Liệu biết ơn có mặt tối không?

Từ “biết ơn” bây giờ hiện diện ở khắp nơi. Trên những tờ rơi về sức khỏe tinh thần, trong các mục báo chí, in lên ly sứ, poster truyền động lực. Tất cả là kết quả của hơn hai thập kỷ nghiên cứu trong tâm lý học tích cực, chỉ ra rằng việc “thực hành biết ơn” (thường là ghi lại ba đến năm điều khiến bạn cảm thấy biết ơn mỗi ngày) mang lại vô số lợi ích về tâm lý lẫn thể chất.

Tôi không muốn tỏ ra vô ơn. Tôi vốn là một nhà sử học hoài nghi, nhưng chính tôi cũng đã bị thuyết phục thử rèn luyện thói quen này. Và mỗi khi nhớ làm, tôi thấy mình quả thực dễ chịu hơn: vui vẻ hơn, gắn kết hơn, dễ nhìn thấy những điều tốt đẹp sẵn có trong đời sống. Kể những điều may mắn, dù là ngắm một buổi hoàng hôn đẹp hay nhớ lại việc người hàng xóm đã nhiệt tình giúp đỡ ta, đều miễn phí và đơn giản một cách hấp dẫn. Nhưng chính đó lại là vấn đề. Trong khi quá vội vàng xem biết ơn như phương thuốc chữa mọi nỗi niềm, liệu ta có đang đánh mất cái phức tạp và sắc cạnh bên trong nó?

Trong giới tâm lý học tích cực, biết ơn thường được định nghĩa như một điều hoàn toàn tích cực, một cảm giác tràn đầy niềm vui và trân trọng. Nhưng từ năm 1923, nhà tâm lý học Harvard William McDougall đã cho rằng biết ơn, nhất là khi hướng về một người cụ thể chứ không chỉ là một trải nghiệm trừu tượng như “biết ơn vì được sống”, lại rối rắm hơn nhiều. Đúng là có sự kinh ngạc trước tấm lòng rộng rãi của con người, có những cảm xúc dịu dàng dành cho người đã dành thời gian giúp đỡ ta. Nhưng cũng có những cảm giác âm thầm của sự ghen tị, ngượng ngùng, cảm giác về “quyền lực vượt trội” của người giúp đỡ, thậm chí là thứ ông gọi là “tự ti tiêu cực” mà ngày nay ta gọi là “tự trọng thấp”.

Biểu đạt của người Nhật arigata-meiwaku (tạm dịch: “ân huệ phiền toái”) chạm đúng vào điều ông muốn nói. Đó là cảm giác khi ai đó cứ khăng khăng giúp bạn dù bạn không muốn, nhưng những quy tắc xã giao buộc bạn vẫn phải tỏ lòng biết ơn. Có lý do khiến điều này khó chịu như vậy: lòng biết ơn làm lệch cán cân quyền lực và tăng gánh nặng nghĩa vụ. Ở trên là ân nhân của bạn, rạng rỡ trong hào quang của sự rộng lượng. Còn bạn, ở dưới, cúi đầu cảm tạ.

Illustration: Elia Barbieri/The Guardian 

Có vẻ thật nhỏ nhen khi tập trung vào mặt biết ơn khiến ta cảm thấy bị ràng buộc, bé lại, hoặc bối rối. Nhưng khi #feelingblessed trở thành một chuẩn mực trình diễn, thì những mặt khuất của lòng biết ơn lại càng quan trọng để hiểu cho đúng, nhất là vai trò của nó trong việc duy trì các hệ thứ bậc trong xã hội.

Một trong những câu chuyện u ám nhất về sự biết ơn bắt buộc mà tôi từng đọc là về cậu bé mồ côi 13 tuổi Eyo Ekpenyon Eyo II. Năm 1893, cậu rời quê hương ở Tây Phi dưới sự chiếm đóng của Anh để nhận học bổng tại một trường truyền giáo ở Colwyn Bay, xứ Wales. Chưa đầy sáu tháng sau khi đến nơi, Eyo viết thư cho người bảo trợ, vừa cảm ơn vừa tha thiết xin được trở về. Thời tiết lạnh khiến cậu bệnh nặng, và cậu lo sợ cho chính mạng sống của mình, một nỗi sợ có cơ sở, vì đã có ba học sinh Tây Phi mất mạng tại Colwyn Bay.

Cuối cùng Eyo cũng được cho về nước, nhưng trước đó báo chí Anh đã kịp xé câu chuyện ra để công kích. Họ gọi cậu là “hư hỏng”, “vô ơn”, là “cậu hoàng tử bé”, ngôn ngữ của họ đẫm những định kiến thực dân về việc ai “nên” biết ơn ai. Và đến nay, nhiều điều vẫn chẳng thay đổi bao nhiêu. Trong cuốn The Ungrateful Refugee, tác giả Dina Nayeri kể lại trải nghiệm thời thơ ấu của mình, khi là một đứa trẻ tị nạn Iran, cô được kỳ vọng phải “biết ơn vô cùng”, phải “khiêm nhường hết mực” khi đặt chân đến Mỹ. Mãi sau này, cô mới hiểu “chính trị của lòng biết ơn” đã vận hành tinh vi thế nào để biến quyền con người được tị nạn của cô thành một món quà, một món nợ mà cô phải trả bằng sự ngoan ngoãn, im lặng, trở thành “người nhập cư tốt” biết giữ mình trong khuôn phép.

Sự liên hệ giữa quyền lực và đòi hỏi biết ơn len lỏi vào rất nhiều góc của đời sống. Khi những người nắm quyền lực cao cảm thấy bất an, ví dụ khi sai sót của họ bị chỉ ra, họ thường quở trách những người họ cho là thấp kém hơn vì “vô ơn”. Thật khó mà không nghĩ đến điều này khi Donald Trump và JD Vance công kích Volodymyr Zelenskyy vì “không biết tỏ lòng biết ơn đủ mức” hồi đầu năm nay (hoặc năm 2023, khi bộ trưởng quốc phòng Anh lúc bấy giờ, Ben Wallace, đưa ra yêu cầu tương tự).

Những cái giá phải trả ấy chính là điều mà các nhà tâm lý ngày nay gọi là “mặt tối” của lòng biết ơn. Một trong những phản đối phổ biến đối với phong trào biết ơn là nó dễ rơi vào “tích cực độc hại”, khuyến khích con người phớt lờ và đè nén những cảm xúc đau đớn hơn. Nhưng cảm giác biết ơn còn có thể dẫn tới những hiểm nguy khác. Người ta dễ vi phạm các chuẩn mực đạo đức vì ai đó hơn, nếu họ cảm thấy biết ơn người đó. Những thành viên thuộc các nhóm từng bị thiệt thòi trong lịch sử, bao gồm phụ nữ và cộng đồng LGBTQ+ ít có xu hướng lên tiếng khi bị đối xử bất công, nhất là khi họ được nhắc nhở rằng mình “đã may mắn hơn nhiều so với ngày trước”. Và như các nghiên cứu về phụ nữ trong những mối quan hệ bạo hành cho thấy, khi một người bị thao túng đến mức tin rằng mình không thể sống thiếu kẻ làm hại mình, lòng biết ơn khiến họ cảm thấy buộc phải ở lại. Có phải những chiếc ly và poster động lực kia nên kèm theo cảnh báo sức khỏe thì đúng hơn?

Có quá nhiều điều phải nghĩ ngợi, nhất là khi bạn chỉ đang cố ghi lại ba điều biết ơn trước khi đi ngủ. Nhưng tôi không cho rằng chúng ta cần cực đoan đến mức vứt bỏ mọi thứ. Những bài học từ nghiên cứu mới nhất nhắc ta rằng, như mọi cảm xúc khác, biết ơn không hoàn toàn tốt cũng chẳng hoàn toàn xấu. Quá ít, ta dễ trở nên kiêu căng, thô lỗ, làm tổn thương những người muốn giúp ta. Quá nhiều, ta có thể đặt mình vào thế dễ bị lợi dụng vì chính ta đã phóng đại quyền lực của người khác đối với mình. Bối cảnh, như mọi khi, là thứ quyết định tất cả.

Có những cách giúp ta giảm bớt rủi ro. Tập trung vào hoàn cảnh hơn là vào con người (rộng hơn, là biết ơn vì điều gì đó, thay vì biết ơn ai) có thể giúp ta tránh vấn đề quyền lực. Và nếu bạn nhận ra sếp, cha mẹ, bạn bè hay người yêu đang mong đợi ở bạn nhiều sự biết ơn hơn mức bạn thật sự muốn trao, bạn có thể tự hỏi: vì sao lại như vậy? Hành vi có vẻ “vô ơn” trong một thế giới trật tự phân cấp rất có thể thực chất là hành động tự bảo vệ, thậm chí là một cách phản kháng mang tính chính trị (“Làm sao bạn có thể cảm ơn một người đàn ông vì đã trả lại cho bạn thứ vốn thuộc về bạn?”, như Malcolm X từng nói).

Và đôi khi, lòng biết ơn cần có thời hạn. Khi tôi trò chuyện với nghệ sĩ Brian Lobel, người từng trải qua ung thư từ khi còn rất trẻ và nay tạo ra những nghi lễ giúp người khác bước vào đời sống hậu ung thư, anh nói rằng: “Dù chúng ta biết ơn đến bao nhiêu, đôi lúc ta phải tự giải thoát mình khỏi gánh nặng ấy để tiếp tục sống.” Biết ơn là quan trọng. Nhưng để ý đến giới hạn của nó cũng quan trọng không kém. Cảm thấy ổn hơn chưa? Bạn có thể cảm ơn tôi sau cũng được. 

Tác giả: Tiffany Watt Smith là một nhà sử học và là tác giả của cuốn Bad Friend: A Century of Revolutionary Friendships (xuất bản bởi Faber). Để ủng hộ The Guardian, bạn có thể đặt mua sách tại guardianbookshop.com.

Nguồn: Is there a dark side to gratitude? | theguardian.com