Tại sao chúng ta cần những khoảnh khắc “suy nghĩ điên rồ”

Chúng ta thường gạt bỏ rất nhiều suy nghĩ ra khỏi tâm trí chỉ vì cho rằng chúng “điên rồ”. Và quả thật, một số suy nghĩ thực sự là như vậy: quá tầm thường, méo mó, phi lý hoặc nhỏ nhen để đáng được xem xét thêm. Nhưng bi kịch của đời sống tư duy nằm ở chỗ, giữa những ý tưởng bị lãng quên ấy, luôn có rất nhiều điều quý giá – nếu ta dám khám phá sâu hơn, nếu ta không sợ hãi trước sự khác thường và táo bạo của chúng, nếu ta không quá khắt khe với những khoảnh khắc “điên rồ” đầy tiềm năng.

Thực tế, một số ý tưởng vĩ đại nhất của nhân loại từng có – ở một góc độ nào đó – mang trong mình nét kỳ lạ và, từ một số quan điểm, có phần “điên rồ”. Những kiệt tác nghệ thuật, các kế hoạch kinh doanh táo bạo, những cuộc trò chuyện của những người yêu nhau tràn đầy cảm hứng, hay các tầm nhìn của những nhà tư tưởng chính trị đều có yếu tố thách thức hiện trạng, đi ngược lại lối mòn tư duy, và thiếu kiên nhẫn với những giới hạn thực tiễn. Nhưng chính những yếu tố này lại đem đến những lợi ích to lớn cho loài người. Đời sống tư duy của chúng ta bị tổn hại nặng nề bởi áp lực phải luôn “bình thường” và “hoàn toàn tỉnh táo”. Để khai thác tối đa tiềm năng tư duy, chúng ta cần học cách chấp nhận và làm bạn với những khoảnh khắc suy nghĩ “điên rồ”.

©Flickr/Angelo Di Blasio

Một bước quan trọng trong “suy nghĩ điên rồ” là tạm gác lại những rào cản quen thuộc (nhưng không phải lúc nào cũng đúng đắn) đối với trí tưởng tượng của mình. Ví dụ, tiền bạc gần như luôn là một yếu tố chính khi đưa ra quyết định, nhưng trong tinh thần “điên rồ”, hãy tự hỏi: điều gì sẽ xảy ra nếu tiền bạc không còn là vấn đề? Có lẽ ta sẽ phát hiện rằng một nghề nghiệp nào đó rất phù hợp với bản chất của mình; có lẽ ta sẽ tập trung hơn vào vẻ đẹp, lòng nhân ái, sự trung thực hoặc những chuyến phiêu lưu; hoặc có thể ta sẽ chọn sống ở một đất nước hoàn toàn khác hay bắt đầu một mối quan hệ mới. Khi không còn bị ràng buộc bởi những tính toán tài chính thực dụng, nhiều ý tưởng mà ta thường tự kiểm duyệt có thể xuất hiện – và một số trong đó có thể rất giá trị. Hơn thế nữa, khi xem xét kỹ, ta có thể nhận ra rằng một số kế hoạch của mình thực chất không hoàn toàn phụ thuộc vào tiền bạc – chỉ là ta đã quen từ chối những ý tưởng táo bạo chỉ vì lý do tài chính.

Tương tự, khi nghĩ về sự thay đổi trong sự nghiệp, hãy tự hỏi: ta sẽ làm gì nếu biết chắc rằng mình không thể thất bại? Khi không còn bị ám ảnh bởi những lời chỉ trích, ta có thể nhận ra mình thực sự muốn thử sức với một dự án kinh doanh – nếu chắc chắn rằng nó sẽ sinh lời sau vài năm; hoặc ta có thể tập trung vào thể thao – nếu được đảm bảo rằng mình sẽ đạt trình độ chuyên nghiệp. Hoặc có thể ta sẽ dành nhiều thời gian hơn để chăm sóc con cái – nếu biết rằng điều đó sẽ không cản trở sự nghiệp của mình. Hoặc ta sẽ viết tiểu thuyết vào mỗi tối – nếu chắc rằng nó sẽ được xuất bản và bán ra với số lượng kha khá. Tất nhiên, thực tế không bao giờ có những đảm bảo như vậy, nhưng việc tạm thời gạt bỏ nỗi sợ hãi có thể giúp ta nhận ra những đam mê, khát vọng và tham vọng thực sự mà lẽ ra ta đã quá vội vàng gạt đi.

Ở một khía cạnh rộng hơn, ta có thể sử dụng “suy nghĩ điên rồ” để phát triển quan điểm xã hội và chính trị. Hãy tự hỏi: nếu ta là người cai trị thế giới trong một tháng, ta sẽ quan tâm đến điều gì? Có thể ta sẽ dành sự chú ý đặc biệt cho kiến trúc, hoặc cải tổ hệ thống giáo dục. Ta có thể suy nghĩ lại về cách mọi người được tưởng thưởng hoặc ai sẽ xuất hiện trên các bìa tạp chí. Ta có thể thiết kế lại các khu nghỉ dưỡng hay cải tổ cách thức lựa chọn nhà lãnh đạo. Những bài tập “điên rồ” này giúp ta nhận ra những khát vọng xã hội và chính trị thực sự có giá trị. “Suy nghĩ điên rồ” không đối lập với thực tế như ta thường nghĩ, mà là một cơ chế tưởng tượng để khám phá những khả năng ít hiển nhiên nhưng quan trọng trong thế giới thực.

“Suy nghĩ điên rồ” có thể không mang đến câu trả lời chính xác (chẳng hạn làm thế nào để cải tổ truyền thông hay giúp loài người từ bỏ nhiên liệu hóa thạch), nhưng nó khuyến khích ta thực hiện điều quan trọng không kém – và mang tính nền tảng hơn – so với việc làm chủ các kỹ thuật thực tiễn: đó là xác định những vấn đề mà ta muốn giải quyết hoặc cảm thấy xúc động trước chúng. Những thay đổi trong đời sống cá nhân, xã hội hay kinh doanh thường không bắt đầu từ các bước thực tiễn, mà từ những hành động tưởng tượng. Đó là sự sáng tỏ của một mong muốn thay đổi – một điều gì đó mới mẻ, dù là một động cơ, một bộ luật, một phong trào xã hội hay một cách tận hưởng cuối tuần. Chi tiết của sự thay đổi có thể được xây dựng sau, nhưng trước hết, khát vọng thay đổi phải được hình thành trong tâm trí của những người đủ tự do để mường tượng ra những điều chưa tồn tại và chưa hoàn toàn hợp lý.

Một trong những nhà tư tưởng “điên rồ” truyền cảm hứng nhất thế giới là Jules Verne – nhà văn người Pháp thế kỷ XIX. Trong loạt tiểu thuyết và truyện ngắn của mình, ông đã nghĩ ra những ý tưởng phi lý nhất về cách con người sẽ sống trong tương lai. Trong Hai vạn dặm dưới đáy biển, xuất bản tại Paris năm 1870, Verne kể về chuyến phiêu lưu của tàu Nautilus – một tàu ngầm khổng lồ đi khắp các đại dương trên thế giới, thường ở độ sâu lớn (hai vạn dặm tương đương khoảng 80.000 km). Khi viết câu chuyện này, Verne không lo lắng quá nhiều về việc giải quyết mọi vấn đề kỹ thuật trong thám hiểm dưới biển: ông tập trung mô tả những khả năng mà ông tin rằng một ngày nào đó sẽ trở nên quan trọng. Ông miêu tả Nautilus được trang bị một cửa sổ khổng lồ, mặc dù ông không biết cách làm kính chịu được áp lực khí quyển lớn. Ông hình dung ra một chiếc máy biến nước biển thành nước ngọt, dù công nghệ khử muối thời đó còn rất sơ khai. Và ông miêu tả Nautilus hoạt động bằng pin, mặc dù công nghệ này khi ấy chỉ mới ở giai đoạn sơ khởi.

"Liệu kính có vỡ dưới áp lực đó không?" – Hãy gác lại những câu hỏi thực tế để vẽ nên một tầm nhìn. Những minh họa gốc của Alphonse de Neuville và Édouard Riou.

Jules Verne không phải là kẻ thù của công nghệ, trái lại, ông rất say mê những vấn đề thực tiễn. Nhưng khi viết tiểu thuyết, ông cố tình không để tâm quá nhiều đến những câu hỏi “làm thế nào” – những chi tiết kỹ thuật. Ông muốn vẽ nên viễn cảnh của những điều có thể xảy ra, đồng thời tạm gác sang một bên những trở ngại thực tế, những câu hỏi mà một ngày nào đó nhất định sẽ cần lời giải đáp. Chính nhờ vậy, Verne đã khắc họa được hình ảnh tàu ngầm trong tâm trí của hàng triệu người, để rồi công nghệ dần phát triển và biến nó thành hiện thực.

Dĩ nhiên, chúng ta luôn cần trả lời những câu hỏi “làm thế nào,” nhưng tư duy “điên rồ” nhắc nhở ta về tầm quan trọng, phẩm giá và tính chính đáng của việc bắt đầu từ những ước mơ, từ ý định ban đầu.

Trong câu chuyện năm 1865 Từ Trái Đất Đến Mặt Trăng, Verne đã khám phá ý tưởng bay quanh quỹ đạo và đáp xuống mặt trăng. Ông để trí tưởng tượng tự do bay xa mà không e ngại việc đó hoàn toàn vượt xa mọi giới hạn công nghệ thời bấy giờ. Những điều ông tưởng tượng đã trở thành hiện thực một phần nhờ vào việc chúng được hình dung trước tiên.

Minh họa của Henri de Montaut cho ấn bản đầu tiên.

Verne hình dung rằng Hoa Kỳ sẽ phóng tàu lên mặt trăng từ một căn cứ ở miền Nam Florida. Ông tưởng tượng con tàu sẽ được làm từ kim loại nhẹ nhất mà ông biết – nhôm. Ông cũng dự đoán một mức chi phí khổng lồ cho dự án, tương đương với toàn bộ GDP của nước Pháp thời đó – và thực tế, con số này không khác biệt nhiều so với chi phí của chương trình Apollo. Đó là một miêu tả đầy tầm nhìn và tiên đoán.

Cuốn sách nổi tiếng của Verne có thể không trực tiếp giúp ích cho các kỹ sư, nhưng nó đã làm được điều có lẽ còn quan trọng hơn thế: nó khơi dậy khát vọng. Điều này lý giải vì sao NASA đã đặt tên một miệng núi lửa lớn ở mặt tối của mặt trăng là Jules Verne vào năm 1961, và Cơ quan Vũ trụ Châu Âu đã tiếp nối bằng việc phóng con tàu Jules Verne năm 2008 – một tên lửa mang theo cả trang bìa đầu tiên của ấn bản Từ Trái Đất Đến Mặt Trăng năm 1872 trong khoang hành lý của nó.

Hình khắc “dự án tàu” từ ấn bản minh họa năm 1872.

Tự hỏi bản thân một phiên bản tốt đẹp hơn của cuộc đời mình trông như thế nào – dù chưa có công cụ cụ thể để sửa chữa ngay trước mắt – đôi khi có thể khiến ta cảm thấy thật non nớt và ngây thơ. Nhưng chính bằng cách hình dung về tương lai, ta mới có thể thấy rõ hơn những điều chưa ổn trong hiện tại – và bắt đầu đặt bánh xe thay đổi lăn bánh.

Qua những “thí nghiệm điên rồ” của tâm trí, ta học cách chống lại xu hướng tự kìm hãm mình khi nghĩ về những viễn cảnh mà hiện tại dường như hoàn toàn bất khả thi. Thế nhưng, thực ra, những thí nghiệm này lại thường rất thiết thực, bởi khi nhìn lại lịch sử, ta nhận ra rằng rất nhiều cỗ máy, dự án, hay lối sống từng được cho là viễn tưởng nay đã trở thành hiện thực. Không cần nhìn đâu xa, hãy nghĩ về chiếc điện thoại của thuyền trưởng Kirk.

“Bộ đàm” trong Star Trek năm 1966.

Chúng ta ai cũng có một góc “điên rồ” trong tâm trí – nhưng ta thường giấu kín nó, vì sợ bị chế giễu. Tuy nhiên, con đường dẫn đến những ý tưởng tốt đẹp, những nhận thức sâu sắc và những đề xuất có giá trị phải đi qua một vài suy nghĩ thoạt đầu nghe có vẻ ngớ ngẩn hay thái quá. Nếu ta quá sợ hãi hay khinh ghét những suy nghĩ “điên rồ” mà tâm trí đưa ra, ta sẽ ngừng quá trình tư duy quá sớm – và sẽ không cho những ý tưởng tốt nhất có cơ hội được nảy nở.

Bài học:

Hãy cho phép bản thân có thời gian suy nghĩ “điên rồ” trong không gian riêng tư của tâm trí:

• Tham vọng lớn nhất hiện tại của bạn là gì?
• Nếu bạn không thể thất bại, bạn sẽ làm gì?
• Nếu không ai cười nhạo, bạn sẽ làm gì?
• Nếu không bị áp lực tài chính, bạn sẽ tiếp cận mọi việc ra sao?
• Nếu được làm người cai trị tuyệt đối một thời gian, bạn sẽ cải cách thế giới thế nào?
• Nếu không cần phải “hợp lý,” bạn sẽ làm gì?

Hãy mô tả đất nước lý tưởng của bạn: Nhà cửa sẽ như thế nào? Những công ty lý tưởng sẽ làm gì? Con người sẽ có các mối quan hệ ra sao? Công nghệ sẽ trông như thế nào?

Hãy chọn một vài điều trong “cơn điên” này – và biến chúng thành mục tiêu của bạn.

Nguồn: WHY WE NEED MOMENTS OF MAD THINKING – The School Of Life