Ở một mình với những suy nghĩ của chính mình là một kỹ năng có thể rèn luyện

Hãy thử tưởng tượng bạn đang ngồi trên xe buýt, xếp hàng chờ đến lượt, hoặc đơn giản chỉ ngả lưng trên ghế sofa ở nhà, và bất chợt có vài phút trống trải. Bạn sẽ làm gì để lấp đầy khoảng thời gian ấy? Giống như nhiều người hiện nay, có lẽ bạn sẽ cầm điện thoại lên và lướt xem đủ thứ. Nhưng nếu thay vào đó, bạn chọn cách quay vào bên trong, để tâm trí mình tự do lang thang trong những suy nghĩ dễ chịu? Liệu điều đó có khó đến thế không?

Thoạt nghe, điều này có vẻ đơn giản. Con người vốn sở hữu một trí óc phi thường – có thể hồi tưởng quá khứ, xử lý hiện tại và thậm chí dự đoán tương lai. Chúng ta có khả năng hướng suy nghĩ của mình đến những điều thực tế hoặc tưởng tượng, có thể là vui vẻ hoặc u ám. Với vô vàn hướng đi mà tâm trí có thể chọn, chẳng phải khi có cơ hội rời xa thế giới bên ngoài, ta nên tận dụng nó để chìm đắm trong chính suy nghĩ của mình hay sao?

Photo by Brook Cagle/Unsplash

Khoảng 10 năm trước, các nhà tâm lý học tại Đại học Virginia và Đại học Harvard đã quyết định đi tìm câu trả lời. Họ mời các tình nguyện viên vào một căn phòng không có bất kỳ yếu tố gây xao nhãng nào, ngoại trừ một thiết bị có thể tạo ra những cú sốc điện nhẹ. Nhiệm vụ của họ rất đơn giản: ngồi đó và suy nghĩ. Kết quả thu được, được công bố vào năm 2014, đã khiến không ít người sửng sốt: 67% nam giới và 25% nữ giới trong nghiên cứu đã tự chọn giật điện bản thân thay vì ngồi yên với suy nghĩ của chính mình trong một khoảng thời gian ngắn.

Những phát hiện này dường như đi ngược lại với bản chất của loài người – một giống loài được định nghĩa bởi khả năng tư duy vượt trội. Nhưng nếu nhìn sâu hơn, điều này cũng không quá khó hiểu. Bộ não của chúng ta tiến hóa chủ yếu để điều chỉnh các nhu cầu sinh học thông qua hành động. Mặc dù chúng ta có thể tạo ra những thế giới tưởng tượng trong đầu, nhưng đó là một quá trình tiêu tốn nhiều năng lượng và đòi hỏi sự tập trung cao độ – điều mà không phải ai cũng quen thuộc hay giỏi giang. Hơn thế nữa, có lẽ chúng ta cũng chưa nhận ra giá trị thực sự của việc suy nghĩ những điều vui vẻ, nhất là khi tâm trí luôn bị cuốn vào những lo toan khác: lập kế hoạch, giải quyết vấn đề hay nghiền ngẫm những chuyện không vui. Dành thời gian để suy nghĩ đơn thuần chỉ để tận hưởng niềm vui nghe có vẻ là một điều xa lạ – và có lẽ, nó cần được rèn luyện.

Một nhóm các nhà tâm lý học xã hội quốc tế, do Nicholas Buttrick và Timothy Wilson tại Đại học Virginia dẫn đầu, đã quyết định thử nghiệm điều đó. Họ yêu cầu các tình nguyện viên dành một khoảng thời gian nhất định trong ngày làm “giờ suy nghĩ”, với mục tiêu duy nhất là tận hưởng những ý nghĩ dễ chịu. Nhưng ngay cả khi được hướng dẫn tập trung vào những suy nghĩ tích cực, hầu hết mọi người vẫn không thấy hoạt động này thú vị bằng những hoạt động khác. Qua một loạt nghiên cứu trên 11 quốc gia, nhóm nghiên cứu phát hiện rằng những người được yêu cầu “suy nghĩ để tận hưởng” đánh giá trải nghiệm này kém hấp dẫn hơn đáng kể so với những hoạt động đơn độc khác, chẳng hạn như đọc sách hay xem video.

Kết quả này nhất quán trên nhiều nền văn hóa, cho thấy con người nói chung thích những hoạt động mang lại sự giải trí từ bên ngoài hơn là tự tạo niềm vui từ chính suy nghĩ của mình.

Vậy điều gì khiến việc suy nghĩ để tận hưởng lại khó đến thế? Để hiểu rõ hơn, ta có thể chia hoạt động này thành hai phần: quá trình suy nghĩ và nội dung suy nghĩ. Quá trình suy nghĩ liên quan đến động cơ (liệu ta có đủ động lực để suy nghĩ cho niềm vui?) và khả năng (liệu ta có đủ tập trung để làm điều đó?). Trong khi đó, nội dung suy nghĩ lại phụ thuộc vào chủ đề mà ta chọn – liệu nó có đủ thú vị và ý nghĩa hay không?

Có lẽ, dành thời gian một mình với những suy nghĩ của chính mình không phải là một việc hiển nhiên dễ dàng hay tự nhiên xảy ra. Nhưng như bao kỹ năng khác, nếu rèn luyện đủ lâu, biết đâu ta lại tìm thấy một niềm vui sâu lắng hơn, một sự an yên không cần đến bất kỳ yếu tố bên ngoài nào?

Mặc dù con người thường có xu hướng tìm kiếm những kích thích bên ngoài hơn là dành thời gian suy nghĩ để tận hưởng niềm vui, một loạt nghiên cứu gần đây cho thấy rằng quá trình suy nghĩ có thể trở nên thú vị hơn khi chúng ta chủ động hướng tư duy theo cách đó. Cụ thể, khi các nhà nghiên cứu yêu cầu người tham gia tập trung suy nghĩ để tận hưởng thay vì để họ suy nghĩ về bất cứ điều gì tuỳ thích, họ nhận thấy rằng trải nghiệm này trở nên dễ chịu hơn đáng kể. Điều này gợi ý rằng việc có động lực suy nghĩ để tìm kiếm niềm vui, cùng với ý thức chủ động thực hiện, sẽ gia tăng mức độ hưởng thụ thay vì chỉ đơn thuần là một nhận thức tự nhiên.

Yếu tố thứ hai trong quá trình suy nghĩ để tận hưởng là khả năng tập trung và duy trì sự chú ý vào những suy nghĩ đó trong một khoảng thời gian đủ dài. Một số nghiên cứu khác đã xác nhận tầm quan trọng của những yếu tố này. Sau khi dành thời gian thử suy nghĩ để tận hưởng, nhiều người tham gia cho biết họ gặp khó khăn trong việc tập trung, và mức độ khó khăn đó có ảnh hưởng tiêu cực đến trải nghiệm của họ. Tuy nhiên, nghiên cứu cũng chỉ ra một giải pháp đơn giản: khi người tham gia được yêu cầu viết ra danh sách các chủ đề thú vị trước khi bắt đầu và có thể nhìn lại danh sách đó trong lúc suy nghĩ, họ gặp ít khó khăn hơn trong việc tập trung và cảm thấy trải nghiệm này thú vị hơn nhiều.

Điều này dẫn ta đến một yếu tố quan trọng khác của suy nghĩ để tận hưởng: nội dung của suy nghĩ. Những suy nghĩ nào mang lại nhiều niềm vui nhất? Và liệu chúng ta có trực giác đủ tốt để biết nên tập trung vào điều gì? Nghiên cứu gần đây do Erin Westgate dẫn đầu cho thấy rằng hầu hết mọi người không thực sự biết cách chọn lọc những suy nghĩ mang lại niềm vui lớn nhất. Nhóm nghiên cứu nhận thấy rằng khi người tham gia được cung cấp các gợi ý về những chủ đề thú vị (chẳng hạn như những thành tựu, các dịp gặp gỡ xã hội, những chuyến du lịch), họ có trải nghiệm vui vẻ hơn so với khi họ phải tự nghĩ ra chủ đề cho mình. Điều này cho thấy nhiều người gặp khó khăn trong việc tự tạo ra những suy nghĩ dễ chịu.

Ngoài ra, một phát hiện thú vị khác là yếu tố dự đoán mức độ tận hưởng cao nhất trong mỗi khoảng thời gian suy nghĩ chính là mức độ ý nghĩa mà người tham gia cảm nhận được từ những suy nghĩ đó. Điều này đặt ra một câu hỏi: liệu việc tập trung vào những suy nghĩ có ý nghĩa có thể mang lại niềm vui lớn hơn so với việc đơn thuần nghĩ về những điều thú vị? Nhóm nghiên cứu đã thử nghiệm điều này bằng cách cung cấp cùng một danh sách chủ đề cho hai nhóm người tham gia, nhưng yêu cầu một nhóm tập trung vào sự ý nghĩa, trong khi nhóm còn lại tập trung vào niềm vui. Thật bất ngờ, những người được hướng dẫn nghĩ về những điều ý nghĩa lại cảm thấy trải nghiệm kém thú vị hơn và không hề tìm thấy nhiều ý nghĩa hơn so với nhóm tập trung vào niềm vui. Khi phân tích văn bản ghi lại các chủ đề mà hai nhóm nghĩ đến, nhóm nghiên cứu nhận thấy rằng nhóm suy nghĩ về ý nghĩa sử dụng ít từ ngữ thể hiện cảm xúc, cũng như ít từ ngữ mang tính tích cực hơn so với nhóm suy nghĩ về niềm vui. Điều này cho thấy mọi người không tự nhiên chọn những chủ đề vừa có ý nghĩa vừa thú vị.

Nhìn chung, những phát hiện trên chứng minh rằng khi con người được yêu cầu nghĩ về những điều thú vị, họ không nhất thiết chọn những điều có ý nghĩa, khiến niềm vui bị suy giảm. Tương tự, khi họ được yêu cầu nghĩ về những điều có ý nghĩa, họ không nhất thiết nghĩ đến những điều thú vị, lại càng làm giảm đi niềm vui. Điều này cho thấy hầu hết chúng ta không có một trực giác rõ ràng về cách suy nghĩ sao cho mang lại nhiều niềm vui nhất.

Tuy nhiên, những kết quả trên cũng gợi ý một số phương pháp khoa học giúp ta tận hưởng niềm vui từ suy nghĩ:

• Xác định rõ mục tiêu của mình là tìm kiếm niềm vui; nghĩa là, hãy có ý định tập trung vào những sự kiện và khía cạnh của chúng mà bạn cảm thấy thú vị.
• Khi lựa chọn chủ đề, hãy chọn những điều vừa có ý nghĩa vừa thú vị (chẳng hạn như những khoảnh khắc đáng nhớ với bạn bè hoặc những thành tựu mà bạn tự hào).
• Trước khi bắt đầu suy nghĩ, hãy viết ra những chủ đề này để có thể nhìn lại khi cảm thấy khó tập trung.
• Đặt một khoảng thời gian cụ thể cho những phút giây suy nghĩ, và chỉ thực hiện khi bạn có động lực. Nếu cảm thấy quá căng thẳng, hãy dừng lại.
• Hãy kiên nhẫn rèn luyện – theo thời gian, bạn sẽ làm tốt hơn và cảm thấy hứng thú hơn khi dành thời gian suy nghĩ để tận hưởng.

Những suy nghĩ mà chúng ta tạo ra định hình cuộc sống của chúng ta. Vì vậy, việc dành thời gian để suy nghĩ nhằm tìm kiếm niềm vui là điều hoàn toàn xứng đáng. Ban đầu có thể hơi khó khăn, nhưng với một chút luyện tập, chúng ta hoàn toàn có thể tận hưởng niềm vui từ chính những suy nghĩ của mình. Trong một thế giới đầy những tác nhân bên ngoài luôn đòi hỏi sự chú ý, có lẽ đã đến lúc chúng ta nên dành những khoảng lặng để tìm kiếm niềm vui và ý nghĩa từ chính tâm hồn mình. 

Nguồn: Being alone with your thoughts is a skill you can practise | Psyche.co