Liệu bạn có thể đưa ra những lựa chọn khác trong cuộc đời?

Đây là thời điểm ta ngoảnh nhìn lại năm qua và tự hỏi: Mình đã làm được gì? Mình đã đưa ra những quyết định đúng đắn chưa? Liệu mình có thể làm tốt hơn?

Bạn nghĩ sao? Một người theo thuyết định mệnh – tin rằng mọi thứ trên đời đều diễn ra theo một trình tự đã được định sẵn – sẽ nói rằng bạn không thể. Ngược lại, nếu bạn tin vào ý chí tự do, bạn có lẽ sẽ chắc rằng mình từng có những lựa chọn khác, những con đường khác mà mình đã không chọn. Câu nói “Tôi có thể làm khác đi” đôi khi chính là định nghĩa của ý chí tự do.

Nhưng việc hỏi liệu bạn có thể đưa ra lựa chọn khác hay không lại chẳng phải là câu hỏi đơn thuần “có” hay “không” – mà thực tế, nó còn chẳng mang ý nghĩa thực sự. Nếu ý chí tự do tồn tại, câu trả lời không nằm ở việc ta có thể chọn khác đi hay không.

Nghe có vẻ lạ, nhưng nếu chúng ta muốn nói về thực tại, những giả thuyết như thế không liên quan. Hãy thử nghĩ xem: nếu bạn đang băn khoăn liệu mình có nên mua chiếc xe khác, điều đó thực sự nghĩa là gì? Bạn đã suy nghĩ suốt nhiều ngày, tất cả những cân nhắc đó đều dẫn đến quyết định cuối cùng. Thậm chí cả những thứ không hiển hiện rõ ràng, như bữa sáng hôm đó bạn ăn gì, cũng có thể ảnh hưởng đến lựa chọn của bạn. (Một nghiên cứu năm 2011 cho thấy các thẩm phán thường đưa ra phán quyết khoan dung hơn sau giờ nghỉ trưa). Vậy bạn tưởng tượng sẽ thay đổi điều gì trong một thế giới mà bạn chọn khác đi? Liệu có một thế giới nào đó nơi mọi thứ đều giống hệt, chỉ trừ quyết định của bạn? Câu trả lời là không. Quyết định không phải thứ tồn tại tách biệt, mà nó nảy sinh từ chính bối cảnh xung quanh.

Điều tương tự cũng đúng khi ta hỏi về việc thay đổi tương lai. Một người theo thuyết định mệnh sẽ nói rằng bạn không thể làm điều đó – những gì sẽ xảy ra đã được định sẵn. Nhưng điều đó không có nghĩa là họ biết trước tương lai, dù có thể đoán được vài khía cạnh của nó. Đây không chỉ là vấn đề thông tin chưa đầy đủ; thực tế, ta sẽ luôn thiếu thông tin. Để dự đoán chính xác hoàn toàn, mô hình dự đoán của bạn phải không bỏ sót điều gì – nghĩa là nó phải giống hệt thế giới thực (được gọi là tính không thể giản lược trong tính toán). Cộng thêm sự ngẫu nhiên trong các sự kiện ở cấp độ lượng tử, ta thấy rằng không thể chắc chắn điều gì cho đến khi nó xảy ra. Chúng ta chỉ có thể biết tương lai khi nó đến.

Nói cách khác, tương lai không phải thứ có thể thay đổi – không phải vì thế giới này mang tính định mệnh hay ta thiếu ý chí tự do, mà vì theo định nghĩa, tương lai chính là những gì sẽ xảy ra. Một người theo thuyết định mệnh luôn nói: “Điều đó tất yếu phải xảy ra, nhưng tôi không thể dự đoán trước” – thực ra cũng chẳng bổ sung thêm gì cho sự thật hiển nhiên này.

Dẫu vậy, chúng ta vẫn tự hỏi liệu mình có thể làm khác đi trong quá khứ hay thay đổi được tương lai. Nhưng khi làm vậy, chúng ta không thực sự nói về những gì đã xảy ra hay sẽ xảy ra. Chúng ta đang vận dụng khả năng tưởng tượng của trí óc – thứ kỳ diệu mà tâm trí con người sở hữu: nó không có giới hạn. Như Emily Dickinson từng viết: “Trí óc – rộng hơn cả bầu trời.”

Chúng ta liên tục tạo ra những thế giới thay thế dựa trên mô hình nội tại về cách thế giới thực vận hành. Chúng có thể đúng hoặc không, và chắc chắn sẽ bỏ qua vô số điều trong thực tại. Chúng, nói cách khác, là một phần trong bộ máy nhận thức mà ta sử dụng để đưa ra quyết định. Triết gia Daniel Dennett từng nói, trí óc con người “khai thác hiện tại để tìm manh mối… rồi biến chúng thành dự đoán về tương lai”. Đó, theo một cách nào đó, chính là chức năng của trí óc.

Illustration: Elia Barbieri/The Guardian

Liệu những thế giới tưởng tượng ấy có thể đã xảy ra, hoặc sẽ thành hiện thực trong tương lai?

Câu trả lời không nằm ở “có” hay “không”. Việc đặt ra câu hỏi ấy chính là điều cốt lõi, bởi nó thúc đẩy ta đưa ra những lựa chọn trong hành vi. Nói cách khác, điều chúng ta đang tìm hiểu thực chất là thần kinh học của ý chí – nơi thực sự nên là trọng tâm của mọi cuộc thảo luận về “ý chí tự do” và trách nhiệm đạo đức. Như nhà khoa học nhận thức Anil Seth từng nói, mục đích của cái mà ta gọi là ý chí tự do không phải để làm điều gì đó khác đi ngay trong khoảnh khắc (mà khác với điều gì?), mà để ta có thể học hỏi từ hành động của mình, điều chỉnh lại “mạch ý chí” trong não bộ, và đưa ra những lựa chọn sáng suốt hơn trong tương lai.

Đó chính là lý do tại sao ta luôn tự hỏi: “Liệu tôi có thể làm khác đi không?” Như triết gia Daniel Dennett giải thích: “Chúng ta hỏi câu đó bởi có điều gì đó đã xảy ra mà ta muốn hiểu… tức là, ta muốn rút ra những bài học từ đó cho tương lai.” Điều quan trọng nhất, ông nói, là “đảm bảo rằng, trong những tình huống tương tự sau này, tôi nhất định sẽ hành xử khác đi” (nếu đó là điều ta hối tiếc). Nhưng liệu chúng ta có thực sự sở hữu sức mạnh tự quyết định, hay chỉ là những cỗ máy tự động bị chi phối bởi những lực lượng vượt ngoài tầm hiểu biết và kiểm soát của mình?

Trái ngược với những gì thường được cho là khoa học hiện đại khẳng định, bạn không phải là con rối trong tay những hạt vật chất vi mô. (Đừng để những thí nghiệm thần kinh học nổi tiếng – cho rằng hành động của ta có thể được dự đoán từ hoạt động não bộ trước khi ta nhận thức được quyết định của mình – đánh lừa. Đó chỉ là những mồi nhử gây hiểu nhầm mà thôi). Thay vào đó, khoa học cho thấy rằng trong các hệ thống phức tạp như não bộ, sức mạnh nhân quả không chỉ chảy theo chiều từ dưới lên trên. Các mạch thần kinh ý chí thực sự là nguyên nhân gây ra những sự kiện xảy ra. Chúng ta không thay đổi tương lai (một khái niệm vô nghĩa), mà đúng hơn, chúng ta chính là một phần tạo nên nó.

Điều này, như Dennett nói, chính là nền tảng của “ý chí tự do đáng để mong muốn.” Tôi nghĩ rằng ngay cả một số người tin vào thuyết định mệnh cũng ngầm hiểu điều này. Trong cuốn Existential Physics, nhà vật lý Sabine Hossenfelder khẳng định: “Tương lai là cố định, ngoại trừ một vài sự kiện lượng tử ngẫu nhiên mà ta không thể tác động.” Nhưng chính bà cũng thừa nhận: “Sự tiến bộ trong khoa học phụ thuộc vào lựa chọn và nỗ lực. Đó là trách nhiệm của chúng ta.” May mắn thay, điều đó hoàn toàn đúng.

Nhận thức này không chỉ mang lại sức mạnh mà còn giải phóng tinh thần. Khi bạn nghĩ: “Giá mà mình chọn X thay vì Y!” – đó có thể là chiếc roi tự đánh vào lưng mình, là nguồn cơn của hối tiếc và trách móc bản thân. Nhưng nó cũng có thể là cơ hội để học hỏi: “Giờ thì mình biết phải làm gì vào lần sau.” Có lẽ năm nay, bạn sẽ làm được.

Philip Ball là nhà văn khoa học, tác giả cuốn The Book of Minds: How to Understand Ourselves and Other Beings, from Animals to Aliens (Picador, £16.99). Để ủng hộ The Guardian và Observer, hãy đặt sách qua trang guardianbookshop.com.  

Nguồn: The big idea: could you have made different choices in life?