Thất bại có khiến ta mạnh mẽ và kiên cường hơn không?

Văn hóa chúng ta thường tin rằng sự bền bỉ là yếu tố làm nên thành công, và trong lăng kính ấy, thất bại hay vấp ngã được xem như một cơ hội để thể hiện bản lĩnh, thế nên mới có câu: “Lửa thử vàng, gian nan thử sức.” Thông điệp ấy được truyền tải qua nhiều hình thức khác nhau, tiêu biểu là những video truyền cảm hứng mang tên “Những thất bại nổi tiếng” được hàng triệu người xem trên mạng với nhiều phiên bản. Thông điệp cốt lõi của chúng là: Michael Jordan từng bị loại khỏi đội bóng rổ trung học, Walt Disney từng bị sa thải vì bị cho là thiếu trí tưởng tượng. Ý nghĩa sâu xa rút ra là ba điều: (1) Đừng tin vào đánh giá của người khác; (2) Thất bại chỉ là trạm dừng tạm thời; (3) Hãy kiên trì và bạn sẽ đến đích.

Ẩn ý đằng sau là: chính thất bại tiếp thêm sức mạnh cho ta, và phần thưởng sẽ ngọt ngào hơn khi ta đã phải đánh đổi bằng nỗ lực lớn lao. Vì thế, ta thường yêu mến những người hùng từng trải qua thử thách. Nếu Thomas Edison tạo ra bóng đèn ngay từ lần thử đầu tiên, thay vì lần thứ 3.000, thì câu chuyện ấy chắc gì đã truyền cảm hứng mạnh mẽ đến vậy.

Nhưng liệu thất bại luôn truyền cảm hứng?

Câu hỏi ấy xuất hiện khi tôi đọc được bài phỏng vấn cuối cùng của Peter Matthiessen trên The New York Times. Ông là người không xa lạ gì với thất bại, dù sự nghiệp sáng tác của ông được ngưỡng mộ và gặt hái vô số giải thưởng. Cuốn tiểu thuyết đầu tay của ông từng bị chính người đại diện từ chối với lời nhắn: “Peter thân mến, James Fennimore Cooper đã viết điều này từ 150 năm trước, mà ông ấy viết còn hay hơn.” Một cú đau thật sự. Trong cuộc phỏng vấn ấy, ông nhắc đi nhắc lại về Far Tortuga, cuốn sách xuất bản năm 1975 mà ông yêu quý nhất. Nhưng đó lại là một thất bại, bị cả giới phê bình lẫn độc giả lạnh nhạt. Gần bốn mươi năm trôi qua, nỗi đau từ thất bại ấy vẫn chưa nguôi ngoai.

Vậy phản ứng của Matthiessen có phải điều gì quá bất thường? Hay những huyền thoại văn hóa về thất bại thực chất chỉ là chuyện hão huyền? Câu trả lời không đơn giản chút nào.

Quay lại với Edison và chiếc bóng đèn cùng 3.000 “lần thất bại” trước đó. Thật ra, những lần đó không hẳn là thất bại theo nghĩa thông thường, mà là những cuộc thử nghiệm nghiêm túc để tìm ra vật liệu phù hợp cho sợi dây tóc. Edison đón nhận những thử nghiệm này một cách bình thản, nhưng ông cũng ghi nhận rằng các cộng sự của mình rất dễ nản lòng. Những nỗ lực ấy khác xa với kiểu “vấp ngã ê chề” mà ta thường gán cho thất bại. Và điều này cũng được khoa học chứng minh: Khi mục tiêu là học hỏi và trau dồi kỹ năng, thì chính những lần trật nhịp ấy lại làm tăng động lực.

Edison có vẻ đã tiếp cận công việc này như một hành trình học hỏi. Trong tâm thế ấy, thất bại không phải là kết thúc, mà là cơ hội để điều chỉnh và hoàn thiện ý tưởng.

Nhưng nếu ông tiếp cận mục tiêu ấy như một cuộc thi tài, nếu động lực của ông là chứng tỏ mình là người nhanh nhạy và thông minh nhất New Jersey, thì có lẽ ông cũng đã chán nản bỏ cuộc như bao người khác. Khi đặt ra mục tiêu thể hiện bản thân, bạn chỉ muốn chứng minh năng lực của mình, và bất kỳ thất bại nào cũng là bằng chứng ngược lại. Nghiên cứu cho thấy, trái với niềm tin phổ biến, hầu hết mọi người đều dễ chán nản trước thất bại khi họ đang hướng đến những mục tiêu mang tính khẳng định bản thân, và từ đó, họ bắt đầu cảm thấy bất lực và mất hy vọng.

Nhưng có một số người thì không như vậy. Tại sao?

Có phải tất cả chỉ là do “tư duy”, bạn tiếp cận mục tiêu thế nào? Hay là do tính cách, bạn đối diện với cảm xúc thất bại ra sao? Hay là do bạn tin rằng trở ngại chỉ là tạm thời và rồi sẽ vượt qua được? Liệu thất bại thật sự có khơi dậy bản lĩnh? Đây là vùng đất mà mọi sự trở nên phức tạp hơn nhiều.

Một loạt thí nghiệm của Joachim Brunstein và Peter M. Gollwitzer đã nghiên cứu điều gì xảy ra khi người có mục tiêu gắn chặt với bản sắc cá nhân, chẳng hạn sinh viên đặt mục tiêu trở thành bác sĩ hoặc chuyên gia công nghệ, gặp phải thất bại hoặc vấp ngã liên quan đến mục tiêu đó. Họ phát hiện rằng, nếu thất bại xảy ra trong một lĩnh vực liên quan đến giấc mơ nghề nghiệp ấy, người tham gia lại được thúc đẩy để làm tốt hơn ở những thử thách tiếp theo có liên quan. Nhưng nếu thất bại nằm ngoài phạm vi mục tiêu, thì không có gì thay đổi, động lực cũng không được khơi dậy. Có vẻ như chính thất bại không phải là động lực, mà là nhu cầu tự trấn an bản thân rằng mình vẫn xứng đáng với hình ảnh lý tưởng ấy.

Heidi Grant và Carol S. Dweck sau đó cũng thực hiện một loạt thí nghiệm để tìm hiểu kỹ hơn về mục tiêu mang tính thể hiện bản thân, và họ đồng tình rằng: những mục tiêu mang tính học hỏi sẽ dẫn đến cách đối mặt chủ động, động lực bền vững và thành tích cao hơn khi gặp thử thách. Họ còn phân biệt rõ ba kiểu mục tiêu thể hiện:

1. Mục tiêu nhằm khẳng định cái tôi
   Đây là kiểu mục tiêu bạn đặt ra để chứng minh bản thân, về năng lực hay tài năng. “Năng lực” ở đây có thể là sự thông minh, sáng tạo, khả năng kinh doanh, tinh thần khởi nghiệp hay bất cứ điều gì bạn xem là “bản chất” của mình. Đó có thể là mục tiêu trở thành quản lý hay phó giám đốc trong thời gian ngắn nhất, kiếm gấp đôi thu nhập trong ba năm, viết một cuốn sách bán chạy, có chương trình truyền hình riêng, bất cứ điều gì thể hiện con người bạn mong muốn trở thành.
2. Những mục tiêu mang tính so sánh rõ ràng với người khác
   Đây là kiểu mục tiêu mà bạn đặt ra để chứng minh mình giỏi hơn người bên cạnh, thông minh hơn, tài năng hơn, nổi bật hơn trong bất kỳ hình thức cạnh tranh nào.
3. Những mục tiêu hướng tới kết quả tích cực
   Dù những mục tiêu này có thể liên quan đến năng lực, nhưng chúng không phản ánh năng lực một cách trực tiếp như những mục tiêu nhằm khẳng định bản thân, vì điều quan trọng ở đây là kết quả đạt được, chứ không phải bản thân bạn như thế nào.

Heidi Grant và Carol S. Dweck phát hiện rằng thất bại tác động đến con người theo những cách khác nhau, tùy vào loại mục tiêu mà họ theo đuổi. Khi mọi thứ suôn sẻ, những người đặt mục tiêu để chứng minh năng lực bản thân thường phát triển tốt, nhưng khi gặp trục trặc, họ dễ rút lui và thể hiện kém. Vậy là, thất bại không hẳn lúc nào cũng là “liều thuốc tinh thần” giúp người ta bền chí như ta vẫn tưởng.

Thật thú vị, những người theo đuổi mục tiêu so sánh với người khác, kiểu “tôi phải giỏi hơn bạn”, lại dường như không bị thất bại làm lung lay. Các nhà nghiên cứu cho rằng có thể họ có xu hướng chối bỏ việc mình đã làm tệ hơn người khác, nên vẫn tiếp tục cố gắng như không có gì xảy ra.

Còn những người đặt mục tiêu hướng đến kết quả tích cực, kiểu mục tiêu nằm giữa ranh giới của học hỏi và thể hiện, thì phản ứng với thất bại lại không nhất quán. Có lúc họ bị mất động lực, nhưng cũng có lúc lại hành động tích cực hơn. Từ đó, các nhà nghiên cứu kết luận rằng: chỉ đơn thuần đặt mục tiêu “làm cho tốt” thôi thì chưa đủ để dự đoán cách bạn sẽ phản ứng khi gặp thất bại.

Vậy, có thể thấy rằng việc thất bại có truyền cảm hứng hay không còn phụ thuộc vào bản chất của mục tiêu và động cơ ẩn sau nó.

Chưa kể, tính cách và kỳ vọng cá nhân cũng đóng vai trò quan trọng. Những người có xu hướng tiến tới, nghĩa là thích tiếp cận mục tiêu một cách chủ động, sẽ không bị thất bại ảnh hưởng giống như những người luôn trong trạng thái né tránh điều tồi tệ. Như Charles S. Carver và Michael F. Scheier từng viết: khi con người gặp phải trở ngại hay thách thức, “chúng ta thường dựa rất nhiều vào ký ức về những gì đã xảy ra trong những tình huống tương tự trước đây.” Và những kỳ vọng đó mang tính rất cá nhân, tùy thuộc vào trải nghiệm (một kết quả tốt có thể khiến bạn tin tưởng vào thành công tương lai, còn một kết quả tệ có thể khiến bạn tin rằng mọi nỗ lực đều vô vọng), vào tính cách, vào xu hướng cảm xúc (bạn vốn lạc quan hay bi quan với chính mình?), và vào khả năng quản lý những cảm xúc tiêu cực mà thất bại luôn đem lại.

Vậy, thất bại có truyền cảm hứng không? Không phải lúc nào cũng vậy. 

Tác giả: Peg Streep

Nguồn: Does Failure Make You Stronger and More Persistent? | Psychology Today