khi sự mâu thuẫn trong họ chưa được hóa giải, họ sẽ không hành động. Nhưng một khi đã đủ động lực, họ có thể tự thay đổi mà không cần ai thúc ép.

Vậy làm sao để truyền động lực và giúp họ cam kết thay đổi? Các nhà trị liệu gọi đó là “Phỏng vấn tạo động lực”(Motivational Interviewing - MI). Ban đầu, phương pháp này được phát triển để giúp những người nghiện ma túy cai nghiện. Và nó thực sự hiệu quả:

Trong một thử nghiệm tại một trung tâm cai nghiện rượu kéo dài 21 ngày, chỉ cần thêm một buổi MI ngắn ngay sau khi nhập viện, tỷ lệ kiêng rượu sau khi xuất viện đã tăng gấp đôi so với phương pháp điều trị thông thường.
(Theo nghiên cứu của Brown & Miller, 1993)

Phương pháp này có thể tạo ra kết quả chỉ sau 15 phút, cải thiện mối quan hệ và giúp bạn không phải hét vào gối vì bất lực.

Hãy cùng tìm hiểu cách làm nhé…

Không Ai Muốn Bị Ra Lệnh

Sách dạy làm cha mẹ có bán chạy không? Rất chạy. Nhưng thử bước đến gần một bậc phụ huynh và bảo họ cách dạy con mà xem. (Hy vọng bạn sẽ chóng hồi phục sau khi bị đánh tơi tả.)

Chúng ta đều mong muốn được giúp đỡ, nhưng lại càng khao khát giữ vững quyền tự chủ của mình hơn. Vì vậy, chỉ bảo người khác phải làm gì gần như không bao giờ có tác dụng. Ta thường nghĩ rằng chỉ cần bày tỏ quan điểm là đủ, nhưng điều đó chỉ khiến người nghe phản kháng mạnh hơn. Ra lệnh là phản đề của sự thấu hiểu.

Nếu bạn tranh luận để ép họ thay đổi, còn họ cứ cự tuyệt, nghĩa là bạn đang đi sai hướng. Nhưng khi ta trao cho họ sự tự do và quyền kiểm soát, họ sẽ thả lỏng hơn. Vì vậy, cốt lõi của MI không phải là đưa ra mệnh lệnh, mà là đặt câu hỏi.

Có thể bạn đang nghĩ: “Nghe hay đấy, nhưng làm sao điều này thực sự giúp họ thay đổi?”

Một câu hỏi hợp lý. Ra lệnh thì không hiệu quả. Chiều theo họ cũng chẳng giúp ích gì. Điều chúng ta cần là hướng dẫn—giống như một hướng dẫn viên du lịch: giúp đỡ, nhưng không áp đặt. Và điều này khiến họ không cảm thấy bị ép buộc.

Khi ai đó lưỡng lự về việc thay đổi, ta sẽ nghe thấy hai loại ngôn ngữ:

• “Ngôn ngữ thay đổi” (Change talk): Họ muốn thay đổi.
• “Ngôn ngữ duy trì” (Sustain talk): Họ không muốn thay đổi.

Vậy ta phải làm gì? Không cố ép họ thay đổi. Thay vào đó, khơi gợi những lý do thay đổi đã có sẵn trong đầu họvà củng cố những lý do đó. Đó chính là cách giúp họ tiến về phía trước mà không tạo ra sự kháng cự.

Bước đầu tiên là tìm hiểu giá trị của họ. Khi hiểu điều họ coi trọng, ta cũng hiểu động lực của họ. Và khi họ tự nói ra những điều mình tin tưởng, họ sẽ có xu hướng muốn hành động nhất quán với những niềm tin đó. Đây chính là điểm tựa chúng ta sẽ sử dụng.

Dùng “OARS” Để Khơi Gợi Sự Thay Đổi

Bốn kỹ thuật chính của Phỏng vấn tạo động lực là:

1. Đặt câu hỏi mở (Open Questions)
2. Khẳng định điểm mạnh của họ (Affirming Strengths)
3. Lắng nghe phản chiếu (Reflective Listening)
4. Tóm tắt lại nội dung cuộc trò chuyện (Summarizing)

Câu hỏi mở là những câu không thể trả lời chỉ bằng “có” hoặc “không”. Chúng thường bắt đầu bằng “Cái gì”, “Làm thế nào”, “Tại sao”. Loại câu hỏi này giúp người đối diện mở lòng, cung cấp thêm thông tin và cảm thấy được thấu hiểu. Quan trọng nhất, nó để họ tự dẫn dắt cuộc trò chuyện, thay vì để bạn biến nó thành một bài giảng dài lê thê về tầm quan trọng của việc tập thể dục.

Nhưng nếu chỉ toàn đặt câu hỏi, cuộc trò chuyện sẽ giống như một cuộc thẩm vấn, khiến người nghe trở nên phòng thủ. Vì thế, ta cần lắng nghe phản chiếu nhiều gấp đôi so với đặt câu hỏi. Đây là công cụ quan trọng nhất trong MI. Hiểu đơn giản, lắng nghe phản chiếu là đưa ra phỏng đoán về ý nghĩa thực sự của những gì họ nói, rồi phản hồi lại. Ví dụ:

• Họ: “Tôi thấy chuyện này thật phiền phức.”
• Bạn: “Vậy là bạn cảm thấy không thoải mái với tình huống này.”

Điều này giúp làm rõ suy nghĩ và tạo ra sự kết nối. Nhưng đây cũng chính là nơi phép màu diễn ra.

Chỉ đơn thuần lắng nghe sẽ không giúp ai đó thay đổi. Thậm chí, nếu bạn không cẩn thận, họ có thể tự thuyết phục chính mình rằng họ không cần thay đổi. Vì vậy, điều bạn chọn để phản chiếu rất quan trọng. Bạn không phản ánh tất cả những gì họ nói, mà chọn lọc. Tập trung vào “ngôn ngữ thay đổi” và phớt lờ “ngôn ngữ duy trì”. Đây chính là sự khác biệt giữa MI và việc chỉ lắng nghe một cách thụ động.

Nhưng có động lực thôi chưa đủ, họ còn cần cảm thấy tự tin rằng họ có thể làm được. Đây chính là lúc ta khẳng định điểm mạnh của họ. Nhấn mạnh những phẩm chất tốt đẹp của họ, ghi nhận nỗ lực và ý định tích cực của họ. Khi làm vậy, ta giúp họ tin rằng họ có khả năng thực hiện sự thay đổi.

Tóm tắt – Nghệ thuật kết nối những mảnh ghép rời rạc

Tóm tắt không đơn thuần chỉ là nhắc lại lời họ nói, mà là một phiên bản sắc nét hơn của lắng nghe phản chiếu. Bạn giúp họ nhìn lại bức tranh toàn cảnh của chính mình – không còn là những suy nghĩ hỗn độn trong đầu, mà là một dòng chảy rõ ràng, có trật tự.

Điều này không chỉ thể hiện bạn đang chú ý và thấu hiểu, mà còn là một cách tinh tế để giúp họ tự xây dựng lập luận cho chính mình. Bởi vì khi bạn chọn lọc điều gì cần nhấn mạnh, bạn đang không chỉ đơn thuần tóm tắt, mà còn khéo léo hướng họ đến sự thay đổi – bằng chính lời lẽ của họ.

Nghe có vẻ hợp lý, phải không? Nhưng làm sao để sử dụng phản chiếu và tóm tắt một cách hiệu quả để giúp họ thay đổi?

Thay đổi cán cân giữa “muốn thay đổi” và “giữ nguyên hiện trạng”

Chúng ta có xu hướng tin tưởng hơn vào những gì chính mình nói ra. Vì thế, mục tiêu không phải là bác bỏ những lý do khiến họ trì hoãn sự thay đổi, mà là khơi gợi và khai thác những điều thúc đẩy họ tiến lên.

Có một phương pháp rất hiệu quả để làm điều đó – và thật may, nó cũng rất dễ nhớ: DARN.

DARN là bốn yếu tố của “ngôn ngữ thay đổi”:

• Desire (Mong muốn): “Tôi muốn giảm cân.”
• Ability (Khả năng): “Tôi muốn chạy marathon nhưng không nghĩ mình có thể làm được.”
• Reasons (Lý do): “Tôi muốn tập thể dục để có nhiều năng lượng hơn.”
• Need (Nhu cầu): “Tôi cần rèn luyện sức khỏe tốt hơn.”

Nhưng nhớ nhé, ta không được ép buộc. Vì càng đe dọa sự tự do của họ, họ sẽ càng phản kháng. Ta cần để họ tự nói ra những điều này.

Vậy nên, hãy dùng những câu hỏi theo DARN để khơi gợi những suy nghĩ đó:

• “Một năm sau, bạn muốn cuộc sống của mình khác đi như thế nào?” → Khơi gợi Mong muốn.
• “Nếu bạn thực sự quyết tâm giảm cân, bạn nghĩ mình có thể làm điều đó bằng cách nào?” → Khơi gợi Khả năng.
• “Tại sao bạn muốn tập thể dục nhiều hơn?” → Khơi gợi Lý do.
• “Bạn cảm thấy chuyện này quan trọng và cấp bách đến mức nào?” → Khơi gợi Nhu cầu.

Đây chỉ là một số ví dụ. Quan trọng không phải là câu hỏi cụ thể nào, mà là cách ta dẫn dắt để họ tự nói ra những điều mà họ vốn đã biết. Và khi họ nói ra, hãy phản chiếu lại để làm nổi bật điều đó:
“Vậy là với bạn, tập thể dục thực sự quan trọng.”

Khi mọi thứ bắt đầu có tiến triển, hãy ghép lại tất cả những mảnh ghép đó thành một bản tóm tắt – tóm tắt chính những gì họ đã nói.

Khi họ phản kháng, hãy để họ tự đánh bại lập luận của chính mình

Tất nhiên, không phải lúc nào mọi chuyện cũng diễn ra suôn sẻ. Đây là một cuộc “khiêu vũ” – sẽ có lúc tiến, lúc lùi. Khi gặp sự kháng cự, ta có thể dùng một chút “võ judo ngôn ngữ” dựa trên tâm lý về sự phản kháng và quyền tự chủ.

Nếu họ cố chấp bảo vệ lập luận của mình, đừng phản bác ngay. Hãy phản chiếu lại lập luận đó – và đôi khi, họ sẽ tự phủ định nó.

Ví dụ:

• Họ: “Tôi không nghĩ cơn giận của mình là vấn đề lớn.”
• Bạn: “Vậy là bạn chưa bao giờ gặp rắc rối vì sự nóng giận của mình?”
• Họ: “À… ý tôi là, cũng có chứ. Ai hay gây xung đột thì tất nhiên sẽ có rắc rối rồi.”

Bùm! Họ vừa tự chuyển từ “ngôn ngữ trì hoãn” sang “ngôn ngữ thay đổi” mà bạn chẳng cần tranh cãi. Một cú xoay chuyển đầy tinh tế.

Tạo ra sự đối lập giữa giá trị và hành vi

Một trong những động lực mạnh mẽ nhất để thay đổi chính là khi ai đó nhận ra khoảng cách giữa những giá trị họ coi trọng và hành vi thực tế của họ.

Sự khác biệt này tạo ra cảm giác khó chịu, và để xoa dịu nó, con người thường có xu hướng thay đổi hành vi trước khi thay đổi giá trị.

Nhưng hãy nhớ: đừng chỉ ra sự mâu thuẫn đó trực tiếp. Hãy để họ tự nhận ra.

Một cách làm đơn giản là hỏi họ về chủ đề liên quan:
“Bạn biết gì về tác hại của rượu đối với con người?”

Không cần phê phán, không cần bài giảng đạo đức – họ sẽ tự mình nói ra những điều đó. Khi họ bắt đầu suy nghĩ về vấn đề, quá trình DARN sẽ tự động khởi động.

Hoặc ta có thể áp dụng một cách khác. Bạn còn nhớ lúc trước mình đã hỏi về giá trị của họ chứ? Giờ là lúc nhắc lại điều đó, và để họ tự nhận ra mâu thuẫn:

• Bạn: “Gia đình có vẻ rất quan trọng với bạn.”
• Họ: “Đúng vậy, tôi luôn muốn dành thời gian nhiều hơn cho vợ con.”
• Bạn: “Vậy điều gì đang cản trở bạn thực hiện điều đó?”
• Họ: “Ừm… chắc là công việc, với cả… thói quen uống rượu của tôi nữa.”

Vậy là họ tự nói ra vấn đề của chính mình mà bạn không cần phải chỉ trích hay ép buộc.

Khi ai đó bắt đầu nhận ra sự mâu thuẫn trong chính họ, tức là bạn đã chiến thắng hơn nửa chặng đường. Nhưng vẫn chưa hoàn toàn thắng. Vì nhận ra vấn đề là một chuyện, còn tin rằng mình có thể thay đổi được lại là chuyện khác.

Và đó sẽ là bước tiếp theo của chúng ta…

Khơi Dậy Hy Vọng

Cách tốt nhất để tiếp thêm niềm tin cho ai đó chính là nhắc họ nhớ lại những thử thách mà họ đã từng vượt qua thành công.

“Hãy nghĩ về những thay đổi khó khăn mà bạn đã thực hiện trong cuộc sống. Hoặc có điều gì bạn đã làm được dù ban đầu không chắc mình có thể làm hay không?”

Hãy lắng nghe họ kể lại hành trình ấy, giúp họ nhìn thấy những điểm mạnh và phẩm chất tích cực của chính mình. Sau đó, dẫn dắt câu chuyện đến vấn đề mà họ đang đối diện ở hiện tại.

“Giả sử rằng bạn đã thành công và bây giờ đang nhìn lại. Điều gì đã giúp bạn làm được? Chuyện đó đã diễn ra như thế nào?”

Câu hỏi này giúp họ hình dung về chiến thắng của chính mình, cảm nhận được sự tự tin, và vô thức bắt đầu hình thành một kế hoạch cụ thể.

Nhưng hãy cẩn thận. Sẽ có lúc họ quay sang hỏi bạn: “Vậy tôi nên làm gì?” Đây là một cái bẫy vô thức. Nếu bạn đưa ra câu trả lời quá sớm, họ có thể cảm thấy như mình mất quyền tự quyết, và từ đó xuất hiện tâm lý phản kháng. Họ không nhận ra điều này, nhưng bạn thì phải nhận ra. Việc của bạn không phải là giảng giải hay áp đặt, mà là khơi gợiđể họ tự tìm ra con đường của mình.

Khi họ hỏi ý kiến bạn, đừng vội trả lời. Thay vào đó, hãy nhắc lại những gì họ đã chia sẻ và đặt một câu hỏi mở:

“Có vẻ như bạn đang nghiêng về một hướng nào đó, đúng không?”

Nếu họ đã sẵn sàng thay đổi, nghĩa là bạn đã giúp họ tìm thấy hy vọng. Chúng ta gần như đã chạm đến đích…

Lên Kế Hoạch

Những lời lưỡng lự, do dự đã giảm dần. Những suy nghĩ về sự thay đổi đã xuất hiện nhiều hơn. Họ bắt đầu hình dung những kết quả tích cực. Đây chính là thời điểm thích hợp để đặt ra câu hỏi quan trọng:

“Vậy bước tiếp theo là gì?”

Bạn không tạo áp lực, bạn chỉ tò mò. Hãy để sự im lặng có cơ hội làm nhiệm vụ của nó. Nếu mọi thứ diễn ra đúng hướng, họ sẽ bắt đầu đưa ra những kế hoạch cụ thể:

“Tôi sẽ dành 6 giờ đến 8 giờ tối mỗi ngày để học bài.”

Lúc này, bạn có thể giúp họ làm rõ kế hoạch bằng những câu hỏi chi tiết hơn:

• Làm sao để đảm bảo bạn thực hiện được kế hoạch này?
• Bạn dự định sẽ bắt đầu từ khi nào?
• Bạn cần chuẩn bị những gì để sẵn sàng?

Khi kế hoạch đã trở nên rõ ràng và có tính thực tiễn, hãy tổng kết lại. Đây là một bước cực kỳ quan trọng. Khi họ nghe lại chính những ý tưởng mà họ đã tự đưa ra, dưới một cấu trúc mạch lạc, nó sẽ giống như một công thức thành công vừa được khai mở.

Bước cuối cùng là giúp họ lường trước những trở ngại. Hãy đặt tình huống:

“Nếu có chuyện X xảy ra, bạn nghĩ mình sẽ làm gì?”

Mục tiêu không phải là làm khó họ, mà là giúp họ chuẩn bị tinh thần, suy nghĩ linh hoạt để đối diện với những tình huống bất ngờ. Nếu họ ngay lập tức có thể đưa ra giải pháp, đó là dấu hiệu cho thấy họ đã thực sự sẵn sàng. Thành công nằm ngay trong tầm tay.

Và đến đây, bạn có thể thả lỏng, ngồi tựa lưng và nở một nụ cười mãn nguyện. Nhưng đừng. Hãy vui mừng vì họ đã tìm thấy con đường của chính mình.

Bây giờ, chúng ta chỉ còn một việc cuối cùng: khép lại tất cả những gì đã trao đổi. Và nếu đâu đó trong bạn vẫn còn một chút hoài nghi về khả năng của mình, thì hãy để tôi chứng minh rằng bạn hoàn toàn có thể làm được.

Tóm Lại

Làm thế nào để giúp ai đó thay đổi?

Không ai thích bị bảo phải làm gì. Khi bạn áp đặt, họ sẽ phản kháng. Thay vào đó, hãy đặt câu hỏi. Khuyến khích những suy nghĩ hướng đến sự thay đổi. Đừng sa vào việc tranh cãi với những lời biện minh trì hoãn.

Sử dụng “OARS”: Đặt câu hỏi mở. Khẳng định những điểm mạnh của họ. Lắng nghe phản hồi một cách sâu sắc. Tổng kết lại những điều quan trọng.

Chuyển đổi cán cân giữa “muốn thay đổi” và “muốn giữ nguyên”: Hỏi những câu khơi gợi bốn yếu tố DARN—Mong muốn (Desire), Khả năng (Ability), Lý do (Reasons), và Nhu cầu (Need). Điều này giúp họ tập trung vào việc thay đổi thay vì tiếp tục trì hoãn.

Tạo ra sự khác biệt rõ ràng giữa giá trị và hành vi: Hỏi những câu khiến họ nhận ra khoảng cách giữa điều họ trân trọng và cách họ đang sống.

Khơi dậy hy vọng: Giúp họ nhớ lại những lần họ đã thành công trong việc thay đổi trước đây. Dẫn dắt họ áp dụng những bài học đó vào hiện tại.

Lên kế hoạch: Hỏi “Vậy bước tiếp theo là gì?” Dùng những câu hỏi để giúp họ làm rõ và hiện thực hóa kế hoạch. Tổng kết lại. Dự đoán trước những thử thách để họ có thể chuẩn bị sẵn giải pháp.

Nghe có vẻ mâu thuẫn khi tôi đang bảo bạn không nên chỉ dạy ai đó bằng cách… chỉ dạy bạn làm thế nào để không chỉ dạy ai đó. Hy vọng điều này không biến tôi thành một phiên bản hài hước của chính mình. Nhưng nếu cách bạn giúp ai đó thay đổi giống như một bài giảng khô khan, thì bạn đang đi sai hướng. Hãy khơi gợi, đừng thuyết giảng.

Quá trình này có thể diễn ra nhanh chóng, nhưng cũng có thể mất thời gian. Và khi bạn mới bắt đầu, phương pháp này có thể chưa thật sự tự nhiên. Bạn có thể nghi ngờ khả năng của mình.

Đúng, nó cần luyện tập. Nhưng có một điều còn quan trọng hơn cả kỹ năng—và nếu bạn đang làm điều này vì người mà bạn thực sự quan tâm, thì rất có thể bạn đã là một chuyên gia:

Sự thấu cảm.

Nghiên cứu cho thấy đây là yếu tố quan trọng nhất quyết định thành công của phương pháp này. Trong cuốn Motivational Interviewing có một nghiên cứu kể rằng:

Những khách hàng làm việc với nhà trị liệu có mức độ thấu cảm cao nhất đều đạt kết quả tích cực trong việc kiểm soát việc uống rượu. Ngược lại, chỉ có 25% số người làm việc với những cố vấn ít thấu cảm đạt kết quả tốt.

Đúng là những kỹ năng như phản hồi, tổng kết, hay khơi gợi sự thay đổi đều rất hiệu quả. Nhưng điều mạnh mẽ nhất vẫn là biết quan tâm thật lòng. Nghe có vẻ sáo rỗng, nhưng đó là sự thật.

Hãy thử đặt mình vào vị trí của người đang muốn thay đổi nhưng vẫn còn lưỡng lự.

Một người đến và bắt đầu giảng giải cho bạn về tầm quan trọng của việc thay đổi, trách móc bạn vì chưa làm được, đưa ra hàng loạt lý do tại sao bạn phải thay đổi ngay bây giờ, và gây áp lực buộc bạn hành động ngay lập tức. Bạn sẽ phản ứng thế nào?

Có thể bạn sẽ thấy quá tải. Có thể bạn sẽ bực bội, phòng thủ, thậm chí là xấu hổ. Và bạn sẽ chống đối.

Nhưng nếu đó là một người bạn, nhẹ nhàng hỏi bạn về điều gì thực sự quan trọng với bạn? Hỏi vì sao bạn muốn thay đổi? Giúp bạn nhận ra những phẩm chất tích cực có thể giúp bạn thành công? Không lên lớp, không tạo áp lực, chỉ đơn giản là quan tâm đến hành trình của bạn? Và rồi họ hỏi:

“Vậy, bạn nghĩ mình sẽ làm gì?”

Bạn sẽ muốn ở trong tình huống nào hơn? Bạn muốn nói chuyện với ai hơn?

Bern Williams từng nói: “Những lời khuyên không được yêu cầu giống như thư rác của cuộc đời.” Nhưng quan trọng hơn, Goethe đã nói:

“Nếu bạn đối xử với ai đó như đúng con người hiện tại của họ, họ sẽ mãi như vậy. Nhưng nếu bạn đối xử với họ như thể họ là người mà họ có thể trở thành, họ sẽ trở thành người mà họ đáng lẽ nên trở thành.”

Cuộc sống này có quá nhiều người và quá nhiều thứ bảo chúng ta phải làm gì. Không ai cần thêm những áp đặt đó.

Thứ chúng ta thực sự cần, là một người tin vào chúng ta—đặc biệt là trong những khoảnh khắc mà chính chúng ta cũng không dám tin vào chính mình. 

Nguồn: This Is How To Get People To Change: 5 Secrets From Research – Bakadesuyo