Sự bất định khiến ta căng thẳng, nhưng cũng chính là điều ta cần phải cảm nhận

Hãy nghĩ đến lần gần nhất bạn thấy bất an về điều gì đó quan trọng. Có thể đó là nỗi lo về một mối quan hệ trong tương lai, một triệu chứng y tế kỳ lạ nào đó, hay thậm chí là về vận mệnh của cả thế giới tự do. Như bạn từng trải qua, cảm giác không biết chắc, không thể đoán định điều gì sẽ xảy ra thường kéo theo lo âu, bất an, và chính vì thế, nhiều người cho rằng sự bất định là một trạng thái khó chịu. Nhưng tôi muốn giúp bạn thay đổi góc nhìn ấy, để bạn thấy rằng, nếu cuộc sống của bạn hoàn toàn không có bất định, bạn sẽ không đủ sức để thích nghi với một thế giới vốn luôn chuyển động và khó đoán.

Trước hết, cần hiểu rằng không phải sự bất định nào cũng giống nhau. Cách ta phản ứng với sự bất định còn phụ thuộc vào từng loại tình huống cụ thể. Có những lúc ta không biết điều gì đang xảy ra đơn giản vì kết quả vẫn chưa được định đoạt (ví dụ, sếp của bạn vẫn đang cân nhắc ai sẽ bị cho nghỉ việc, hoặc phiếu bầu trong một cuộc bầu cử vẫn đang được bỏ). Nhưng cũng có khi, kết quả đã có rồi, chỉ là ta chưa được biết (danh sách người bị sa thải đã có, nhưng chưa công bố; phiếu bầu đã đếm xong, nhưng kết quả chưa công khai). Cách ta phản ứng trước hai dạng bất định này có thể cho thấy sự hữu ích bất ngờ của cảm giác bất định trong cuộc sống.

Khi điều đó vẫn chưa xảy ra

Sự khác biệt giữa việc kết quả đã có hay chưa có là điều then chốt: bởi khi điều đó vẫn chưa xảy ra, ta vẫn có khả năng tác động đến nó. Trong trường hợp này, cảm giác bất định thôi thúc ta hành động, giúp ta nhận ra vẫn còn cơ hội để ảnh hưởng đến hoàn cảnh theo hướng ta mong muốn. Nếu sếp vẫn chưa quyết định ai sẽ bị cắt giảm, cảm giác lo lắng có thể khó chịu, nhưng đồng thời nó cũng nhắc bạn rằng: mình vẫn có thể làm điều gì đó để giảm nguy cơ trở thành người bị chọn.

Một lĩnh vực rõ ràng cho thấy sự bất định có thể thúc đẩy nỗ lực, đó là trong các mối quan hệ tình cảm. Trong một nghiên cứu, những người đang để ý ai đó được yêu cầu nhớ lại một lần họ lo rằng người ấy không có tình cảm với mình – điều này tạo ra cảm giác bất định. Kết quả cho thấy, những người trong nhóm này sẵn sàng cố gắng hơn cho mối quan hệ ấy, so với nhóm đối chứng – những người chỉ nghĩ về một điều ít gây bất định hơn (như chuyện người kia sẽ làm gì vào một ngày bình thường chẳng hạn).

Nghiên cứu còn cho thấy: con người thích xem các sự kiện chưa định đoạt khi chúng đang diễn ra trực tiếp, hơn là xem lại sau khi đã biết kết quả.

Những nghiên cứu khác cũng chỉ ra rằng, vào những ngày mà một người đang hẹn hò cảm thấy không chắc chắn về tình cảm của đối phương, họ có xu hướng đăng bài về mối quan hệ trên mạng xã hội nhiều hơn – có lẽ như một cách đầu tư cảm xúc và củng cố tình cảm. Tương tự vậy, bạn có thể để ý rằng, khi mình không chắc chắn về một mối quan hệ – dù là mới nhen nhóm hay đã hiện hữu – bạn dễ có xu hướng lên kế hoạch cho một buổi hẹn, mua hoa, hay ít nhất là viết một điều gì đó thật ngọt ngào lên mạng xã hội. Tóm lại, sự bất định có thể làm ta bối rối và không thoải mái, nhưng nó cũng có thể là nguồn động lực thúc đẩy ta cố gắng vì những điều mình khao khát – nhất là khi chúng vẫn chưa đi đến hồi kết.

The Night Café (c1910) by Luigi Loir. Courtesy Wikimedia

Sức mạnh thúc đẩy kỳ diệu của sự bất định

Sức mạnh động lực ẩn chứa trong sự bất định mạnh mẽ đến mức, trong nhiều tình huống, con người thường thích cảm giác chưa ngã ngũ hơn là khi mọi chuyện đã được định đoạt — ngay cả khi họ chẳng có cách nào tác động được đến kết quả. Hẳn bạn từng quen một người hâm mộ thể thao luôn đòi xem “trận đấu lớn” khi nó đang diễn ra trực tiếp. Và nghiên cứu cho thấy: con người có xu hướng thích xem các sự kiện chưa được định đoạt khi chúng đang xảy ra hơn là xem lại bản ghi. Trong một nghiên cứu, người tham gia tỏ ra hứng thú nhất khi được xem một chương trình truyền hình thực tế kiểu “The Bachelorette” nếu chương trình đó không có kịch bản và được phát trực tiếp, tức mức độ bất định được đẩy lên cao nhất.

Chúng ta thường xem các tình huống chưa được định đoạt là hấp dẫn hơn những tình huống mà kết quả đã được quyết định (dù ta chưa biết). Một phần là vì ta cảm thấy — dù phi lý — rằng mình có chút kiểm soát nào đó, ngay cả khi thực tế hoàn toàn không như vậy. Hãy tưởng tượng bạn đang đoán kết quả của một lần gieo xúc xắc. Bạn muốn đoán trước khi xúc xắc được tung, hay sau khi tung nhưng trước khi biết kết quả? Phần lớn mọi người chọn đoán trước khi xúc xắc được tung. Xu hướng này — mong muốn đoán trước khi biết kết quả — càng mạnh ở những người tin rằng họ có khả năng tác động đến kết quả cuộc đời mình. Bạn có phải kiểu người như vậy? Nếu có, thái độ của bạn với sự bất định cũng sẽ bị ảnh hưởng. Ví dụ, nếu có một hội đồng đang xem xét đơn ứng tuyển cao học của bạn, bạn có thể thấy thoải mái hơn khi biết rằng họ chưa họp — thay vì biết rằng họ đã họp và ra quyết định, chỉ là chưa thông báo. Bởi vì, với bạn, những kết quả chưa được định đoạt vẫn còn có thể bị tác động, dù điều đó chỉ là cảm giác — và không nhất thiết phản ánh sự thật.

Chuyện đã xảy ra rồi, nhưng bạn chưa biết kết cục ra sao

Ngay cả khi sự việc đã xảy ra, kết quả đã được định đoạt, thì cảm giác bất định vẫn có vai trò. Nó có thể là tín hiệu nhắc ta rằng: ta cần thêm thông tin.

Để giúp ta tìm hiểu rõ hơn về những tình huống chưa chắc chắn, bộ não ta bị thu hút bởi sự bất định. Trong một nghiên cứu, người tham gia được cho xem một loạt hình ảnh, mỗi hình đi kèm với một âm thanh khó chịu theo một trong ba cách: luôn có, không bao giờ có, hoặc thỉnh thoảng có (nhóm cuối này là nhóm có mức độ bất định cao nhất). Chỉ một số người học được cách phân biệt ba loại xác suất này — và đó là những người dành nhiều thời gian hơn để nhìn các hình ảnh thuộc nhóm 50/50. Nói cách khác, những người tập trung vào các tình huống bất định là những người học được nhiều nhất. Đây là ví dụ cho thấy: sự chú ý đến những điều ta chưa thể đoán trước chính là bước đệm để ta dự đoán tốt hơn trong tương lai. Trong đời sống thực, thử nghĩ đến việc bạn quan sát tâm trạng khó lường của sếp. Dù khó chịu, việc cố gắng hiểu được những dấu hiệu báo trước có thể giúp bạn chọn đúng thời điểm để đề xuất ý kiến hay xin nghỉ phép — tránh được một “cú sốc” không mong muốn.

Sự bất định đôi khi khiến ta tìm đến những thông tin vô ích, thậm chí có hại

Ngay cả sự căng thẳng do các tình huống khó đoán cũng có thể giúp ta học hỏi. Trong một nghiên cứu, người tham gia phải chọn liên tục giữa hai hòn đá. Một trong hai luôn phát ra một cú sốc điện nhẹ, khó chịu. Xác suất sốc của từng hòn đá được giữ nguyên trong một thời gian rồi đổi chỗ. Mức độ căng thẳng sinh lý (đo qua mồ hôi tay và độ giãn đồng tử) và cảm giác căng thẳng chủ quan của người tham gia đạt mức cao nhất khi xác suất gây sốc là 50/50 — tức lúc mà cả hai lựa chọn đều bất định nhất. Quan trọng hơn, những người cảm thấy căng thẳng hơn trong giai đoạn bất định nhất lại là những người đoán đúng hòn đá không gây sốc nhiều hơn — so với những người không bị cảm giác lo âu điều khiển. Điều này cho thấy: họ theo dõi và học hỏi từ xác suất tốt hơn.

Bên ngoài phòng thí nghiệm, bạn có thể hình dung ra tình huống tương tự: sự căng thẳng khi trò chuyện với một người thân khó đoán, dễ nổi giận — dù không dễ chịu gì — cũng có thể giúp bạn học cách tránh những chủ đề nhạy cảm. Nhờ vậy, bạn có thể tránh được “cú sốc” đến từ những xung đột không cần thiết.

Lời nhắc nhở nhẹ nhàng

Dù sự bất định có chức năng rõ rệt trong việc điều hướng sự chú ý và kích hoạt căng thẳng của ta, nó cũng không phải là điều gì hoàn toàn tích cực. Chính khả năng thu hút sự chú ý và làm tăng mức độ căng thẳng của nó là lý do vì sao sự bất định xoay quanh những sự kiện nghiêm trọng có thể trở nên tàn phá — như khi bạn phải chờ đợi kết quả chẩn đoán y tế.

Một điểm cần lưu ý khác là: sự bất định đôi khi có thể khiến ta tìm đến những thông tin vô dụng, thậm chí gây hại. Chẳng hạn, trong các cuộc phỏng vấn với những thám tử tư, người ta phát hiện rằng 92% khách hàng của họ yêu cầu được xem ảnh đối phương ngoại tình — ngay cả khi họ đã được xác nhận chuyện đó xảy ra. Những tấm ảnh ấy chỉ khiến nỗi đau lòng thêm sâu. Tương tự, có lẽ bạn cũng từng không cưỡng lại được sức hút của những tiêu đề “giật gân” như: “Sát thủ thầm lặng đang ẩn nấp trong nguồn nước bạn uống”, dù bạn biết rõ nghe thêm chẳng mang lại lợi ích gì cho tinh thần hay quyết định của mình. Một nghiên cứu khác cho thấy: người tham gia sẵn sàng đọc bản chép lại những lời chỉ trích từ người đối thoại, dù chính họ thừa nhận rằng việc đọc đó chỉ khiến họ tổn thương thêm.

Cũng theo dòng suy nghĩ đó, nhiều người nói rằng họ sẽ khuyên bạn bè tránh những thông tin đau lòng (ví dụ: liệu người yêu cũ có từng phản bội hay không). Nhưng khi câu hỏi quay về phía họ — rằng họ có muốn biết không — thì họ lại trả lời là “muốn”.

Những tình huống như trên cho thấy: đôi khi ta sẽ tốt hơn nếu chấp nhận sống với cảm giác không chắc chắn, thay vì cố gắng xua đuổi nó đi bằng mọi giá. Còn nhiều cách khác mà ta đang vô tình phải trả giá cho việc né tránh sự bất định. Một nghiên cứu thú vị đã phát hiện rằng cả con người lẫn… chim bồ câu đều có xu hướng chọn một ván cược kém lợi hơn — chỉ vì họ được biết kết quả sớm hơn — thay vì chọn phương án có lợi hơn nhưng phải chờ đợi. Điều này xảy ra dù phần thưởng cuối cùng được trao vào thời điểm giống nhau trong cả hai lựa chọn.

Những người cảm thấy khó chịu khi không biết thông tin thường dễ tin vào những thông tin sai lệch, và thậm chí còn nhận rằng mình “quen thuộc” với những khái niệm hoàn toàn bịa đặt — hơn là những người thoải mái sống với sự mơ hồ. Sự thiếu kiên nhẫn trong việc làm rõ mọi thứ cũng có thể khiến ta chấp nhận một công việc, một mối quan hệ, hay một câu trả lời kém hơn so với điều ta có thể đạt được nếu đủ kiên nhẫn giữa cơn mơ hồ ấy.

Những ai phải chờ đợi để biết mình được tặng món quà nào thì hạnh phúc lâu hơn

Cảm giác không chịu được sự bất định cũng ảnh hưởng lớn đến sức khỏe tinh thần. Những người không khoan dung với sự bất định thường dễ rơi vào trầm cảm, lo âu, thậm chí là ý nghĩ tự tử — nhiều hơn so với những ai học được cách chấp nhận nó. Với sức khỏe tinh thần và khả năng ra quyết định, việc nuôi dưỡng sự bình thản trước bất định là một món quà lớn. Một kỹ thuật trong trị liệu dành cho những người sợ sự bất định là khuyến khích họ trải nghiệm những tình huống không chắc chắn nhưng ít rủi ro. Thử đến một lớp thể dục mới, dùng thử một công nghệ chưa từng biết, hay bắt chuyện với một người lạ, đều là những cách xây dựng khả năng sống chung với sự không biết.

Nếu bạn chọn bước vào những trải nghiệm như vậy, để học cách thoải mái hơn với sự bất định, bạn có thể khám phá ra vài điều bất ngờ. Thực tế, sự bất định có thể khiến niềm vui kéo dài hơn. Nhiều nghiên cứu cho thấy: sự mơ hồ làm cho cảm xúc tích cực của ta tồn tại lâu hơn. Trong một nghiên cứu, người tham gia được thông báo rằng họ sẽ nhận được một phần thưởng, hoặc thậm chí là hai. Điều đặc biệt là: những ai phải chờ đợi để biết mình sẽ được món quà nào trong hai món yêu thích, lại thấy vui lâu hơn — so với người được biết ngay lập tức. Thậm chí, nhóm phải chờ đợi còn cảm thấy hạnh phúc hơn cả những người biết ngay rằng họ sẽ nhận được cả hai món quà.

Chính vì thế mà những túi quà Halloween bí ẩn — nơi hàng xóm âm thầm để lại món quà mà không nói ai gửi hay những món đồ chơi “bí mật bên trong túi mù”, nơi bạn không biết món gì cho đến khi mở ra, lại khiến niềm vui kéo dài hơn so với những món quà được biết trước. Khả năng thu hút sự chú ý của sự bất định sẽ trở thành lợi thế, khi điều bất định ấy xoay quanh một điều gì đó tích cực mà ta đang mong chờ.

Nếu bạn sống trong thế giới này mà không trải nghiệm sự bất định, bạn sẽ rơi vào một tình trạng thiệt thòi rõ rệt. Bạn sẽ không chú ý đến những thay đổi lạ trong hành vi con tuổi teen, không để tâm đến biển báo đường vòng nhập nhằng, hay không nhận ra nốt ruồi khả nghi trên da, và điều đó có thể dẫn đến những hậu quả khôn lường. Chính sự bất định mới mang lại cho ta tia lửa của niềm vui từ một người thầm thương, một món quà được bọc kín, hay một cuốn tiểu thuyết đầy hồi hộp. Dù sự bất định không phải lúc nào cũng được chào đón, nhưng có lẽ, cuộc sống sẽ nhẹ nhàng và phong phú hơn nhiều nếu bạn học cách nhận diện nó, và sống chung cùng nó, một cách êm ả.

Jessica Alquist là phó giáo sư kiêm giám đốc bộ môn tâm lý học thực nghiệm tại Đại học Texas Tech. Nghiên cứu của cô tập trung vào sự bất định và khả năng tự chủ.

Biên tập bởi Christian Jarrett

Nguồn: Uncertainty is stressful, but here’s why we need to feel it | Psyche.co