Liều thuốc giải cho tin giả chính là nuôi dưỡng sức khỏe tri thức của chúng ta

Chúng ta thường nghĩ về "sự khoẻ mạnh" dưới góc độ thể chất và tinh thần. Để cải thiện thể chất, có lẽ bạn nên tập thể dục; để nâng cao sức khỏe tinh thần, có thể bạn cần tạm rời xa điện thoại một lúc. Nhưng có một khía cạnh khác của sự khoẻ mạnh mà chúng ta ít chú ý hơn: đó là sức khỏe tri thức. Tri thức không chỉ quan trọng vì con người luôn khao khát sự thật, mà còn vì nó quyết định khả năng của chúng ta trong việc định hướng cuộc sống và đạt được những mục tiêu. Ngược lại, sự ngu dốt có thể ngăn cản ta hiểu đúng về thế giới và cản trở việc hiện thực hóa những hoài bão của mình. Cũng giống như sức khỏe thể chất và tinh thần, sức khỏe tri thức chịu ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố. Dù không phải là một ý tưởng hoàn toàn mới, nhưng nó có thể giúp ta hiểu rõ hơn về cuộc khủng hoảng tri thức mà xã hội đang đối mặt ngày nay.

Chắc hẳn bạn đã cảm nhận được cuộc khủng hoảng này theo nhiều cách: thời đại "hậu sự thật" của truyền thông khiến tin giả tràn lan, thuyết âm mưu xuất hiện khắp nơi, và vô số thông tin vô căn cứ được chia sẻ tràn lan trên mạng xã hội. Việc tiếp cận thông tin ngày nay trở nên mệt mỏi và đầy phiền toái, những cuộc tranh luận giữa những người có quan điểm trái ngược ngày càng khó khăn hơn, và dường như thật khó để xác định nguồn tin nào đáng tin cậy. Dù đã có nhiều lời cảnh báo về những hệ lụy của vấn đề này, nhưng điều đáng nói hơn chính là nó ảnh hưởng đến mỗi chúng ta như thế nào.

Sức khỏe tri thức chính là cảm giác vững tin rằng bạn có thể biết những gì bạn cần và muốn biết về thế giới để cuộc sống của bạn diễn ra suôn sẻ. Điều này không chỉ đơn thuần là mong muốn thỏa mãn sự tò mò của bản thân, mà còn bao gồm cả khả năng tìm ra những thông tin cần thiết để hoàn thành các mục tiêu trong cuộc sống. Nếu bạn có quyền tiếp cận nhiều nguồn thông tin đáng tin cậy và có thể tìm được câu trả lời khi cần, thì bạn đang ở trạng thái sức khỏe tri thức tốt. Nhưng nếu bạn bị bao quanh bởi những lời dối trá, hoặc không có cách nào tìm được thông tin mình cần, thì sức khỏe tri thức của bạn đang ở mức thấp.

Có ba yếu tố cấu thành sức khỏe tri thức: khả năng tiếp cận sự thật, khả năng tiếp cận nguồn thông tin đáng tin cậy, và cơ hội tham gia vào những cuộc đối thoại có tính xây dựng. Hãy cùng xem xét từng yếu tố này.

Khi bạn tiếp nhận thông tin hoặc tìm kiếm câu trả lời, điều quan trọng nhất là bạn phải tin tưởng rằng những gì mình nhận được là sự thật. Khả năng tiếp cận sự thật chính là nền tảng của sức khỏe tri thức. Tuy nhiên, khả năng này có thể bị cản trở theo nhiều cách: bạn có thể không có quyền truy cập internet, sách vở có thể bị cấm, hoặc thông tin quan trọng có thể bị kiểm duyệt. Ở những trường hợp nhẹ hơn, bạn có thể gặp phải tình huống mà các phương tiện truyền thông đưa ra những thông tin mâu thuẫn về cùng một sự kiện. Khi đó, bạn có thể cảm thấy mình bị ngăn cản tiếp cận sự thật vì không thể xác định được đâu là thông tin chính xác.

Đây chính là yếu tố thứ hai của sự lành mạnh tri thức: quyền tiếp cận các nguồn thông tin đáng tin cậy. Mặc dù ai cũng mong muốn biết sự thật, nhưng không ai có thể tự mình tìm ra mọi sự thật trên thế giới này, mà phải dựa vào người khác. Điều này thực ra lại có lợi: khi kiến thức được phân công, mỗi người không cần phải trở thành chuyên gia trong mọi lĩnh vực nhưng vẫn có thể hiểu biết sâu sắc về thế giới bằng cách dựa vào chuyên môn của người khác. Vì vậy, cảm giác rằng chúng ta có thể tìm thấy những nguồn đáng tin cậy là điều cốt lõi giúp ta tiếp cận được những điều cần biết, từ đó đảm bảo sự lành mạnh tri thức.

Tuy nhiên, chỉ dựa vào người khác để tiếp nhận thông tin là chưa đủ, chúng ta còn cần tham gia vào các cuộc đối thoại. Rất nhiều vấn đề trong cuộc sống phức tạp hơn những câu trả lời ngắn gọn, và để hiểu thấu đáo, ta phải trao đổi, tranh luận, đào sâu hơn nữa. Bên cạnh đó, con người có nhu cầu tự nhiên là chia sẻ kiến thức. Khi biết điều gì hữu ích, ta muốn truyền đạt lại. Đây chính là yếu tố thứ ba của sự lành mạnh tri thức: cảm giác rằng ta có thể tham gia vào những cuộc đối thoại mang tính xây dựng.

Việc không có cơ hội đối thoại có thể ảnh hưởng tiêu cực đến sự lành mạnh tri thức. Trong nhiều trường hợp, một người có thể bị loại trừ một cách rõ ràng hoặc ngầm định chỉ vì danh tính của họ, điều mà các triết gia gọi là "bất công tri thức". Nếu bạn từng bị bác bỏ ý kiến dù có đóng góp quan trọng, từng bị đánh giá thấp khả năng của mình, hoặc từng bị gạt ra ngoài cuộc thảo luận chỉ vì giới tính, chủng tộc hay những yếu tố tương tự, thì bạn đã trải nghiệm bất công tri thức. Đó là một cách mà sự lành mạnh tri thức có thể bị tổn hại.

Nhìn vào cuộc khủng hoảng tri thức hiện tại, ta có thể thấy ngay sự ảnh hưởng của nó đến sự lành mạnh tri thức: lượng thông tin sai lệch và gây hiểu lầm tràn ngập trên các phương tiện truyền thông truyền thống lẫn mạng xã hội khiến nhiều người cảm thấy mình không còn tiếp cận được sự thật. Khi có quá nhiều luồng thông tin mâu thuẫn nhau, cùng với sự lan tràn của những kẻ phát ngôn không trung thực, việc xác định nguồn đáng tin cậy trở nên khó khăn hơn. Thêm vào đó, nếu những người xung quanh không sẵn sàng tranh luận một cách thiện chí, ta dễ cảm thấy mình ngày càng mất đi khả năng tiếp nhận và chia sẻ tri thức. Chẳng trách mà mọi thứ lại trở nên rối ren như vậy.

Suy nghĩ về sự lành mạnh tri thức cũng giúp ta hiểu được vì sao cuộc khủng hoảng tri thức này vẫn chưa được cải thiện. Nếu con người thực sự bị thôi thúc bởi khát khao tìm kiếm sự thật, lòng tin và đối thoại, thì khi họ cảm thấy bị ngăn cản trên con đường đó, họ sẽ tìm kiếm cách khác để thỏa mãn nhu cầu của mình. Một trong những biểu hiện đáng lo ngại của tình trạng này là sự bùng nổ của tư duy âm mưu: ngày càng có nhiều người tin vào những thuyết âm mưu phi lý và lan truyền chúng rộng rãi trên mạng xã hội. Điều này có thể là hệ quả của sự suy giảm lành mạnh tri thức, khiến con người tìm đến những nơi bất ngờ để kiếm tìm sự thật, nguồn tin đáng tin cậy và cơ hội đối thoại. Mặc dù niềm tin vào những thuyết âm mưu phần lớn là phi lý, nhưng động cơ đằng sau nó không hẳn là vô lý.

Một xu hướng đáng lo ngại khác là sự gia tăng ngờ vực đối với giới chuyên gia. Hãy nhìn vào phản ứng của công chúng trước đại dịch COVID-19: rất nhiều người hoài nghi về mức độ nghiêm trọng của dịch bệnh, hiệu quả của các biện pháp phòng ngừa như giãn cách xã hội và đeo khẩu trang, cũng như sự an toàn của vắc-xin. Điều này một phần xuất phát từ cảm giác rằng các chuyên gia không đáng tin. Nhưng điều đó không có nghĩa là họ không quan tâm đến việc tìm kiếm nguồn tin chính xác – chỉ là họ tìm kiếm lòng tin ở những nơi khác, đôi khi ở những chỗ không đáng tin cậy, chẳng hạn như một người bạn trên Facebook nói chuyện có vẻ tự tin nhưng thực ra không hiểu gì cả. Sự suy giảm lành mạnh tri thức có thể vừa là nguyên nhân vừa là hệ quả của một cuộc khủng hoảng tri thức: nếu một người cảm thấy không thể tham gia vào các cuộc đối thoại có ý nghĩa, họ sẽ tìm những cách khác, điều này có thể dẫn đến quan điểm cực đoan hơn, và rồi lại càng khó đối thoại hơn – một vòng luẩn quẩn gây tổn hại đến sự lành mạnh tri thức.

Trong một cuộc phỏng vấn gần đây trên tạp chí The Atlantic, cựu Tổng thống Mỹ Barack Obama đã cảnh báo về những hậu quả nghiêm trọng nếu chúng ta không kiểm soát được cuộc khủng hoảng tri thức này. Khi thị trường ý tưởng ngừng hoạt động, nền dân chủ cũng sẽ lung lay. Một phần của giải pháp để đối phó với cuộc khủng hoảng này, tôi cho rằng, nằm ở việc tìm ra cách cân bằng giữa các yếu tố của sự lành mạnh tri thức một cách hợp lý. Đây không phải nhiệm vụ đơn giản. Nhiều nền tảng mạng xã hội đã cố gắng hạn chế sự lan truyền của tin giả thông qua kiểm chứng thông tin hoặc cấm người dùng. Những biện pháp này có thể giúp đảm bảo rằng người dùng tiếp cận được sự thật, nhưng đồng thời, một số người lại cho rằng điều đó hạn chế quyền đối thoại của họ. Hệ quả là những người bị kiểm duyệt hoặc bị cấm có thể tìm đến nơi khác để thỏa mãn nhu cầu tri thức của mình. Điều này không có nghĩa là kiểm chứng thông tin hay cấm người dùng là sai, mà chỉ cho thấy rằng việc cân bằng giữa nhu cầu tìm kiếm sự thật, lòng tin và đối thoại là một bài toán khó. Và nếu không tìm ra cách giải quyết phù hợp, chúng ta sẽ còn chìm sâu hơn trong cuộc khủng hoảng tri thức này.

Bạn hẳn đã từng nghe qua một số lời khuyên về cách đối phó với cuộc khủng hoảng tri thức – nào là kiểm tra kỹ thông tin trước khi tin, tìm kiếm dấu hiệu cho thấy nguồn tin có đáng tin cậy hay không, thậm chí là chặn hẳn ông chú chuyên đăng tin nhảm trên mạng xã hội. Những điều này không chỉ giúp ta tránh xa những thông tin sai lệch mà còn góp phần cải thiện sức khỏe tri thức của chính mình.

Có lẽ, ta nên rèn luyện thói quen thỉnh thoảng tự xem xét lại cách mình tiếp nhận thông tin. Hãy tự hỏi: ta đang lắng nghe những nguồn tin này vì chúng thực sự dẫn ta đến sự thật, hay chỉ vì chúng nói những điều ta muốn nghe? Không có giải pháp hoàn hảo nào để xóa bỏ những hệ lụy mà cuộc khủng hoảng tri thức mang lại, nhưng sự tự vấn một cách cẩn trọng về cách ta tìm kiếm tri thức chính là bước đi đầu tiên để nuôi dưỡng một tâm trí sáng suốt và lành mạnh hơn.

Nguồn: The antidote to fake news is to nourish our epistemic wellbeing | Psyche.co