Thành công tuyệt đối là may mắn. Thành công tương đối là nỗ lực.

Năm 1997, Warren Buffett — nhà đầu tư lừng danh và là tỷ phú nổi tiếng — đã đưa ra một ví dụ đầy suy ngẫm.

“Hãy tưởng tượng bạn chỉ còn 24 tiếng nữa là chào đời,” ông nói, “và một vị thần đột nhiên xuất hiện.”

“Vị thần ấy cho bạn một cơ hội: được quyền thiết lập mọi luật lệ cho xã hội mà bạn sắp sinh ra — từ thể chế xã hội, hệ thống kinh tế cho đến chính quyền. Bạn được toàn quyền quyết định tất cả. Và những quy định đó sẽ kéo dài suốt cuộc đời bạn, đời con bạn, và cả cháu chắt bạn nữa.”

“Nhưng,” ông nói tiếp, “mọi chuyện không đơn giản vậy đâu.”

“Bạn sẽ không biết mình sẽ sinh ra trong gia đình giàu hay nghèo, là trai hay gái, khỏe mạnh hay bệnh tật, ở Hoa Kỳ hay ở Afghanistan. Tất cả những gì bạn được phép làm là rút ngẫu nhiên một quả bóng từ một chiếc thùng chứa 5,8 tỷ quả bóng. Quả bóng ấy, chính là bạn.”

“Nói cách khác,” Buffett kết luận, “bạn đang tham gia vào một trò chơi mang tên Xổ số Buồng trứng. Và đó sẽ là điều quan trọng nhất trong cả cuộc đời bạn. Nó quyết định nhiều hơn bất cứ thứ gì: bạn học trường nào, bạn chăm chỉ ra sao, mọi thứ đều xoay quanh điều này.”

Buffett từ lâu đã công khai thừa nhận vai trò to lớn của may mắn trong thành công. Trong thư gửi cổ đông năm 2014, ông viết: “Nhờ vào vận may mù quáng, tôi và Charlie (đối tác kinh doanh) được sinh ra ở Hoa Kỳ — và chúng tôi mãi biết ơn những đặc quyền to lớn mà sự ngẫu nhiên ấy đã mang lại.”

Khi được lý giải như vậy, thật khó để phủ nhận tầm quan trọng của vận may, sự ngẫu nhiên và những cơ hội không do ta kiểm soát. Chúng thực sự đóng vai trò thiết yếu. Nhưng giờ hãy cùng lắng nghe một câu chuyện khác…

Câu chuyện về Dự án 523

Năm 1969, giữa lúc cuộc chiến tranh Việt Nam đã bước sang năm thứ 14, một nữ khoa học gia người Trung Quốc tên là Đồ U U (Tu Youyou) được giao trọng trách đứng đầu một nhóm nghiên cứu bí mật tại Bắc Kinh. Đơn vị này chỉ được biết đến qua mật danh: Dự án 523.

Vào thời điểm đó, Trung Quốc là đồng minh của Việt Nam, và Dự án 523 ra đời với sứ mệnh phát triển thuốc điều trị sốt rét cho bộ đội. Căn bệnh sốt rét đã trở thành một cơn ác mộng trong rừng rậm, giết chết số binh lính không kém gì chiến trận.

Đồ U U bắt đầu công việc bằng cách lục tìm mọi manh mối có thể. Bà nghiền ngẫm các sách thuốc cổ, nghiên cứu những văn bản y học hàng trăm, hàng ngàn năm tuổi. Bà rong ruổi đến những vùng núi hẻo lánh để tìm những loài thảo dược quý hiếm.

Sau nhiều tháng miệt mài, nhóm của bà đã thu thập hơn 600 loại cây thuốc, lập ra danh sách gần 2.000 phương thuốc tiềm năng. Một cách kiên nhẫn và có hệ thống, Đồ U U thu hẹp danh sách xuống còn 380 vị, rồi thử nghiệm từng loại một trên chuột thí nghiệm.

“Đây là giai đoạn gian khổ nhất,” bà kể lại. “Công việc vô cùng tỉ mỉ và nhàm chán, nhất là khi phải chứng kiến hết thất bại này đến thất bại khác.”

Hàng trăm thử nghiệm trôi qua mà kết quả vẫn trắng tay. Nhưng rồi, một chiết xuất từ cây thanh hao hoa vàng (qinghao) bất ngờ cho thấy tín hiệu đầy hứa hẹn. Đồ U U đầy hy vọng, nhưng dù nỗ lực cách mấy, loại thuốc này chỉ có tác dụng trong một số lần thử, không phải lúc nào cũng hiệu quả.

Dù nhóm đã làm việc suốt hai năm, bà quyết định bắt đầu lại từ đầu. Đồ U U xem lại từng thử nghiệm, đọc lại từng cuốn sách, kiên nhẫn tìm kiếm manh mối mà có thể bà đã bỏ sót. Và rồi, như một phép màu, bà bắt gặp một dòng chữ duy nhất trong Cấp cứu phương, một y thư cổ viết cách đây hơn 1.500 năm.

Vấn đề nằm ở nhiệt độ. Khi chiết xuất ở nhiệt độ quá cao, hoạt chất trong cây thanh hao sẽ bị phá hủy. Bà lập tức thiết kế lại toàn bộ quy trình, sử dụng dung môi có điểm sôi thấp hơn. Và cuối cùng, bà đã tạo ra một loại thuốc chống sốt rét có hiệu quả tuyệt đối.

Đó là một bước đột phá kỳ vĩ — nhưng hành trình thật sự mới chỉ bắt đầu.

Sức Mạnh của Sự Chăm Chỉ

Khi trong tay đã có loại thuốc hiệu quả, Tu Youyou cùng nhóm của mình bước vào giai đoạn thử nghiệm trên người. Thế nhưng, vào thời điểm đó, Trung Quốc chưa hề có trung tâm nào chuyên thử nghiệm thuốc mới. Và bởi tính chất tuyệt mật của dự án, việc hợp tác với bất kỳ cơ sở nào bên ngoài lãnh thổ là điều hoàn toàn không thể.

Họ như đi vào ngõ cụt.

Chính lúc ấy, Tu đã tình nguyện trở thành người đầu tiên thử nghiệm thuốc. Trong một hành động được xem là táo bạo bậc nhất trong lịch sử y học, bà cùng hai đồng nghiệp khác trong Dự án 523 đã tự mình nhiễm ký sinh trùng sốt rét, rồi tiêm những liều thuốc đầu tiên của chính họ phát triển.

Và kết quả thật ngoạn mục.

Thế nhưng, mặc cho đã tìm ra một phương thuốc đột phá và không ngần ngại đánh cược tính mạng của mình, Tu vẫn không được phép công bố phát hiện với thế giới bên ngoài. Chính phủ Trung Quốc khi ấy có những quy định vô cùng nghiêm ngặt, không cho phép công bố bất kỳ thông tin khoa học nào.

Nhưng Tu không chùn bước. Bà tiếp tục nghiên cứu, cuối cùng khám phá ra cấu trúc hoá học của loại thuốc ấy—một hợp chất sau này được biết đến với tên gọi artemisinin. Không dừng lại ở đó, bà còn phát triển thêm một loại thuốc trị sốt rét thứ hai.

Mãi đến năm 1978—gần một thập kỷ sau khi bà bắt đầu và ba năm sau khi chiến tranh Việt Nam kết thúc—thành quả của Tu mới chính thức được công bố với thế giới. Phải đến tận năm 2000, Tổ chức Y tế Thế giới mới khuyến nghị sử dụng phương pháp điều trị của bà như một giải pháp chống lại bệnh sốt rét.

Ngày nay, phương pháp điều trị bằng artemisinin đã được sử dụng hơn một tỷ lần cho các bệnh nhân sốt rét. Người ta tin rằng nó đã cứu sống hàng triệu con người. Tu Youyou là người phụ nữ Trung Quốc đầu tiên nhận giải Nobel, đồng thời là người Trung Quốc đầu tiên giành được giải Lasker danh giá cho những đóng góp lớn lao trong y học.

May mắn hay Chăm chỉ?

Tu Youyou không phải là người ngập tràn may mắn. Điều tôi yêu thích nhất về bà chính là: bà không có bằng cấp sau đại học, chưa từng du học, và cũng không phải là thành viên của bất kỳ viện hàn lâm quốc gia nào của Trung Quốc—ba điều khiến bà được gọi bằng biệt danh trìu mến “Giáo sư Ba Không”.

Nhưng trời ơi, bà là một người làm việc không biết mệt mỏi. Kiên trì. Tỉ mỉ. Quyết liệt. Suốt hàng chục năm, bà không từ bỏ. Và kết quả là hàng triệu sinh mạng được cứu sống. Câu chuyện của bà là minh chứng rực rỡ cho sức mạnh của sự nỗ lực trong hành trình đi đến thành công.

Chỉ mới vài phút trước, chúng ta còn cảm thấy hợp lý khi tin rằng "xổ số buồng trứng" có thể quyết định phần lớn sự thành bại trong cuộc đời. Nhưng giờ đây, cảm giác rằng “làm việc chăm chỉ có thể thay đổi mọi thứ” lại cũng hợp lý không kém. Khi ta nỗ lực, thường ta sẽ đạt được kết quả tốt hơn nhiều so với khi chỉ làm qua loa. Dù không thể phủ nhận vai trò của may mắn, nhưng ai cũng có cảm giác rằng, sự chăm chỉ thật sự tạo nên khác biệt.

Vậy rốt cuộc là gì? Điều gì quyết định thành công? Là chăm chỉ hay may mắn? Là nỗ lực hay ngẫu nhiên? Tôi nghĩ tất cả chúng ta đều hiểu rằng cả hai đều quan trọng, nhưng tôi muốn đưa ra một câu trả lời thuyết phục hơn là: “Tuỳ trường hợp.”

Dưới đây là hai cách tôi nhìn nhận về vấn đề này.

Thành Công Tuyệt Đối và Thành Công Tương Đối

Một cách để trả lời cho câu hỏi lớn ấy là: may mắn đóng vai trò quan trọng hơn khi xét trên phương diện tuyệt đối, còn nỗ lực lại là yếu tố quyết định hơn khi nhìn từ góc độ tương đối.

Góc nhìn tuyệt đối so sánh mức độ thành công của bạn với tất cả mọi người. Điều gì khiến ai đó trở thành người giỏi nhất thế giới trong một lĩnh vực cụ thể? Khi nhìn nhận ở tầm này, thành công gần như luôn gắn liền với sự may mắn. Dù bạn có khởi đầu đúng hướng – như Bill Gates chọn mở công ty công nghệ – thì bạn cũng không thể hiểu hết được mọi yếu tố đã góp phần tạo nên một kết quả tầm cỡ thế giới.

Thông thường, thành công càng vang dội bao nhiêu thì hoàn cảnh dẫn đến nó lại càng phi thường và khó lường bấy nhiêu. Đó thường là sự kết hợp hiếm hoi giữa gen di truyền phù hợp, mối quan hệ đúng lúc, thời cơ vàng và hàng nghìn tác động ngẫu nhiên mà không ai có thể lường trước.

Nói cách khác, thành công càng “lớn tiếng” thì hoàn cảnh dẫn đến nó càng “đặc biệt”.

Còn góc nhìn tương đối thì so sánh bạn với những người có xuất phát điểm tương tự. Vậy còn hàng triệu người khác cùng được giáo dục tương đương, lớn lên trong khu phố giống bạn, hay sở hữu tiềm năng bẩm sinh tương tự thì sao? Họ đâu phải ai cũng đạt được kết quả giống nhau. Càng thu hẹp phạm vi so sánh, người ta càng thấy rõ: chính thói quen và lựa chọn của bạn mới là điều tạo nên khác biệt. Khi mọi người đã được “chia bài” giống nhau, thì cách bạn chơi lá bài mới là điều quyết định.

Thành công tuyệt đối là do may mắn. Thành công tương đối là do lựa chọn và thói quen.

Từ đây, có một điều rất đáng lưu tâm: khi kết quả trở nên càng phi thường, thì vai trò của may mắn càng lớn. Nghĩa là, càng thành công vượt bậc, chúng ta càng phải thừa nhận rằng may mắn góp phần đáng kể.

Như Nassim Taleb đã viết trong cuốn Fooled by Randomness: “Thành công ở mức độ vừa phải có thể được lý giải bằng kỹ năng và công sức. Nhưng thành công rực rỡ là kết quả của sự biến thiên khó lường.”

Cả Hai Câu Chuyện Đều Đúng

Đôi khi, người ta gặp khó khăn khi phải giữ hai góc nhìn này cùng một lúc. Có xu hướng là chúng ta hoặc nhìn mọi việc ở tầm toàn cầu, hoặc chỉ giới hạn trong phạm vi cá nhân.

Góc nhìn tuyệt đối là cách nhìn rộng lớn hơn. Nó đặt ra câu hỏi: điều gì tạo nên khác biệt giữa một người giàu có sinh ra ở Mỹ và một người sống trong cảnh nghèo cùng cực với chưa đến 1 đô-la mỗi ngày? Từ góc nhìn này, người ta thường nói: “Sao bạn không thấy mình đang được đặc ân? Bạn không nhận ra bao nhiêu điều đã được ban tặng cho mình à?”

Còn góc nhìn tương đối lại tập trung vào những khác biệt gần gũi hơn. Điều gì khiến bạn đạt được thành tựu trong khi những người học cùng trường, sống cùng khu phố, làm cùng chỗ lại không làm được điều đó? Lúc này, người ta hay thốt lên: “Bạn đùa à? Bạn có biết tôi đã làm việc cật lực thế nào không? Bạn có hiểu tôi đã đưa ra những lựa chọn và hy sinh ra sao – những điều mà người khác không làm? Nếu bạn chỉ coi thành công của tôi là do may mắn, chẳng khác nào phủ nhận hết mọi nỗ lực tôi đã bỏ ra. Nếu chỉ vì may mắn hay hoàn cảnh mà tôi thành công, thì tại sao những người xung quanh tôi không đạt được điều tương tự?”

Cả hai câu chuyện đều đúng. Chỉ là bạn đang nhìn cuộc đời qua lăng kính nào mà thôi.

Độ Dốc Của Thành Công

Có một cách khác để nhìn nhận sự cân bằng giữa may mắn và nỗ lực – đó là xem xét thành công thay đổi ra sao theo thời gian.

Hãy tưởng tượng bạn có thể vẽ thành công trên một biểu đồ. Trục tung (Y) thể hiện mức độ thành công. Trục hoành (X) là thời gian. Và vào khoảnh khắc bạn chào đời, lá thăm mà bạn rút được từ “Xổ số Buồng trứng” của Buffett sẽ quyết định điểm khởi đầu của bạn trên trục Y. Ai may mắn thì bắt đầu cao hơn trên biểu đồ. Ai sinh ra trong hoàn cảnh khó khăn thì khởi đầu thấp hơn.

Điều quan trọng nằm ở chỗ này: bạn chỉ có thể kiểm soát độ dốc của đường thành công, chứ không thể thay đổi điểm xuất phát của mình.

Trong cuốn Atomic Habits, tôi từng viết: “Việc bạn đang thành công hay chưa không quan trọng bằng việc thói quen hiện tại của bạn có đang đưa bạn đi đúng hướng hay không. Điều bạn nên quan tâm là quỹ đạo bạn đang đi, chứ không phải kết quả hiện tại ra sao.”

Bạn chỉ có thể kiểm soát độ dốc của thành công, chứ không thể quyết định mình bắt đầu ở đâu.

Khi bạn có một độ dốc tích cực, cộng với đủ thời gian và sự kiên trì, bạn thậm chí có thể lấy lại những gì đã mất vì vận rủi. Tôi rất thích một câu nói đã tóm gọn điều này: “Thời gian càng trôi đi kể từ lúc cuộc đua bắt đầu, thì khoảng cách xuất phát ban đầu càng trở nên ít quan trọng.”

Dĩ nhiên, điều này không phải lúc nào cũng đúng. Một căn bệnh nghiêm trọng có thể tước đoạt sức khỏe. Một quỹ hưu trí đổ vỡ có thể cuốn theo cả khoản tiết kiệm cả đời. Tương tự, đôi khi vận may hoặc vận rủi lại kéo dài và tạo ra ưu thế (hoặc bất lợi) lâu dài. Thực tế, một nghiên cứu từng chỉ ra rằng nếu đo thành công bằng của cải vật chất, thì những người thành công nhất thường là người sở hữu năng lực ở mức trung bình, nhưng gặp được may mắn phi thường.

Dù thế nào, ta cũng không thể tách rời hai yếu tố này. Cả hai đều quan trọng – và càng về sau, nỗ lực thường sẽ đóng vai trò lớn hơn.

Điều này đúng không chỉ khi bạn vượt qua vận rủi, mà còn khi bạn tận dụng được vận may. Bill Gates có thể đã cực kỳ may mắn khi khởi nghiệp Microsoft vào đúng thời điểm vàng trong lịch sử, nhưng nếu không có hàng chục năm làm việc bền bỉ, cơ hội ấy cũng sẽ trôi qua vô ích. Thời gian sẽ bào mòn mọi lợi thế. Rồi đến lúc nào đó, dù gặp may, bạn cũng phải nỗ lực thì thành công mới giữ được lâu dài.

Làm Sao Để May Mắn Mỉm Cười Với Mình

Xét về định nghĩa, may mắn là thứ nằm ngoài tầm kiểm soát của ta. Dù vậy, hiểu được vai trò và cách nó vận hành có thể giúp bạn sẵn sàng hơn khi vận may (hoặc vận rủi) tìm đến.

Trong một buổi nói chuyện tuyệt vời mang tên Bạn và Công Trình Nghiên Cứu Của Mình, nhà toán học kiêm kỹ sư máy tính Richard Hamming đã nói rất hay về cách để tạo ra những điều vĩ đại: “Đúng là có yếu tố may mắn, nhưng cũng không hẳn. Một trí óc đã chuẩn bị sẵn, sớm muộn gì cũng sẽ tìm thấy điều quan trọng và bắt tay vào làm. Vậy nên, đúng, đó là may mắn. Việc bạn làm cái gì cụ thể thì là do may mắn. Nhưng việc bạn có làm điều gì đó hay không – thì lại không phải may mắn.”

Bạn có thể mở rộng “diện tích tiếp xúc” với may mắn bằng cách hành động. Người đi rừng băng qua nhiều cánh đồng hoang có thể chẳng tìm thấy gì, nhưng cũng có cơ hội cao hơn để bất ngờ bắt gặp một bụi dâu trĩu quả so với người chỉ ngồi yên một chỗ. Cũng vậy, người chăm chỉ, dấn thân tìm kiếm cơ hội, thử nhiều điều khác nhau sẽ dễ chạm tay vào vận may hơn người cứ chờ đợi. Golfer huyền thoại Gary Player – người từng giành 9 danh hiệu lớn – đã nói: “Tôi luyện tập càng chăm chỉ, thì lại càng gặp nhiều may mắn.”

Sau cùng, ta không thể kiểm soát vận may – dù là may hay rủi – nhưng ta có thể kiểm soát sự chuẩn bị và nỗ lực của mình. May mắn sẽ ghé thăm mỗi người vào một lúc nào đó. Và khi nó đến, cách tốt nhất để đón nhận món quà ấy, chính là nỗ lực hết mình và biến nó thành điều có ý nghĩa.

Nguồn: Absolute Success is Luck. Relative Success is Hard Work | James Clear