Làm thế nào để trao quyền cho một thiếu niên mắc ADHD?

"Điều duy nhất giúp em tập trung là khi em thực sự hứng thú với việc mình làm."

Ngồi đối diện tôi là Celia, một sinh viên năm nhất đại học, người từng được chẩn đoán mắc rối loạn tăng động giảm chú ý (ADHD). Trước đây, khi còn học cấp hai, Celia từng tham gia trại hè dành cho học sinh mắc ADHD do trường tôi tổ chức. Hôm nay, khi gặp lại, em kể về quãng thời gian trung học với một sự chán nản kéo dài. Dù bố mẹ đã cố gắng khuyến khích em quan tâm đến những môn học truyền thống như toán hay văn học, nhưng mọi thứ đều vô ích. Celia cúi nhìn xuống đôi giày của mình, giọng nhỏ dần khi kể về cảm giác bị bỏ lại phía sau trong năm cuối cấp, khi từng người bạn của em đều lần lượt được nhận vào những trường đại học danh tiếng.

Không thể phủ nhận rằng, tuổi dậy thì là một giai đoạn đầy thách thức đối với những bạn trẻ như Celia—những người mắc ADHD. Nhưng với sự hỗ trợ đúng cách, các em hoàn toàn có thể vượt qua và phát triển mạnh mẽ. Câu chuyện của Celia, mà tôi sẽ quay lại sau, chính là một minh chứng cho điều đó.

ADHD—Một rối loạn phát triển thần kinh

ADHD là một tình trạng có tính di truyền, ước tính ảnh hưởng đến khoảng 1 trên 15 thanh thiếu niên. Đây là một dạng rối loạn sức khỏe tâm thần, đặc trưng bởi sự khác biệt trong cấu trúc và chức năng của não bộ, đặc biệt ở các vùng liên quan đến sự tập trung, tư duy điều hành (như lập kế hoạch, suy nghĩ trước sau) và động lực hành động.

Thông thường, ADHD được phát hiện từ khi trẻ còn nhỏ, khi cha mẹ hoặc giáo viên nhận thấy con có biểu hiện hiếu động thái quá hoặc gặp khó khăn trong việc theo kịp các yêu cầu ở trường và ở nhà. Đối với phần lớn người mắc, ADHD là một tình trạng kéo dài suốt đời. Tuy nhiên, các triệu chứng sẽ thay đổi theo từng giai đoạn phát triển, từ thời thơ ấu sang tuổi thiếu niên và trưởng thành.

Photo by Ute Grabowsky/Getty Images

ADHD và những biến động tuổi dậy thì

Não bộ của con người thay đổi mạnh mẽ trong giai đoạn dậy thì. Đây là một thử thách lớn với tất cả mọi người, nhưng đối với thanh thiếu niên mắc ADHD, điều này còn phức tạp hơn nhiều. Khi sự khác biệt về phát triển thần kinh của ADHD kết hợp với những thay đổi tự nhiên của tuổi dậy thì, nó tạo ra một trải nghiệm sống đầy chông gai.

Phát triển não bộ trong giai đoạn này diễn ra theo từng bước, kéo dài nhiều năm, và không phải tất cả các vùng não đều phát triển cùng tốc độ. Đặc biệt, hệ viền (limbic system)—bộ phận chịu trách nhiệm về cảm xúc và tìm kiếm phần thưởng—trưởng thành khá sớm, trong khi vỏ não trước trán (prefrontal cortex)—nơi kiểm soát sự tự chủ và ra quyết định—phải đến tận giữa độ tuổi 20 mới hoàn thiện.

Sự chênh lệch này khiến thanh thiếu niên có xu hướng dễ bị cuốn theo những phần thưởng tức thì (những điều thú vị, hấp dẫn trước mắt) mà chưa có đủ khả năng suy nghĩ dài hạn hay kiểm soát hành vi. ADHD cũng ảnh hưởng đến chính những mạch thần kinh này, làm trầm trọng hơn những khó khăn mà tuổi dậy thì mang lại.

Một hệ quả rõ rệt của điều này là những bạn trẻ mắc ADHD thường gặp khó khăn trong việc học hỏi từ trải nghiệm. Trong não bộ, các tín hiệu phần thưởng quyết định điều gì chúng ta chú ý, chúng ta lựa chọn hành động ra sao, ghi nhớ thông tin thế nào, và cách chúng ta kiềm chế những cám dỗ. Tất cả các quá trình này đều bị ảnh hưởng ở người mắc ADHD, khiến họ cần những hậu quả mạnh mẽ hơn hoặc khẩn cấp hơn mới đủ để thúc đẩy họ hành động phù hợp.

Nuôi dạy một thiếu niên mắc ADHD—Những thách thức không dễ dàng

Là cha mẹ, bạn chắc hẳn đã được khuyên rằng nên dần dần giảm bớt sự hỗ trợ để con có thể tự lập vào cuối tuổi dậy thì. Ở trường học, giáo viên cũng có xu hướng làm điều tương tự. Đối với phần lớn thanh thiếu niên, khi sự tự do tăng lên, các em có thể vấp ngã đôi lần nhưng rồi sẽ tự điều chỉnh hành vi sau khi nhận hậu quả tiêu cực.

Nhưng đối với các bạn mắc ADHD, mọi chuyện không đơn giản như vậy. Một số bạn có thể phạm cùng một lỗi đến hai, ba hay thậm chí là 20 lần. Ví dụ, có em liên tục quên nộp bài hoặc nhiều lần vướng vào rắc rối ở trường. Tuy nhiên, thay vì học được bài học từ những hậu quả đó, não bộ của các em không ghi nhớ những trải nghiệm tiêu cực một cách hiệu quả, dẫn đến việc lặp đi lặp lại sai lầm cũ.

Là cha mẹ, khi thấy con thất bại hết lần này đến lần khác, có thể bạn đã phản ứng bằng cách siết chặt kỷ luật, hạn chế quyền tự do, hoặc quay lại những hình thức hỗ trợ giống như dành cho trẻ nhỏ. Nhưng điều đó có thể khiến con bạn càng ít có cơ hội rèn luyện tính tự lập, tạo ra một vòng luẩn quẩn, khiến trẻ bước vào tuổi trưởng thành với rất ít kỹ năng để tự quản lý cuộc sống.

Hoặc, ngược lại, có thể bạn cảm thấy bất lực, không biết làm thế nào để tác động đến con. Bạn thấy việc đặt ra quy tắc dường như không hiệu quả, chỉ dẫn đến tranh cãi, và dần dần, bạn rút lui khỏi vai trò làm cha mẹ. Khi đó, con bạn có thể có nhiều tự do hơn, nhưng sự tự do không được kiểm soát có thể dẫn đến những hệ lụy không mong muốn.

Đây thực sự là những tình huống khó xử mà bất cứ phụ huynh nào có con mắc ADHD đều phải đối mặt.

Bạn có thể làm gì để giúp con?

Nuôi dạy một thiếu niên mắc ADHD không hề dễ dàng, nhưng có những điều nhỏ bạn có thể làm để hỗ trợ con, và những điều này sẽ dần dần mang lại hiệu quả theo thời gian.

Tại phòng khám của tôi ở Seattle, chúng tôi làm việc với các bậc phụ huynh để giúp họ tìm ra sự cân bằng—vừa hỗ trợ con cái, vừa yêu cầu các em có trách nhiệm và tự lập.

Trong hướng dẫn này, tôi sẽ chia sẻ tám hành động thiết thực mà bạn có thể áp dụng để nuôi dạy một thiếu niên mắc ADHD khỏe mạnh và có động lực. Những gợi ý này chủ yếu dành cho cha mẹ và người giám hộ, nhưng nếu bạn là giáo viên hoặc người thân của một thiếu niên mắc ADHD và muốn hỗ trợ các em tốt hơn, những thông tin này cũng có thể hữu ích với bạn.

Làm gì để giúp con?

Chính những điều nhỏ bé mà cha mẹ làm mỗi ngày có thể tạo ra tác động lâu dài đến việc học tập và hành vi của một thiếu niên mắc ADHD. Tuy nhiên, phản hồi từ con sẽ không đến ngay lập tức. Hành trình này sẽ chậm rãi và đôi khi đầy thử thách. Nhưng nếu bạn kiên trì thực hiện tám chiến lược mà tôi sẽ chia sẻ dưới đây, bạn sẽ giúp con có nhiều cơ hội hơn để trở thành một người tự lập có trách nhiệm, sẵn sàng bước vào tuổi trưởng thành một cách vững vàng.

Giúp con tìm thấy những hoạt động và lĩnh vực thực sự khơi dậy hứng thú

Vì hệ viền (limbic system) – bộ phận kiểm soát động lực của con bạn – luôn hướng tới những điều thú vị, nên trẻ mắc ADHD sẽ tập trung tốt nhất vào những việc mà chúng thực sự yêu thích. Ngay cả khi trưởng thành, khi não bộ đã phát triển đầy đủ, người mắc ADHD vẫn sẽ làm tốt nhất khi họ được làm những điều khơi gợi niềm đam mê tự nhiên của mình.

Quay lại với câu chuyện của Celia, cô bé mà tôi đã nhắc đến trước đó. Ở trường đại học, Celia bắt đầu tỏa sáng khi phát hiện ra niềm đam mê với khoa học máy tính. Em kể với tôi về những lần tham gia các cuộc thi lập trình, về những giờ đồng hồ dán mắt vào màn hình, say sưa giải quyết từng bài toán hóc búa. Đáng tiếc, khi còn học trung học, trường của Celia không có môn khoa học máy tính, nên em chưa từng có cơ hội khám phá đam mê của mình từ sớm. Nhưng tại đại học, em nhanh chóng vươn lên trong các khóa học lập trình và giành chiến thắng ở nhiều cuộc thi. Sau khi tốt nghiệp, Celia lập tức được một công ty công nghệ lớn tuyển dụng—họ không hề quan tâm đến việc em từng trượt môn Văn hai lần hay mất đến sáu năm để hoàn thành chương trình học.

Vậy nên, điều đầu tiên cha mẹ cần làm là tận dụng chính động lực tự nhiên này của con. Trẻ mắc ADHD có thể tập trung rất tốt vào những điều chúng yêu thích. Điều quan trọng là giúp con tìm ra những hoạt động, môn học hoặc công việc có thể kích thích sự hứng thú và đem lại lợi ích lâu dài.

Hành trình này có thể cần đến sự nhẫn nại và quan sát tinh tế. Nhiều trẻ mắc ADHD không chủ động tìm kiếm hoặc khám phá những lĩnh vực mới. Là cha mẹ, bạn có thể phải trở thành một “nhà thám tử”, để ý xem con thực sự quan tâm đến điều gì. Hãy cùng con tìm hiểu về các công việc bán thời gian, chương trình hè hay những câu lạc bộ ngoại khóa mà con có thể tham gia. Nếu con tỏ ra không mấy hứng thú, hãy cho con một số lựa chọn và yêu cầu con chọn ít nhất một hoạt động. Đôi khi, con cần rèn luyện thêm một số kỹ năng trước khi có thể thực sự thành công trong lĩnh vực mà con yêu thích—hãy đầu tư vào quá trình này.

Ngược lại, ép buộc một thiếu niên mắc ADHD theo đuổi những thứ mà chúng không có hứng thú có thể gây ra xung đột và thường không duy trì được lâu dài.

Có thể sẽ rất khó để chấp nhận rằng hình dung ban đầu của chúng ta về tương lai của con không hoàn toàn thực tế. Nhưng thành công không chỉ có một con đường. Nếu con có thể tìm thấy lĩnh vực phù hợp với mình, như cách Celia đã làm, thì con hoàn toàn có thể tỏa sáng. Hơn thế nữa, khi theo đuổi điều mình yêu thích, con cũng sẽ dễ dàng kết nối với những người bạn có cùng đam mê. Một tình bạn bền chặt thường được xây dựng trên những sở thích chung hơn là những cuộc trò chuyện gượng gạo và những tình huống xã giao miễn cưỡng.

Giúp con ở trong những môi trường phù hợp và hỗ trợ tốt nhất

Mỗi lớp học, mỗi hoạt động ngoại khóa, mỗi mối quan hệ bạn bè, mỗi công việc bán thời gian hay thậm chí là chính ngôi nhà của con đều mang đến những thách thức và cơ hội khác nhau. Một thiếu niên mắc ADHD sẽ phát triển mạnh mẽ hơn khi được đặt trong môi trường trân trọng và khai thác được những thế mạnh riêng của con. Ngược lại, một môi trường không phù hợp sẽ chỉ khiến con cảm thấy tự ti, nản lòng và mất động lực.

ADHD không giống nhau ở tất cả mọi người. Không phải ai mắc ADHD cũng có cùng một kiểu tính cách hay năng lực giống nhau. Vì vậy, điều thứ hai cha mẹ cần làm là giúp con tiếp cận những môi trường thực sự phù hợp với con. Một môi trường tốt sẽ giúp con nâng cao lòng tự trọng, phát triển kỹ năng, mở rộng cơ hội thành công và thúc đẩy sự trưởng thành. Ngược lại, một môi trường không phù hợp có thể khiến con mất dần sự tự tin, giảm nỗ lực và dần né tránh các thử thách.

Hầu hết các thiếu niên mắc ADHD chưa phát triển đủ khả năng tư duy phản biện để tự đánh giá môi trường nào thực sự tốt cho mình. Các con có thể không nhận ra rằng một số hoàn cảnh nhất định đang ảnh hưởng tiêu cực đến sự phát triển của mình. Do đó, vai trò của cha mẹ là thu thập thông tin về các lựa chọn môi trường khác nhau và giúp con tiếp cận với những môi trường hỗ trợ con tốt nhất.

Những môi trường này có thể là:

• Một ngôi trường có chương trình học phù hợp với con.
• Một công việc bán thời gian giúp con rèn luyện kỹ năng theo cách tự nhiên.
• Một câu lạc bộ ngoại khóa hoặc nhóm bạn có chung sở thích.
• Một mối quan hệ lành mạnh với những người lớn hiểu và trân trọng con.

Hãy cân nhắc lợi ích của việc giữ nguyên tình trạng hiện tại so với những hệ quả lâu dài của việc con bị mất động lực. Đừng để con bỏ lỡ những cơ hội phát triển và nhận được sự công nhận xứng đáng chỉ vì con đang ở sai chỗ.

Ví dụ, nếu con bạn gặp khó khăn trong việc ngồi yên lâu và tập trung, hãy giúp con tìm một công việc bán thời gian mà năng lượng dồi dào của con là một lợi thế, chẳng hạn như hướng dẫn viên du lịch, nhân viên phục vụ hoặc làm việc trong môi trường cần nhiều hoạt động thể chất.

Nếu con cần có động lực tức thì để hoàn thành nhiệm vụ, hãy tìm kiếm một chương trình học có cấu trúc chặt chẽ và có hệ thống đánh giá thường xuyên để giúp con duy trì sự tập trung.

Môi trường có thể là một yếu tố quyết định đến sự phát triển của con. Khi con được đặt đúng chỗ, con sẽ có cơ hội tỏa sáng theo cách riêng của mình.

Đặt ra kỳ vọng hợp lý với nguyên tắc "từng bước nhỏ"

Khi đồng hành cùng một thiếu niên mắc ADHD, điều quan trọng thứ ba cha mẹ cần làm là đặt ra những kỳ vọng theo từng bước nhỏ, chẳng hạn như cải thiện 10% mỗi lần. Trẻ mắc ADHD thường tiến bộ chậm, và những thay đổi nhỏ sẽ dễ thực hiện hơn là những thay đổi lớn. Điều này có nghĩa là đôi khi bạn phải chấp nhận một số hành vi chưa hoàn hảo ở con, thay vì mong đợi một sự thay đổi hoàn toàn ngay lập tức.

Ví dụ, nếu con bạn hoàn toàn không làm bài tập sau giờ học, hãy bắt đầu bằng cách yêu cầu con dành 10 phút mỗi ngày. Khi con đã quen với nhịp độ này, hãy tăng lên 20 phút, rồi 30 phút, dần dần từng chút một. Trái lại, những quy tắc "hoặc tất cả hoặc không gì cả", chẳng hạn như yêu cầu con phải hoàn thành toàn bộ bài tập ngay lập tức hoặc luôn giữ thái độ tích cực mọi lúc, có thể quá khó để đạt được và dễ khiến con bỏ cuộc.

Tất nhiên, một số hành vi tiêu cực nghiêm trọng như sử dụng chất kích thích, bạo lực hay những hành động nguy hiểm thì cần phải có quy tắc rõ ràng và kiên quyết. Nhưng nếu mục tiêu của bạn là giúp con hình thành những thói quen tích cực, thì phương pháp "từng bước nhỏ" sẽ mang lại những cải thiện dần dần nhưng bền vững theo thời gian.

Một điều quan trọng nữa là cha mẹ cần giao tiếp rõ ràng về những kỳ vọng của mình. Nếu có thể, hãy viết chúng ra để tránh những hiểu lầm hay tranh cãi sau này. Khi bạn và con bất đồng quan điểm, hãy thừa nhận sự khác biệt và bình tĩnh chia sẻ suy nghĩ của mình.

Thiết lập hậu quả công bằng và nhất quán cho hành vi vô trách nhiệm

Nhiều bậc cha mẹ tin rằng trẻ mắc ADHD không phản ứng với các hậu quả mà mình đặt ra. Điều này không hoàn toàn sai—trẻ mắc ADHD không phản ứng với hậu quả theo cách giống như các bạn đồng trang lứa. Các nghiên cứu cho thấy rằng trẻ mắc ADHD mất nhiều thời gian hơn để học mối quan hệ nhân - quả, nhưng khi các quy tắc được duy trì một cách nhất quán và dễ đoán, chúng vẫn có thể hiểu và điều chỉnh hành vi của mình.

Do đó, điều quan trọng thứ tư cha mẹ cần làm là đặt ra những hậu quả phù hợp khi con không đáp ứng được những kỳ vọng công bằng. Các hậu quả này cần phải:

1. Được thông báo trước để con biết điều gì sẽ xảy ra nếu không làm đúng quy tắc.
2. Được áp dụng nhất quán, không có ngoại lệ hay thay đổi tùy hứng.

Vì ADHD ảnh hưởng đến khả năng điều tiết hành vi của trẻ, đôi khi bạn cần đưa ra những hậu quả ngay lập tức và đủ rõ ràng để tạo động lực cho con. Nếu không thảo luận trước về hậu quả, bạn sẽ tước đi cơ hội giúp con học cách cân nhắc giữa lợi ích và rủi ro của một quyết định. Ngược lại, nếu bạn không nhất quán trong việc áp dụng hậu quả, con có thể nghĩ rằng mình có thể "thử vận may" và phớt lờ các quy tắc vì biết rằng có khả năng cha mẹ sẽ không thực sự làm theo những gì đã nói.

Vậy nên, chỉ công bố những hậu quả mà bạn thực sự có thể thực hiện được. Những lời đe dọa suông hay những hình phạt bất ngờ sẽ chỉ làm suy yếu khả năng tự điều chỉnh của con, vì chúng khiến con cảm thấy rằng "luật chơi" luôn thay đổi và không đáng để tuân theo. Hơn nữa, hình phạt cần phù hợp với mức độ của hành vi. Những hậu quả vừa phải nhưng nhất quán sẽ hiệu quả hơn nhiều so với những hình phạt nặng nề và thất thường.

Ví dụ:

• Nếu con không nộp bài tập đúng hạn, hãy yêu cầu con bỏ một buổi thể thao sau giờ học để hoàn thành bài tập bị trễ.
• Nếu con nói chuyện thiếu tôn trọng với ông bà, hãy yêu cầu con giảm 15 phút thời gian sử dụng thiết bị điện tử để viết thư xin lỗi.
• Nếu con lén trốn ra ngoài đi chơi vào ban đêm, hậu quả có thể là bị cấm ra ngoài trong hai tuần.

Dù hậu quả là gì, hãy luôn thông báo trước và áp dụng một cách nhất quán.

Xây dựng thói quen gia đình một cách chiến lược

Trẻ mắc ADHD thường gặp khó khăn trong việc tự điều chỉnh khi ở trong những môi trường không có cấu trúc rõ ràng hoặc không có động lực tự nhiên. Ngược lại, chúng thường phát triển tốt hơn khi có một lịch trình ổn định và những phần thưởng được sắp đặt hợp lý.

Vì vậy, điều quan trọng thứ năm cha mẹ cần làm là thiết lập một thói quen gia đình có tính ổn định và dễ đoán trước. Hãy sắp xếp các hoạt động theo trình tự "nhiệm vụ trước - phần thưởng sau". Ví dụ:

• Sau khi làm bài tập xong, con mới được sử dụng thiết bị điện tử.
• Sau khi hoàn thành việc nhà, con mới có thể ra ngoài chơi với bạn bè.
• Sau khi chuẩn bị đồ đi học xong, con mới có thể thư giãn với thú cưng.

Cách sắp xếp này giúp con nhận thức rõ mối quan hệ nhân - quả trong cuộc sống hàng ngày và cảm thấy mình có quyền kiểm soát việc tuân theo các quy tắc. Khi mọi thứ diễn ra theo một trình tự nhất định, cha mẹ sẽ ít cần phải nhắc nhở hay áp đặt hình phạt hơn.

Tạo cơ hội để con rèn luyện tính tự lập

Một thực tế đáng buồn là khi nuôi dạy một thiếu niên mắc ADHD, cha mẹ có thể vô tình làm giảm đi sự tự do của con. Để con làm theo các quy tắc, bạn có thể buộc phải áp dụng các hậu quả như cấm túc, rút ngắn thời gian giải trí, hoặc tăng cường sự giám sát trong học tập. Tuy nhiên, điều này cũng đồng nghĩa với việc bạn cần bù đắp bằng cách tạo ra những cơ hội khác để con rèn luyện sự độc lập.

Thanh thiếu niên cần có cơ hội để rèn luyện kỹ năng ra quyết định, lập kế hoạch và tự quản lý bản thân. Hãy xem xét các hoạt động ngoại khóa phù hợp với thế mạnh và sở thích của con, đồng thời giúp con có cơ hội học hỏi và trưởng thành. Bạn có thể phải chủ động tìm kiếm những lựa chọn độc đáo trong cộng đồng hoặc ở xa hơn để hỗ trợ sự phát triển của con.

Ở nhà, bạn cũng có thể giao cho con những trách nhiệm phù hợp với sở thích như:

• Nấu một bữa tối cho cả gia đình.
• Trang trí lại phòng ngủ theo ý thích của con.
• Tự đi mua sắm với danh sách đã lên sẵn.
• Lên kế hoạch cho một chuyến đi chơi gia đình.

Do đó, điều quan trọng thứ sáu cha mẹ cần làm là trao cho con những trách nhiệm mà hậu quả của thất bại không quá nghiêm trọng. Khi con thể hiện dù chỉ một chút tự lập, hãy ghi nhận điều đó để củng cố sự tự tin của con. Nếu con mắc lỗi, đừng trách móc hay làm con xấu hổ. Thay vào đó, hãy giúp con phân tích mối quan hệ nhân - quả của quyết định mình đã đưa ra.

Trong cuộc sống hàng ngày, hãy sử dụng ngôn ngữ khuyến khích như:

• "Đây là quyết định của con."
• "Con có quyền tự kiểm soát bản thân."
• "Con hiểu rõ mình nhất."

Xây dựng sự tự tin cho con

Những bạn trẻ mắc ADHD thường có lòng tự trọng thấp hơn so với bạn bè cùng trang lứa. Nhiều năm liên tiếp phải đối mặt với sai lầm, chịu sự thất vọng từ cha mẹ, gặp khó khăn trong các mối quan hệ xã hội và không đạt được thành tích như mong đợi trong học tập hay các hoạt động khác có thể khiến các em hình thành những suy nghĩ như: "Mình có điều gì đó không ổn", "Mình không giỏi bằng những đứa trẻ khác". Nếu bạn nhận thấy con mình thiếu tự tin, đừng xem nhẹ điều đó—bởi vì trong giai đoạn vị thành niên, những khó khăn kéo dài về lòng tự trọng có thể dẫn đến trầm cảm, cô lập xã hội, cáu gắt hoặc thậm chí là lạm dụng chất kích thích.

Hành động thứ bảy trong hành trình nuôi dạy con là giúp trẻ xây dựng sự tự tin một cách chủ động. Trước tiên, lòng tự trọng được vun đắp khi chúng ta cảm thấy mình giỏi ở một lĩnh vực nào đó. Vì thế, hãy đầu tư vào việc phát triển năng lực cho con trong những lĩnh vực mà con hứng thú hoặc có năng khiếu tự nhiên. Hãy giúp con kết nối với những người bạn biết trân trọng con. Điều này có thể đòi hỏi sự chủ động từ cha mẹ, chẳng hạn như sắp xếp một buổi đi chơi cùng bạn bè của con hoặc đăng ký cho con tham gia các hoạt động xã hội mới.

Bên cạnh đó, hãy để ý và ghi nhận những nỗ lực hay tiến bộ dù là nhỏ nhất của con. Mỗi khi con làm tốt điều gì, hãy khích lệ và nhấn mạnh rằng điều đó phản ánh giá trị và điểm mạnh của con. Cố gắng tạo ra một môi trường nơi con nghe được những điều tích cực về bản thân ít nhất bằng (hoặc nhiều hơn) những lời phê bình.

Duy trì những cuộc gặp gỡ định kỳ giữa cha mẹ và con

Một cách hiệu quả để tạo nền tảng cho tất cả những bước trên là thiết lập một cuộc họp định kỳ hàng tuần giữa cha mẹ và con (Hành động thứ tám). Nếu duy trì đều đặn, thói quen đơn giản này sẽ mang lại những thay đổi tích cực theo thời gian. Đây cũng là cơ hội để cha mẹ và con thực hành cách giao tiếp tôn trọng lẫn nhau.

Hãy chọn một khoảng thời gian cố định mỗi tuần để trò chuyện riêng với con, không có anh chị em nào khác xen vào. Kết hợp buổi gặp gỡ với một hoạt động vui vẻ như đi cà phê, ăn tối nhẹ, dạo công viên, hoặc đơn giản là ngồi cùng nhau nghe nhạc yêu thích. Hãy coi đây như một cuộc hẹn giữa cha mẹ và con, nhưng vẫn giữ cho cuộc trò chuyện nhẹ nhàng, không quá căng thẳng hay nặng nề.

Bạn cũng có thể bắt đầu bằng một hoạt động sôi động hơn như chơi thể thao, đi xem phim hoặc leo núi, rồi sau đó ngồi xuống để cùng trò chuyện. Tùy theo mức độ tập trung của con, cuộc họp có thể kéo dài chỉ 15 phút hoặc lâu hơn, khoảng 45 phút.

Để buổi gặp hiệu quả, hãy chuẩn bị trước một số chủ đề để thảo luận và khuyến khích con làm điều tương tự. Một số chủ đề có thể được nhắc lại hàng tuần, trong khi một số khác sẽ thay đổi tùy vào tình hình:

Các chủ đề có thể trao đổi hàng tuần:

• Nhận xét về những nỗ lực tích cực mà con đã làm trong tuần qua.
• Kiểm tra điểm số trực tuyến và thảo luận về những thành công hoặc thử thách gần đây.
• Xem xét lịch trình và các trách nhiệm trong tuần tới.
• Khuyến khích con tự đặt mục tiêu cho bản thân mỗi tuần.
• Phân công một công việc nhà cụ thể cho con.
• Giải quyết những trở ngại mà con có thể gặp phải trong việc đạt được mục tiêu.
• Lập kế hoạch cho tuần mới.

Các chủ đề đặc biệt (không diễn ra thường xuyên):

• Cùng nhau tìm hiểu một hoạt động ngoại khóa mới.
• Bàn bạc về các khóa học con muốn theo đuổi trong năm học tới.
• Đặt ra các quy tắc mới trong gia đình.
• Đàm phán về cách con có thể giành được thêm sự tự do.
• Lên kế hoạch cho một chuyến đi chơi cùng gia đình hoặc bạn bè.
• Thảo luận về các mục tiêu dài hạn của con.
• Chuẩn bị kế hoạch cho kỳ nghỉ hè.
• Tìm kiếm cơ hội việc làm phù hợp với con.

Hãy chọn thời điểm tổ chức cuộc gặp một cách khéo léo, tránh làm gián đoạn những hoạt động mà con yêu thích. Thay vì chọn một thời điểm mà con có thể cảm thấy bị ép buộc, hãy sắp xếp sao cho con cảm thấy đây là một điều đáng mong đợi—chẳng hạn như dành thời gian đi uống cà phê với con trong khi các thành viên khác đang bận việc nhà, hoặc xin phép trường học để đón con sớm 30 phút một ngày nào đó để có không gian riêng tư trò chuyện.

Duy trì cuộc gặp gỡ này đều đặn mỗi tuần trong suốt những năm tháng tuổi teen sẽ giúp con rèn luyện kỹ năng giao tiếp, học cách lắng nghe và bày tỏ suy nghĩ của mình một cách hiệu quả. Đây cũng là nền tảng quan trọng để con từng bước phát triển khả năng tự lập, tự chủ và trưởng thành.

Những điều cốt lõi – Cách giúp một thiếu niên ADHD vững vàng hơn

ADHD không chỉ là sự hiếu động hay mất tập trung, mà là một rối loạn phát triển thần kinh. Nó xuất phát từ sự khác biệt trong cấu trúc và hoạt động của các vùng não liên quan đến sự chú ý, khả năng suy nghĩ trước, lập kế hoạch và động lực.

ADHD kết hợp với những biến động của tuổi dậy thì có thể tạo ra nhiều thử thách. Nhiều người lớn lên với ADHD chia sẻ rằng thời niên thiếu chính là giai đoạn khó khăn nhất trong cuộc đời họ.

Nuôi dạy một thiếu niên ADHD là một hành trình đầy thử thách. Đó là một nghệ thuật cân bằng tinh tế giữa việc hỗ trợ con và khuyến khích con dần tự lập, có trách nhiệm với chính mình.

Làm thế nào để tiếp thêm sức mạnh cho con?

• Giúp con khám phá những hoạt động và lĩnh vực mà con thực sự đam mê. Trẻ ADHD có thể tập trung cao độ vào những gì chúng yêu thích, nhưng không phải lúc nào con cũng tự nhận ra được sở thích của mình. Vì vậy, bạn có thể giúp con phát hiện những lĩnh vực đó và khuyến khích con phát triển chúng theo hướng tích cực.
• Tạo điều kiện để con được ở trong môi trường hỗ trợ con tốt nhất. Con bạn sẽ phát triển mạnh mẽ hơn khi ở trong những môi trường biết trân trọng điểm mạnh và tài năng của con, chẳng hạn như công việc bán thời gian, các hoạt động ngoại khóa hay sinh hoạt nhóm với bạn bè.
• Đặt kỳ vọng hợp lý với nguyên tắc “từng bước nhỏ”. Tiến bộ của một thiếu niên ADHD có thể diễn ra chậm, vì vậy thay vì đòi hỏi những thay đổi lớn ngay lập tức, hãy khuyến khích con cải thiện từng chút một—chẳng hạn như kéo dài thời gian làm bài tập thêm 10%.
• Đặt ra hậu quả rõ ràng và nhất quán cho những hành vi thiếu trách nhiệm. Trẻ ADHD thường gặp khó khăn trong việc nhận thức hậu quả từ hành động của mình. Vì vậy, bạn cần trao đổi trước về các quy tắc và đảm bảo thực hiện chúng một cách nhất quán.
• Sắp xếp hợp lý các thói quen trong gia đình. Hãy thiết kế trình tự sinh hoạt sao cho những hoạt động ít hấp dẫn hơn (như làm bài tập hay việc nhà) luôn đi trước những hoạt động con yêu thích (như chơi điện tử, gặp bạn bè hay vui đùa với thú cưng).
• Trao cho con cơ hội được tự chủ. Hãy để con đảm nhiệm những công việc đặc biệt mà con quan tâm, chẳng hạn như nấu bữa tối, trang trí lại phòng riêng, đi siêu thị với danh sách mua sắm, hoặc tự lập kế hoạch cho một buổi dã ngoại gia đình.
• Bồi đắp sự tự tin cho con. Trẻ ADHD thường có lòng tự trọng thấp hơn so với bạn bè. Vì thế, hãy chú ý đến những lúc con làm tốt hơn bình thường và khích lệ con. Mỗi lời công nhận của bạn là một viên gạch xây lên niềm tin vững chắc trong con.
• Duy trì cuộc trò chuyện định kỳ giữa cha mẹ và con. Một cách hiệu quả để kết nối với con là thiết lập một cuộc trò chuyện cố định mỗi tuần—nơi cha mẹ và con cùng nhìn lại những thành công, khó khăn trong tuần qua, đồng thời đặt ra mục tiêu và kế hoạch cho tuần tới.

Giao tiếp với con bằng sự tôn trọng

Trong các cuộc trò chuyện với con, đặc biệt là trong những buổi họp gia đình, sẽ có những lúc cảm xúc tiêu cực xuất hiện—bực bội, tức giận, tổn thương hay bất mãn. Để tránh xung đột không cần thiết, cả cha mẹ và con đều có thể luyện tập kỹ năng giao tiếp bình tĩnh và xây dựng.

Một trong những kỹ năng quan trọng nhất chính là lắng nghe chủ động—tức là nhắc lại điều con nói trước khi đưa ra quan điểm của mình. Điều này giúp con cảm thấy được thấu hiểu thay vì bị phán xét. Ví dụ:

• Con: “Ba/mẹ là người duy nhất mà con biết lại thu điện thoại vào ban đêm! Ba/mẹ coi con như con nít vậy, thật xấu hổ!”
• Cha mẹ: “Con cảm thấy mất mặt với bạn bè khi không thể dùng điện thoại vào ban đêm, và con lo rằng mình sẽ bỏ lỡ những chuyện quan trọng.”

Khi cha mẹ sử dụng cách lắng nghe này (và hướng dẫn con làm điều tương tự), cả hai bên sẽ cảm thấy được tôn trọng hơn, giảm bớt phản ứng cảm xúc tiêu cực, và mở ra một cuộc đối thoại bình tĩnh, hiệu quả hơn.

Giao tiếp hiệu quả với con bằng sự chân thành và thấu hiểu

Một kỹ năng quan trọng khác trong giao tiếp là sử dụng câu nói bắt đầu bằng “mình” (I-statements) thay vì những câu bắt đầu bằng “con” (You-statements), vì cách diễn đạt này giúp giảm căng thẳng và tránh khiến con cảm thấy bị chỉ trích. Ví dụ:

• Câu nói kiểu “con” (nên tránh nếu có thể): “Con không biết cách chịu trách nhiệm khi có điện thoại. Lỗi là do con nên con không được dùng nó.”
• Câu nói kiểu “mình” (nên áp dụng): “Mình cảm thấy buồn khi con nghĩ rằng ba/mẹ lấy điện thoại của con chỉ để làm con khó chịu. Thực ra, ba/mẹ cũng muốn con được sử dụng điện thoại vào buổi tối, nhưng con cần chứng minh rằng con có thể sử dụng nó một cách có trách nhiệm. Con có hiểu ý ba/mẹ không?”

Cách nói này giúp con cảm nhận được sự đồng cảm từ cha mẹ thay vì cảm giác bị buộc tội hay áp đặt.

Khi không thể tìm được tiếng nói chung, hãy sẵn sàng thỏa hiệp

Cha mẹ của thanh thiếu niên không còn nhiều quyền kiểm soát như khi con còn nhỏ. Đôi khi, con có thể từ chối tuân theo một quy tắc hoặc muốn làm theo nhưng gặp khó khăn khi thực hiện. Trong những tình huống này, thay vì căng thẳng, bạn có thể thử thương lượng với con—đưa ra một sự nhượng bộ hợp lý để đổi lấy điều bạn mong muốn. Ví dụ:

• “Ba/mẹ đồng ý cho con về muộn hơn một tiếng vào tối thứ Sáu và thứ Bảy, nếu con đồng ý hoàn thành danh sách công việc nhà vào cuối tuần.”

Cách này không chỉ giúp duy trì kỷ luật mà còn dạy con bài học về trách nhiệm đi đôi với quyền lợi—một kỹ năng quan trọng trong cuộc sống sau này.

Tài liệu tham khảo hữu ích về ADHD

Nếu bạn muốn tìm hiểu sâu hơn về ADHD để đồng hành cùng con một cách hiệu quả, dưới đây là một số nguồn thông tin chất lượng:

Tạp chí ADDitude – Một chuyên san giáo dục dành cho cha mẹ và những người có ADHD. Họ cũng có podcast miễn phí hàng tuần với nhiều chuyên gia chia sẻ kinh nghiệm và hiểu biết về ADHD.

Tạp chí Attention – Xuất bản hai tháng một lần, tập trung vào thông tin khoa học và thực tiễn về ADHD cho cả phụ huynh và bệnh nhân. Một số bài viết trong kho lưu trữ có thể đọc miễn phí, trong khi đăng ký kỹ thuật số sẽ mở quyền truy cập đầy đủ.

Kênh YouTube “How to ADHD” – Một kênh đạt nhiều giải thưởng, cung cấp những lời khuyên thực tế, dễ áp dụng, được xây dựng dựa trên các nghiên cứu khoa học mới nhất về ADHD.

Tổ chức CHADD (Children and Adults with Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder) – Đây là tổ chức lớn nhất thế giới về ADHD, tổ chức hội nghị thường niên dành cho phụ huynh, bệnh nhân và các chuyên gia. Ngoài ra, CHADD còn có các nhóm cộng đồng để cha mẹ có thể kết nối và chia sẻ kinh nghiệm với những người đồng cảnh.

Sách “The Self-Driven Child” (William Stixrud & Ned Johnson, 2018) – Cuốn sách này không chỉ nói về ADHD mà tập trung vào việc giúp trẻ tự thúc đẩy bản thân, xây dựng động lực nội tại và kiểm soát cuộc sống của chính mình. Những nguyên tắc trong sách sẽ rất hữu ích với bạn.

Lưu ý quan trọng

Chúng tôi luôn cố gắng mang đến cho bạn những thông tin đáng tin cậy, cập nhật và có giá trị nhất về tâm lý học và sức khỏe tinh thần. Bạn có thể tìm hiểu thêm về cách chúng tôi đảm bảo độ chính xác của nội dung tại đây. Tuy nhiên, hướng dẫn này chỉ mang tính tham khảo chung. Nó không thể thay thế lời khuyên chuyên môn từ các bác sĩ hoặc chuyên gia tâm lý. Nếu bạn hoặc con bạn đang gặp khó khăn về tinh thần, hãy tìm đến sự hỗ trợ từ những người có chuyên môn để nhận được lời khuyên phù hợp với hoàn cảnh riêng của bạn.