Nỗi sợ đối với tâm lý trị liệu

Sợ.

Một từ ngắn ngủi, nhưng lại mang theo cả trọng lượng của ngành tâm lý lâm sàng.

Người bình thường khi nghĩ đến việc đi trị liệu tâm lý thật ra không mấy để tâm đến nỗi sợ. Giống như ai đó bị gãy tay đi khám bác sĩ, mối quan tâm đầu tiên là chữa lành vết thương để mọi thứ trở lại bình thường.

Thật vậy, nếu một đứa trẻ ngã từ trên cây xuống và bị gãy tay, bác sĩ điều trị có lẽ chỉ tập trung vào việc nắn lại xương, chứ không hỏi han nhiều. “Tại sao đứa trẻ lại trèo lên cây? Lúc đó cha mẹ ở đâu?” Và dù có ai đó đặt ra câu hỏi, nếu cha mẹ đứa trẻ có điều gì cần giấu, họ có thể dễ dàng che đậy bằng một loạt những lời nói dối về sự hòa thuận trong gia đình.

Giờ đây, một số nhà tâm lý — nhất là những người làm việc trong hệ thống y tế bị kiểm soát bởi bảo hiểm — sẽ chỉ tập trung vào “chữa xương gãy” mà thôi. Nhưng nếu bạn sẵn sàng đi sâu vào gốc rễ của vấn đề, và nếu nhà trị liệu của bạn thực sự hiểu nghề, thì không sớm thì muộn, bạn sẽ phải đối mặt trong quá trình trị liệu với những bí mật sâu kín, những nỗi kinh hoàng tăm tối và đáng sợ trong tâm hồn mình. Một khách hàng từng nói với tôi rằng, sự thật không chỉ xấu xí mà còn “đau đớn hơn cả sự nhục nhã.”

Chính tại điểm này, toàn bộ tiến trình trị liệu bị thử thách. Nhiều người sẽ chọn giấu giếm những suy nghĩ thật của mình, hoặc họ sẽ bỏ chạy, ngừng trị liệu sớm vì sợ hãi. Nhưng thử thách thực sự ở đây, là phải dám khám phá chính nỗi sợ trị liệu ấy trong trị liệu.

Dĩ nhiên, điều này không hề dễ dàng. Chính nỗi sợ đã giữ chân người nghiện rượu trong men say, khiến kẻ nghiện ma túy không thể dứt ra, và khiến người bình thường không chút quan tâm đến tâm lý học. Khi ta sợ phải đối diện với bóng tối trong tâm hồn con người, ta cũng đánh mất cơ hội được chạm đến ánh sáng đích thực. Bởi ánh sáng của một quá trình trị liệu tốt là ánh sáng soi rọi những mảng tối mà ta luôn sợ, và phơi bày nó đúng như bản chất vốn có. Vậy là, nghịch lý thay: vì sợ bóng tối, rốt cuộc ta lại sợ cả tình yêu.

Tại sao lại như thế? Bởi trong những năm đầu đời, dù ta lớn lên trong đau thương và tổn thương, hay chỉ đơn thuần là những va vấp tuổi thơ bình thường, ta đều học cách tự bảo vệ mình khỏi nỗi đau của cuộc sống. Việc phòng vệ không có gì sai trái—nó thậm chí còn giúp ta sống sót. Nhưng nếu ta bám víu vào những hàng rào bảo vệ non nớt ấy và mang chúng theo suốt hành trình trưởng thành—như hầu hết mọi người vẫn làm trong vô thức—ta sẽ dễ dàng sống một cuộc đời đầy rối rắm, thậm chí khổ sở hơn cả khi không phòng vệ. Và rồi, chỉ nghĩ đến việc thay đổi cũng đã đủ khiến ta hoảng sợ, bởi đó là tất cả những gì ta từng biết.

Vậy nên, thay vì lên lớp hay giảng giải, để tôn trọng nỗi sợ của bạn, tôi chỉ xin kể cho bạn một câu chuyện. 

Một Câu Chuyện

Anh bắt đầu buổi trị liệu bằng cách kể về nỗi sợ khi phải nói chuyện qua điện thoại, như thể đang tự trách mình vì sao lại rụt rè đến vậy.

“Tôi cũng không biết mình sợ cái gì nữa,” anh nói.

“Thử đoán xem? Điều gì hiện lên trong đầu anh lúc này?” tôi hỏi.

“Có lẽ là nỗi sợ cái chưa biết. Tôi sợ điều chưa biết.”
Một câu trả lời không tồi, ít nhất là bước đầu. Nhưng khi tôi cố gắng cùng anh đào sâu thêm suy nghĩ đó, anh chùn lại. Đó là kiểu chùn bước quen thuộc trong trị liệu, điều mà các nhà phân tâm học gọi là “kháng cự.”

“Cứ như thể cô đang bắt tôi phải nói ra điều tôi không muốn,” anh nói.

Tôi chấp nhận điều đó. “Được rồi, vậy ta nói chuyện khác nhé.”
Thế là anh chuyển sang kể về cảm giác trống rỗng và buồn bã gần đây, một cảm giác vô nghĩa, rằng cho dù anh có đến gặp tôi bao nhiêu lần đi nữa thì cũng chẳng thay đổi được gì, rằng mọi chuyện rồi cũng sẽ thành công cốc. Rồi anh nói đến việc muốn đập phá, ném đồ. Từ đó, anh nhớ lại khoảng thời gian phải chăm sóc người cha đã lẫn nặng trong những năm cuối đời—và khi ấy anh thực sự đã ném đồ. Anh kể về nỗi day dứt khi tức giận vì cha không chịu hợp tác. Rồi anh bắt đầu cảm nhận được điều đó. Cảm xúc ập đến, mạnh mẽ. Nước mắt. Những câu chửi thề. Tiếng hét, tiếng tay đấm vào ghế. Khuôn mặt anh đỏ bừng, giàn giụa nước mắt.

Tôi không bận tâm liệu các đồng nghiệp ở phòng bên có nghe thấy tiếng la hét hay không. Tôi biết anh không nguy hiểm. Tôi từng làm việc ở phòng cấp cứu tâm thần, từng tham gia những tình huống phải “khống chế” bệnh nhân thật sự nguy hiểm—cởi cà vạt, đeo găng tay cao su, mỗi người giữ một tay, một chân… Nhưng ở đây, trong căn phòng này, tôi đang thực hành trị liệu phân tâm. Tôi ngồi yên, bình tĩnh, để anh biết rằng cảm xúc của mình là hợp lệ. Anh biết tôi sẽ không ép buộc anh, dù anh có làm gì đi nữa. Anh có toàn quyền thành thật với chính mình. Bởi một khi nhà trị liệu mà tỏ ra sợ hãi, thân chủ sẽ nhận ra ngay, và mọi nỗ lực đều tan vỡ, chấm dứt.

Điều anh cần, là nhìn thấy qua sự điềm tĩnh của tôi, rằng tôi không sợ cơn giận dữ của anh.

Cuối cùng, anh dịu lại. “Tôi đoán… tôi thật sự giận anh trai và chị gái tôi vì đã bỏ mặc tôi một mình chăm sóc cha như vậy,” đó là những lời điềm tĩnh đầu tiên anh thốt ra. Rồi chúng tôi nói về chuyện đã xảy ra. Đúng vậy, cơn giận bị kìm nén ấy chính là thứ ẩn sau nỗi trầm cảm và cảm giác tuyệt vọng; cơ bản là vài ngày trước, anh đã nghi ngờ rằng mình có thể làm—và sống sót—sau khi làm một việc như thế này: thành thật nói ra điều mình cảm thấy. Khi ấy, anh nghĩ rằng chẳng có gì trong đời anh có thể thay đổi được. Anh vô thức biết về cơn giận đó, nhưng lại sợ hậu quả nếu để nó tuôn trào. Thế nên anh trầm cảm. Người ta vẫn nói, trầm cảm chính là giận dữ quay ngược vào bên trong.

Nhưng vẫn còn điều khác nữa. Cái cảm giác rụt rè khi nhấc điện thoại, cảm giác mở đầu buổi trò chuyện, nay đã khép lại một vòng tròn. “Điều chưa biết” mà anh sợ, hóa ra chẳng phải điều gì xa vời — mà chính là nỗi sợ không kiểm soát được mình nếu anh tức giận với người ở đầu dây bên kia. Nếu anh nổi khùng thì sao? Nếu…? Cả đời chưa từng được dạy cách thể hiện tổn thương một cách bình thản và lành mạnh, anh lo lắng điều gì sẽ xảy ra nếu cái nút chai bỗng dưng bật ra.

Giờ thì anh đã hiểu rồi.

Và may mắn thay, tôi biết rằng vì anh đang trải qua tất cả những điều này trong trị liệu, nên đây là giới hạn tột cùng của nó. Chúng tôi sẽ không phải lo rằng anh sẽ đi tìm một khẩu súng. Những lần sau sẽ ít kịch tính hơn, và lành mạnh hơn.

Tôi cũng biết rằng anh sẽ còn trải qua một giai đoạn hay chửi thề, và rồi anh sẽ vượt qua.

Và đó chính là điều quan trọng: vượt qua. Thay vì giận dữ với tất cả, thì dần dần, ta học cách tha thứ, và cầu nguyện cho tất cả.

Và nếu bạn cũng có thể thay đổi như vậy, bạn sẽ hiểu rằng, dù có thể bạn vẫn còn e dè trước ý nghĩ bị thử thách, thì rốt cuộc, bạn chẳng còn gì để sợ cả. Bạn sẽ chạm được vào niềm vui đích thực—và tình yêu đích thực.

Hy vọng

Trước khi bắt đầu theo học tâm lý học, tôi từng làm nghề chạm khắc gỗ và đóng tủ. Một ngày nọ, tôi mang về nhà một đống gỗ cũ bám bẩn, mốc meo. Cha tôi nhìn thấy và nói, nếu là ông, ông sẽ quẳng hết chúng vào thùng rác. Nhưng tôi kiên nhẫn làm sạch, mài nhẵn, dán lại, sơn phủ, lắp ghép và đánh bóng từng miếng một. Cuối cùng, tôi có được một chiếc bàn ăn bằng gỗ sồi cổ kính, tuyệt đẹp.

Vậy hãy coi đó là một bài học tâm lý. Không có cuộc đời nào, dù có lấm lem hay đổ vỡ đến đâu, là không thể cứu vãn. Hay là không xứng đáng với hy vọng.

Cha tôi là một người đàn ông tử tế. Ông chưa bao giờ ngược đãi tôi, cũng chưa từng nói tôi là thứ bỏ đi. Nhưng hãy tưởng tượng cảm giác của một đứa trẻ có cha mẹ thường xuyên bạo hành, chỉ trích, thờ ơ, hoặc thao túng. Những bậc cha mẹ như thế không chỉ biến con mình thành một đống gỗ vụn, mà khi đứa trẻ ấy đứng đó, lấm lem tội lỗi và xấu hổ, họ còn nói: “Nhìn mày kìa! Mày chỉ là một đống rác rưởi!”

Và tại sao lại có quá nhiều cuộc đời đang lặng lẽ trôi về bãi rác? Vì sợ hãi. Sợ cái công việc nhọc nhằn mang tên trị liệu tâm lý, nơi người ta phải gột rửa chính mình. Sợ buông bỏ lớp bụi bặm cũ kỹ, vì đó là tất cả những gì họ từng biết. Dù có là bụi, thì ít nhất, nó cũng... quen thuộc.

Vậy bạn chọn gì: một chiếc bàn gỗ sồi được đánh bóng cẩn thận, hay một đống gỗ vụn chờ bị đem đi bỏ? Lựa chọn đó, là cuộc đời bạn.

Những Giấc Mơ

Khi tôi nói về “giấc mơ” ở đây, tôi không nói đến những hình ảnh mơ hồ hiện lên trong giấc ngủ. Tôi đang nói về những khát vọng sâu xa trong lòng bạn, những điều bạn hằng mong cho tương lai của chính mình. Ví dụ, có những đứa trẻ mơ ước giản dị chỉ là một món quà sinh nhật, một buổi tiệc ở trường, hay một chuyến du lịch cùng gia đình. Nhưng cũng có những đứa trẻ mang trong lòng những giấc mơ lớn lao hơn: về sự nghiệp mai sau, về một tổ ấm hạnh phúc, hay về những cống hiến cho nhân loại.

Thế nhưng, lại có những người dường như chẳng có giấc mơ nào cả.

Hoặc, nói cho đúng hơn, có những người tưởng chừng không có giấc mơ—nhưng thực ra, họ đã tự tay bóp nghẹt mọi giấc mơ ngay khi nó vừa mới chớm nở.

Tại sao vậy? Vì những đứa trẻ lớn lên trong một gia đình rối loạn thường được “dạy” từ trải nghiệm rằng, hễ cứ bày tỏ mong muốn hay nhu cầu gì, là sẽ bị từ chối hay trừng phạt. Đơn giản bởi vì có những người không đủ khả năng làm cha mẹ—họ không biết chăm lo về thể chất lẫn tinh thần cho con cái, có lẽ vì chính họ từng bị cha mẹ mình ngược đãi.

Và thế là, kẹt giữa vòng xoáy rối ren ấy, những đứa trẻ ấy học cách sợ hãi sự chỉ trích, sợ bị ruồng bỏ. Chúng dần đi đến kết luận rằng: chối bỏ ước mơ của chính mình là cách duy nhất để khỏi bị đau.

Nên cứ mỗi khi một giấc mơ vừa le lói hình thành—ĐOÀNG!—chúng sẽ tự tay bắn hạ nó, không cho nó có cơ hội cất cánh.

Đó chính là những người thường trả lời: “Tôi không biết” mỗi khi ai đó hỏi họ muốn gì. Là những người cũng trả lời: “Tôi không biết” khi được hỏi họ đang cảm thấy thế nào. Và rồi, họ lại kêu lên: “Không công bằng chút nào! Chắc Chúa ghét tôi! Cứ hễ tôi cố làm gì là lại thất bại!”

Nhưng thật ra, Chúa không ghét họ—chính họ đang tự ghét mình. Họ đang tự trừng phạt bản thân, tự phá hoại cuộc đời mình… chỉ vì họ sợ phải mơ.

Trả Giá

Trong tâm lý học, mọi điều đều có cái giá của nó. Nếu bạn mở miệng nói ra sự thật, bạn sẽ phải trả giá. Nếu bạn im lặng vì sợ hãi, bạn cũng phải trả giá. Vậy nên, tâm lý học dạy ta rằng: không ai có thể “rút lui” khỏi cuộc sống. Kể cả những người chọn sống khác với số đông, họ vẫn đang sống trong một kiểu văn hóa nào đó. Ngay cả người tự tử cũng không hề chối bỏ văn hóa; họ chỉ đang tuyên bố một cách rất rõ ràng rằng họ đã tuyệt vọng, rằng họ không đủ sức đối diện với sự thật của quá khứ vô thức trong mình.

Thế nên, nếu bạn thực sự muốn thay đổi tâm lý, muốn sống khác đi, bạn sẽ phải trả giá. Dù ai đã từng làm tổn thương bạn, hay tổ tiên bạn đã từng chịu đựng bất công thế nào, thì điều đó cũng không cho bạn quyền dùng bạo lực hay gây tội ác để phản kháng. Bạn—chỉ có bạn mà thôi—phải chịu trách nhiệm cho hành trình chữa lành của chính mình. Hành trình ấy sẽ tiêu tốn tiền bạc, thời gian và cả những khổ đau. Nhưng cái giá đó, so với phần thưởng tự do khỏi những ảo ảnh văn hóa, thật ra chẳng đáng là bao.

Nguồn: Guide to Psychology