Thế giới hiện đại có quá “vật chất” hay không?

Người ta thường nói rằng vấn đề của xã hội hiện đại là quá “vật chất” – ý rằng chúng ta quan tâm đến việc mua sắm đồ đạc quá mức. Nhưng đó chưa hẳn là nhận xét công bằng. Chúng ta đúng là vật chất, nhưng không phải vì chúng ta mua sắm nhiều, mà vì chúng ta đặt niềm tin to lớn vào sức mạnh của những thứ chúng ta mua trong việc thay đổi trạng thái tinh thần của mình. Chúng ta không tham lam đến thế, mà chỉ là quá hy vọng mà thôi.

Ví dụ, ta tin rằng một chiếc nhẫn kim cương nào đó có thể giúp ta duy trì một mối quan hệ bền lâu và hạnh phúc.
Hoặc một vài món quần áo sẽ đảm bảo chúng ta được cả thế giới tán thưởng và chú ý.
Hay một loại nước ngọt có khả năng hàn gắn những rạn nứt trong gia đình ta.

Điểm đặc biệt và cũng đáng thương nhất của thời đại chúng ta nằm ở niềm tin rằng những khát khao tâm lý phức tạp có thể được giải quyết chỉ bằng việc sở hữu một món đồ. Trong lòng tôn sùng sức mạnh biến đổi của vật chất, chúng ta cũng chẳng khác gì những bộ tộc Bakongo hay Songye ở lưu vực Congo, những người đặt niềm tin vào các “vật linh” – những bức tượng gỗ nhỏ (thường được trao đổi với giá rất cao) được cho là có khả năng can thiệp vào cuộc sống hằng ngày: chữa lành các mối quan hệ rắc rối, dẫn dắt thanh thiếu niên trưởng thành, nâng đỡ những tâm hồn khổ đau hay hóa giải căng thẳng gia đình. Giống như họ, chúng ta cũng hy vọng những “vật linh” của mình có thể thành công trong việc thay đổi những phần phức tạp và mong manh trong tâm hồn: một cục xà phòng có thể xua tan lo âu, một chiếc túi xách có thể khôi phục hy vọng, hay một chiếc đồng hồ sẽ giúp gỡ rối mối quan hệ với đứa con xa cách.

Gần như mọi tôn giáo đều có một cách nào đó để kết nối với các vật chất. Họ đã đầu tư vào những món đồ nội thất, quần áo, công trình, tượng đài và hình ảnh – coi đó là phương tiện phục vụ cho mục đích tâm linh. Nhưng điều này không phải lúc nào cũng được ủng hộ. Trong nội bộ các tôn giáo, vẫn có những tín đồ cho rằng sự chuyển hóa tinh thần chỉ nên được thực hiện bằng những phương pháp tinh thần, không cần đến sự can thiệp của vật chất.

Sự đối lập kịch liệt với chủ nghĩa vật chất trong tôn giáo từng đạt đỉnh cao ở châu Âu thời kỳ Cải cách, khi nhiều cuộc tàn phá mang tên “phá hủy tượng thờ” nổ ra tại Anh, các nước vùng Hạ địa và Đức. Những kẻ phản đối vật chất đã đốt áo choàng linh mục sang trọng, đập phá tranh ảnh, biến bục giảng thành củi lửa và chặt đầu các bức tượng – để chứng minh một cách đầy mạnh mẽ rằng bất kỳ ai nhắm tới mục tiêu tâm linh thì không nên bận tâm đến những thứ vật chất.

Tuy nhiên, dòng chính của hầu hết các tôn giáo chưa bao giờ đi xa đến vậy. Điều thú vị là họ đã để lại một khoảng trống cho “vật chất tốt đẹp” – một khái niệm mà xã hội hiện đại có thể học hỏi trong cuộc chiến với chủ nghĩa tiêu dùng.

“Vật chất tốt đẹp” chính là kết quả của việc tìm ra một chỗ đứng hài hòa và chân thật cho đồ vật trong một cuộc sống ý nghĩa. Điều này không có nghĩa là hoàn toàn phủ nhận giá trị của vật chất như những nhà phá hủy tượng thờ, cũng không có nghĩa là thổi phồng vật chất lên thành phép màu có thể giải quyết mọi vấn đề tâm lý. Vật chất tốt đẹp là khi ta hiểu rằng đồ vật có thể góp phần vào hạnh phúc, nhưng không bao giờ có thể thay thế nỗ lực tinh thần đầy gian khó mà con người cần bỏ ra để đạt được sự bình yên, kết nối và mãn nguyện.

Vật chất trở nên hữu ích khi chúng mang trong mình những giá trị tinh thần cần được nhắc nhớ trong guồng quay ồn ào của cuộc sống. Chẳng hạn, một chiếc bát của thiền phái Zen có thể nhắc nhở người nhìn về sự giản dị, vẻ đẹp của khiếm khuyết và sự khiêm nhường – những giá trị cốt lõi trong tư tưởng nhà Phật. Một nhà nguyện gỗ nhỏ với những hàng ghế xiêu vẹo và bức họa ngây thơ về Đức Mẹ phía trên bàn thờ có thể giúp người theo đạo cảm nhận rõ rệt ý nghĩa của sự kiên nhẫn và nỗ lực.

Tương tự, một đồ vật trong đời sống hiện đại cũng có thể gợi lên những giá trị ý nghĩa như hy vọng, lòng dũng cảm hay niềm vui giản dị. Một chiếc ghế đặc biệt có thể khuyến khích ta chấp nhận bản thân, một chiếc kính râm có thể giúp người nhút nhát tự tin hơn, hay một chiếc áo mới sáng màu có thể đánh dấu một sự khởi đầu sau quá khứ đau buồn.

Vì vậy, vấn đề không phải là vật chất vô nghĩa, mà là chúng ta đã kỳ vọng quá nhiều vào sức mạnh của chúng. Sự bình yên sẽ không thể đến chỉ nhờ một chuyến du lịch với bồn tắm ngoài trời; nó đến từ việc hiểu rõ nguồn gốc sâu xa của lo âu đã bị chôn vùi từ lâu. Tình bạn không thể nảy nở nhờ một lon nước ngọt; nó đòi hỏi chúng ta phải mở lòng, dám tổn thương và đủ kiên nhẫn lắng nghe người khác. Một gia đình tốt đẹp không thể tự nhiên hình thành nhờ một chiếc đồng hồ mới; nó cần sự kiên trì trước thử thách, biết đặt ra ranh giới và chấp nhận những mâu thuẫn ngắn hạn.

Thời hiện đại đã làm chúng ta kém chuẩn bị hơn cho những nỗ lực tinh thần ấy, đồng thời thổi phồng niềm tin vào phép màu của vật chất. Hậu quả là chúng ta vừa bị dằn vặt vì cảm giác tội lỗi cho sự “tham lam” của mình, vừa quay cuồng trong cuộc đua tìm kiếm ý nghĩa.

Vật chất vẫn quan trọng, bởi chúng ảnh hưởng đến cảm xúc và tinh thần chúng ta. Nhưng vẻ đẹp của vật chất chỉ nên là người đồng hành trên con đường tìm kiếm trí tuệ, chứ không thể là chất xúc tác duy nhất. Chúng ta không nên phỉ báng, cũng không nên tôn sùng vật chất. Thay vào đó, hãy đảm bảo rằng những thứ ta đầu tư và chế tạo là những thứ có khả năng nuôi dưỡng phần tốt đẹp và cao cả nhất trong tâm hồn con người.

Nguồn: IS THE MODERN WORLD TOO ‘MATERIALISTIC’ – The School Of Life