Đặc tính khiến một số người vừa khó chịu vừa cuốn hút

Tính cẩn trọng luôn được ca ngợi như một đức hạnh. Vậy cuộc sống sẽ ra sao với những người ở phía đối lập, những người mang trong mình “tính bốc đồng”?

Có một khía cạnh quan trọng trong tính cách con người mà có lẽ bạn chưa từng nghe tới, trừ khi bạn là một nhà tâm lý học. Đó là disinhibition, tạm gọi là “tính bốc đồng” hay “sự thiếu kiềm chế”. Hiểu rõ hơn về đặc điểm này có thể giúp bạn nhìn sâu hơn vào một vài người trong cuộc đời mình, hoặc có thể, chính là hiểu rõ hơn về bản thân. Thuật ngữ này thường được dùng để chỉ xu hướng hành động bốc đồng, liều lĩnh, và hay bỏ dở kế hoạch hoặc mục tiêu giữa chừng. Nếu bạn có một người bạn, người thân hay người yêu thường nói trước khi nghĩ, hành động theo cảm hứng, hủy hẹn vào phút chót và dường như luôn nghe theo con tim mình, rất có thể đó là dấu hiệu của “tính bốc đồng” này.

Theo các nghiên cứu, tính cách con người được cấu thành từ năm đặc điểm chính: hướng ngoại (mức độ hứng khởi mà một người cảm nhận được qua giao tiếp và hoạt động), dễ lo âu (mức độ một người trải nghiệm và phản ứng với cảm xúc tiêu cực), cùng ba đặc điểm khác. Những đặc điểm này nằm trên các trục đối lập, và mỗi người đều ở đâu đó giữa hai đầu cực ấy. Ví dụ, người có mức lo âu thấp thường có độ ổn định cảm xúc cao – tức mặt đối lập của lo âu. Người ít hướng ngoại hơn thường có xu hướng hướng nội. Trong mô hình này, disinhibition (thiếu kiềm chế) được xem là thái cực đối lập của một trong “Năm yếu tố lớn” – conscientiousness (tính cẩn trọng), tức mức độ kiên định và định hướng mục tiêu của một người. (Dù ở đây ta nói về “tính bốc đồng” như một nét tính cách, nhưng đôi khi nó cũng là triệu chứng của một số rối loạn thể chất hoặc tâm thần, như rối loạn lưỡng cực, rối loạn tăng động giảm chú ý ADHD, hoặc các bệnh lý thần kinh như sa sút trí tuệ.)

Photo by Michael Benz/Unsplash

Trong khi có vô số nghiên cứu về tính cẩn trọng, cùng biết bao khóa học dạy cách nuôi dưỡng đặc điểm được tôn vinh này, bởi hãy thừa nhận rằng chính nó khiến nhân viên làm việc năng suất hơn, sinh viên đạt điểm cao hơn, và người cao tuổi uống thuốc đúng giờ để khỏe mạnh lâu hơn, thì ngược lại, rất ít ai nói về disinhibition, “người anh em kém được yêu thích” của nó.

Tôi bắt đầu tò mò về tính bốc đồng từ niềm quan tâm rộng hơn của mình đối với việc những nét tính cách khác nhau định hình hành vi con người ra sao, đặc biệt là những đặc điểm dễ khiến ta rơi vào rắc rối. Và, như bạn sẽ thấy, “tính bốc đồng” chắc chắn nằm trong danh sách đó. Nhưng điều thật sự cuốn hút tôi chính là sự phức tạp của nó: một đặc tính có thể dẫn ta đến những vùng rủi ro nhất, nhưng đồng thời cũng mở ra cánh cửa đến những trải nghiệm táo bạo và đầy hứng khởi.

Bạn thân nhất của tôi thời đại học ở Mỹ là ví dụ điển hình cho người có mức bốc đồng cao. Cô từng đột ngột quyết định sang châu Âu giữa học kỳ, không vì lý do gì rõ ràng, rồi bỏ lỡ vài kỳ thi giữa kỳ, và trở về với hóa đơn thẻ tín dụng hơn 3.000 đô la, một khoản cô hoàn toàn không đủ khả năng chi trả. Cô có mục tiêu và ước mơ, muốn học y sau khi tốt nghiệp, nhưng thường không lập kế hoạch trước, hoặc nếu có, cũng chẳng bám theo được lâu.

Sự bốc đồng ấy cũng len vào các mối quan hệ cá nhân của cô. Cô hay buột miệng nói ra những điều khiến người khác tổn thương, rồi phải nhắn tin xin lỗi sau đó. Việc hẹn hò, gặp gỡ với cô gần như là thử thách, cô thường quên trả lời tin nhắn xác nhận hoặc quên luôn buổi hẹn, khiến tôi không ít lần phải ngồi chờ trong vô vọng suốt những năm đại học. (Và nếu bạn chưa từng bị “bỏ bom” như thế, tin tôi đi, cảm giác ấy thật tệ.)

Nhưng có điểm cần hiểu rõ: người có mức bốc đồng cao không có nghĩa là người xấu.

Câu chuyện về cô bạn tôi cho thấy tính bốc đồng có thể gây ra nhiều rắc rối nghiêm trọng, khiến cả chính họ lẫn người xung quanh đều mệt mỏi vì mọi việc dang dở hoặc dẫn đến hậu quả không lường trước. (Đúng vậy, cô ấy cuối cùng đã không nộp hồ sơ vào trường y, dù vẫn rất khao khát trở thành bác sĩ.) Nghiên cứu của tôi cùng Aidan Wright, cũng như của nhiều học giả khác, cho thấy tính bốc đồng có mối liên hệ chặt chẽ với sự thiếu tổ chức trong nhiều mặt của cuộc sống, từ sinh hoạt gia đình đến các mối quan hệ hay việc chăm sóc sức khỏe. Hãy tưởng tượng những căn phòng bừa bộn, những sinh nhật bị quên lãng, những buổi hẹn bác sĩ bị bỏ lỡ.

Chính vì những khó khăn đó, người mang đặc điểm này thường bị gắn mác “vô trách nhiệm” hay “lười biếng” suốt đời. Nhưng điểm số cao trong thang đo bốc đồng không đồng nghĩa với đạo đức kém. Hãy nghĩ đơn giản thế này: nếu người thân của bạn có hệ miễn dịch yếu nên hay bị cảm hơn người khác, bạn có cho rằng họ là “người xấu” không? Chắc chắn là không, đó chỉ là cách cơ thể họ vận hành. Tính bốc đồng cũng vậy. Những người như thế dễ có hành vi bột phát hơn, và dù đôi khi họ trông có vẻ vụng về, hời hợt hay liều lĩnh, họ không hề cố ý như vậy. Hậu quả của tính bốc đồng khiến họ mệt mỏi không kém, thậm chí còn hơn cả những người phải sống cùng họ.

Vì tính bốc đồng là một đặc điểm tính cách, mà tính cách con người thường khá ổn định suốt cuộc đời, nên tin không mấy vui cho những ai đang vật lộn với hậu quả của đặc điểm này là: rất khó để thay đổi. Bất kỳ sự thay đổi nào, nếu có thể, cũng đòi hỏi thời gian dài, nỗ lực bền bỉ và thường cần đến trị liệu tâm lý. Nếu bạn thấy mình thấp thoáng đâu đó trong những mô tả về tính bốc đồng, thì việc chấp nhận nó như một phần con người mình có thể giúp bạn nhẹ lòng hơn và dễ đối diện hơn với những hệ quả tiêu cực. Còn nếu bạn quen ai có nét tính cách này, thay vì trách họ bốc đồng hay thiếu tin cậy, thay vì xem sự vụng về của họ là nhắm vào cá nhân bạn, hãy thử nhìn nhận hành vi đó như một phần bản chất của họ, có lẽ điều ấy sẽ giúp mối quan hệ trở nên êm dịu hơn.

Tuy khó thay đổi, nhưng vẫn có những bước cơ bản giúp người có tính bốc đồng kiểm soát bản thân tốt hơn, bắt đầu từ việc nhận biết các “ngòi nổ”. Những cảm xúc như buồn bã, tức giận, chán nản, căng thẳng hay thậm chí là đói bụng đều có thể khiến xu hướng hành động bốc đồng trở nên mạnh mẽ hơn. Thực hành chánh niệm là một cách hữu ích cho bất kỳ ai, nhưng đặc biệt có lợi với người mang nét tính cách này. Khi rèn luyện khả năng hiện diện trong khoảnh khắc hiện tại, chánh niệm giúp ta nhận biết rõ hơn các tác nhân từ bên trong và xung quanh, chẳng hạn như: “Cảm giác buồn khiến mình muốn tìm đến đồ ăn để ăn quá mức.” Nhờ nhận ra sớm, ta có thể hành động trước khi cơn thôi thúc chi phối, ví dụ: ra ngoài đi dạo, hay gọi điện cho một người bạn để tâm trạng được giải tỏa.

Cô bạn tôi chính là hiện thân sống động của khẩu hiệu “Just Do It” (Cứ làm đi) của Nike.

Điều quan trọng là phải thừa nhận rằng tính bốc đồng không chỉ có mặt tiêu cực – bởi đúng vậy, nó cũng có những mặt tích cực riêng. Nhận ra điều này giúp ta dễ dàng chấp nhận và thấu hiểu hơn những hành vi đôi khi khiến ta phát bực của người thân hay bạn bè, đồng thời biết trân trọng những nét đáng yêu trong con người họ. (Còn nếu bạn chính là người mang đặc điểm này, việc hiểu và chấp nhận nó cũng giúp bạn nhẹ nhõm hơn với chính mình.)

Bạn còn nhớ cô bạn thời đại học của tôi chứ? Vậy tại sao tôi vẫn gắn bó với cô ấy, dù phải nghe những lời buột miệng khiến người khác tổn thương và bao lần ngồi chờ cô đến trong vô vọng? Bởi cô ấy thật sự… rực rỡ. Cô không giỏi đúng giờ, kiên trì hay giữ lời hứa, nhưng chính sự bốc đồng lại khiến cô trở nên đặc biệt – tự nhiên, phóng khoáng và đầy sức sống.

Giống như nhiều người mang tính bốc đồng cao, cô là kiểu bạn có thể gọi cho bạn vào một tối Chủ nhật ảm đạm và rủ đi chơi ngay lập tức; là người đưa ra quyết định chớp nhoáng khi tất cả còn đang đắn đo thiệt hơn; là người luôn khuyến khích bạn lắng nghe trái tim nhiều hơn, và đừng quá suy tính bằng lý trí. Cô chính là hình mẫu của tinh thần “Carpe Diem”, nắm bắt khoảnh khắc hiện tại. Tính bốc đồng không phải toàn nắng vàng và cầu vồng, nhưng nó khiến người sở hữu trở nên cuốn hút và tràn đầy sinh khí, bởi họ dám làm những điều mà nhiều người khác còn chần chừ: sống hết mình cho giây phút này, không lo lắng quá nhiều về ngày mai.

Khi hiểu tính bốc đồng là gì, nhận ra biểu hiện của nó và học cách chấp nhận, ta có thể thay đổi rất nhiều, cả cho người mang đặc điểm này lẫn những người ở bên họ. Cô bạn tôi vẫn đôi khi buột miệng nói ra điều không nên, vẫn đến trễ trong vài buổi hẹn, nhưng giờ đây chẳng ai thấy ngạc nhiên nữa. Chúng tôi đều biết đó là một phần con người cô. Những hành vi ấy đôi khi vẫn khiến người khác khó chịu, nhưng không ai còn trách cô như trước. Đó chỉ là tính bốc đồng đang lên tiếng mà thôi.

Như bao nét tính cách khác, tính bốc đồng là con dao hai lưỡi. Nó có thể thắp sáng sự sáng tạo, lòng dũng cảm và cảm xúc sâu sắc, nhưng cũng có thể kéo ta vào những hành động bột phát, rủi ro. Bí quyết không nằm ở việc chống lại nó, mà là nhận diện nó. Hiểu về tính bốc đồng không có nghĩa là biện minh cho mọi hành động, mà là học cách cùng nhau gánh vác, giữa người đang sống với nó, và những người đồng hành bên cạnh.  

Tác giả: Janan Mostajabi là nghiên cứu sinh tiến sĩ ngành tâm lý học lâm sàng tại Đại học Michigan, Ann Arbor. Công trình nghiên cứu của cô tập trung vào giao điểm giữa tính cách và các rối loạn tâm lý, cũng như cách chúng biểu hiện trong đời sống hằng ngày.

Biên tập: Christian Jarrett.

Nguồn: Tạp chí Psyche.co