Thế giới này không chỉ có mình bạn!

Trải nghiệm cảm giác choáng ngợp trước thiên nhiên không chỉ khiến chúng ta cảm nhận rõ ràng hơn sự sống, mà còn giúp xóa nhòa sự tự tôn thường trực trong suy nghĩ hàng ngày – đơn giản chỉ bằng việc lắng nghe và chú tâm vào thế giới xung quanh.

Khám phá vũ trụ và vị trí của chúng ta trong đó là một trong những điều tuyệt diệu nhất thời thơ ấu (bên cạnh việc nhận ra cha mẹ cũng chỉ là… những con người bình thường). Không nhiều đứa trẻ lớn lên và giải mã được những bí ẩn của thiên nhiên, nhưng Michio Kaku – nhà vật lý lý thuyết nổi tiếng – đã làm được điều đó. Khi cảm giác kinh ngạc đầu tiên đến với ông, Kaku chỉ mới 8 tuổi. Lúc ấy, cô giáo thông báo về sự ra đi của một nhà khoa học vĩ đại và giơ cao bức ảnh kinh điển của Albert Einstein bên bàn làm việc, với bản thảo vẫn còn dang dở. Kaku tự nhủ: "Mình muốn thử sức với điều này."

Điều khiến Kaku kinh ngạc không chỉ là tham vọng to lớn ấy, mà còn là niềm tin rằng vũ trụ này có thể hiểu được. Dù thế giới có vẻ khó nắm bắt, nhưng ông cho rằng thật kỳ diệu khi mọi thứ có thể được tóm gọn chỉ trong một tờ giấy với những công thức vật lý.

Các nhà vật lý đã từng chật vật dung hòa thuyết tương đối tổng quát của Einstein với cơ học lượng tử. Là một trong những người sáng lập lý thuyết trường dây – lý thuyết đề xuất sự tồn tại của nhiều vũ trụ và các chiều không gian chưa biết, cũng như các đối tượng một chiều gọi là dây – Kaku đã tiếp nối giấc mơ còn dang dở của Einstein. Những dây này rung động trong không gian, giống như dây đàn violin, và ở tần số khác nhau, chúng biểu hiện thành các hạt và lực tự nhiên khác nhau. Lực hấp dẫn có thể ví như nốt F-sharp, còn tương tác điện-yếu thuộc cơ học lượng tử thì giống như nốt E-flat.

Thành tựu của Kaku thật đáng kinh ngạc, nhất là khi ông xuất thân từ hoàn cảnh đầy khó khăn – con trai của một người làm vườn và một người giúp việc từng phải sống trong trại giam thời Thế chiến II. Khoảnh khắc ngỡ ngàng thuở nhỏ ấy, ông nói, "vẫn là nguồn suối mát lành tôi tìm về mỗi khi mệt mỏi và cần được thanh lọc."

“Có hàng ngàn bài nghiên cứu về lý thuyết dây,” ông nói. “Đôi khi, có một bài đẹp như thơ.” Với một nhà vật lý, Kaku cho rằng, vẻ đẹp nằm ở sự đối xứng: "Biến hàng đống công thức rối rắm thành một phương trình đơn giản, thanh tao, đối xứng hoàn mỹ. Đó là sự đối xứng nảy sinh từ hỗn loạn, như một viên kim cương được tạo ra sau nhiều năm ghép nối từ những mảnh pha lê vụn vỡ."

Chính khát vọng tìm kiếm cái đẹp ấy đã thôi thúc con người khám phá những câu hỏi hóc búa nhất của vũ trụ.

Cảm nhận vẻ đẹp đó giúp ta thoát khỏi cái nhìn chật hẹp của bản thân. “Tất cả những lo lắng nhỏ nhặt của bạn chẳng là gì so với sự hùng vĩ của vũ trụ,” Kaku chia sẻ. “Sự ngỡ ngàng mang đến cú sốc hiện sinh, khiến bạn nhận ra mình vốn dĩ được lập trình để có chút ích kỷ, nhưng đồng thời cũng phụ thuộc vào một điều gì đó lớn lao hơn chính bản thân mình. Einstein đã là một sứ giả từ các vì sao, giúp chúng ta khi nhìn lên bầu trời đêm có thể thốt lên rằng, ‘Những vấn đề của mình sao thật nhỏ bé so với sự huy hoàng của vũ trụ.’”

Với phong cách giải thích những khái niệm khó nhằn bằng những phép so sánh dí dỏm, Kaku thường xuyên xuất hiện trên các chương trình thời sự, không kém gì các chuyên gia chính trị hay ngôi sao Hollywood. Sự nổi tiếng của ông – cùng với những người như Neil deGrasse Tyson, loạt phim như The Big Bang Theory hay các trang mạng như “I F*cking Love Science” – phản ánh cơn khát tri thức của xã hội ngày nay. Nó cũng cho thấy khao khát mãnh liệt được trải nghiệm sự ngỡ ngàng trong một thế giới tưởng chừng đã chai sạn trước những điều kỳ diệu.

Hành trình khám phá sao Diêm Vương của tàu New Horizons năm 2015, khung cảnh hùng vĩ trên dãy Himalaya hay bức họa Sáng Tạo Adam của Michelangelo không chỉ khơi dậy trí tò mò, mang đến vẻ đẹp mỹ thuật mà còn giúp chúng ta thoát khỏi lối suy nghĩ chỉ xoay quanh bản thân. Những khoảnh khắc ấy có thể trở thành liều thuốc giải độc cho thời đại ngập tràn ám ảnh về bản thân và hình ảnh cá nhân, nơi việc chụp và đăng tải những bức ảnh "tự sướng" là điều hoàn toàn bình thường. Ngay cả các nghệ sĩ hay nhà tư tưởng độc lập cũng được mong đợi phải “xây dựng thương hiệu” và chia sẻ đời tư để quảng bá sản phẩm của mình.

Đây là lúc cảm giác "vượt lên chính mình" xuất hiện – một trạng thái ngưỡng mộ và thăng hoa khi đứng trước điều gì đó vĩ đại hơn bản thân, như nhóm nghiên cứu tại Đại học Pennsylvania định nghĩa về cảm giác kinh ngạc. Nghiên cứu gần đây cho thấy, sau khi trải nghiệm sự kỳ diệu, con người cảm thấy gắn kết hơn với cộng đồng và có động lực hành động vì lợi ích chung. Kinh ngạc kéo con người lại gần nhau – một đối trọng với những gì đang chia rẽ chúng ta.

Tùy theo sở thích riêng, bạn có thể ngỡ ngàng trước một bức tranh ghép cầu kỳ, hay như Michio Kaku, say mê trước sự duyên dáng của một phương trình. Paul Piff, phó giáo sư tâm lý học tại Đại học California, Irvine, cho rằng dù có người dễ cảm nhận sự kinh ngạc hơn người khác, nhưng vẫn có những yếu tố chung khơi dậy điều đó. "Một thứ đáng kinh ngạc có thể lớn về mặt hình thức hoặc khái niệm, nhưng trong cả hai trường hợp, nó đều vượt quá khung hiểu biết hiện tại của bạn." Ông liên tưởng đến những đoạn video hài hước khi em bé lần đầu đi qua hầm, gương mặt chúng đầy bối rối và ngạc nhiên. "Không ngạc nhiên khi chúng ta liên tưởng cảm giác kinh ngạc với sự ngây thơ như trẻ nhỏ khi khám phá thế giới."

Piff chia sẻ khoảnh khắc kỳ diệu đầu đời của mình là chuyến đi săn thú ở Kenya năm 11 tuổi cùng gia đình. "Tôi chưa từng hình dung về thế giới động vật hoang dã thực sự. Khi đó, chúng tôi đang ở một công viên quốc gia rộng lớn, và giống như đám mây trôi trên cảnh quan, hàng ngàn con linh dương đầu bò lao về phía chúng tôi."

Robert Leahy, Tiến sĩ tâm lý học lâm sàng và tác giả cuốn The Worry Cure, coi sự kinh ngạc là "họ hàng gần" của lòng biết ơn và trân trọng – những cảm giác thường được khơi dậy trong các không gian thờ phụng, nơi kiến trúc, âm nhạc và cầu nguyện kết hợp để kéo con người ra khỏi cái tôi cá nhân. Trong một bài nghiên cứu gần đây, Piff và cộng sự cho rằng các cơ sở tôn giáo là nơi "khơi dậy, tổ chức và nghi thức hóa cảm giác kinh ngạc."

Một người bạn không quá tín ngưỡng của tôi từng kể lại khoảnh khắc kinh ngạc khi đang đi bộ trên phố. Đúng lúc đó, mặt trời ló rạng qua mây và tiếng đàn organ từ nhà thờ gần đó vang lên hùng tráng. Cô ấy đứng chôn chân tại chỗ, ngỡ ngàng trước sự giao hòa kỳ diệu giữa thiên nhiên và âm nhạc.

Thiên nhiên, dĩ nhiên, là nguồn cảm hứng bất tận cho sự kinh ngạc. “Cửa sổ đầu tiên mở ra sự kỳ diệu là gì?” nhà báo Richard Louv đặt câu hỏi. Theo tác giả của cuốn Nguyên Tắc Thiên Nhiên: Kết Nối Cuộc Sống Trong Kỷ Nguyên Số, đó là lúc trẻ nhỏ bò ra mép cỏ, lắng nghe gió và cây xào xạc, lật một hòn đá lên và nhận ra mình không đơn độc trong thế giới này.

Photo by Adam Levey

Louv tin rằng những lợi ích như tăng cường hệ miễn dịch hay cải thiện khả năng nhận thức đều bắt nguồn từ món quà quý giá này của thiên nhiên: cảm giác thật sự sống động.

Mối liên hệ giữa thiên nhiên và sức khỏe tinh thần là vô cùng chặt chẽ. Người sống ở thành thị thường dễ lo âu, trầm cảm và gặp nhiều vấn đề tâm lý khác. Nhưng những ai có cơ hội tiếp xúc với môi trường giàu thiên nhiên lại giảm đáng kể hormone căng thẳng.

Trong một nghiên cứu tại Stanford, Gregory Bratman phát hiện rằng những sinh viên đi dạo qua khuôn viên xanh mát cảm thấy vui vẻ và tập trung hơn so với nhóm chỉ đứng gần những con đường đông đúc.

Năm 2014, David Pearson và Tony Craig kết luận trong một bài tổng quan rằng lợi ích nhận thức từ thiên nhiên đến từ những “môi trường phục hồi” – nơi giúp con người thoát khỏi áp lực thường nhật và cảm nhận sự bao la rộng lớn. Các tác giả nhận thấy rằng chỉ cần xem phim hoặc hình ảnh về cảnh quan thiên nhiên cũng có thể cải thiện sự tập trung – một tin vui cho những cư dân đô thị không có cơ hội rời xa thành phố.

Miễn là yếu tố “thoát ly và cuốn hút” hiện diện, tu viện, bảo tàng, phòng trưng bày nghệ thuật hay thậm chí khung cảnh đô thị có nước đều là lựa chọn thay thế tuyệt vời cho vùng quê.

Khi lo âu ập đến, người ta dễ bị nhấn chìm và mắc kẹt trong những suy nghĩ u ám của chính mình. Robert Leahy cho rằng điều này tạo ra ảo giác rằng những suy nghĩ ấy là “thực tế” hoặc “đúng đắn.” Nhưng đôi khi, tất cả những gì ta cần là một khoảnh khắc kinh ngạc để thoát ra khỏi vòng lẩn quẩn ấy, và tìm thấy sự bình yên giữa dòng đời hối hả.

Suy ngẫm mãi về những lo âu là một trong những yếu tố dự báo lớn nhất dẫn đến trầm cảm và lo lắng, theo một nghiên cứu quy mô lớn tại Anh vào năm 2013. “Sự kinh ngạc chính là đối nghịch của trạng thái suy ngẫm,” Robert Leahy chia sẻ. “Nó cuốn đi những cơn sóng nội tâm bằng sự rộng lớn bao la bên ngoài.” Dù đó là ánh hoàng hôn rực rỡ chưa từng thấy hay cảm giác yêu thương lan tỏa khi nhìn vào đôi mắt người đối diện, sự kinh ngạc giúp ta quên đi bản thân mình. “Cảm giác lo lắng rằng ‘mọi thứ đều xoay quanh tôi, tôi phải kiểm soát mọi tình huống’ tan biến.”

Những chuyến trải nghiệm với chất gây ảo giác thường mang đến cảm giác huyền diệu của sự kinh ngạc. Điều này có thể lý giải vì sao psilocybin – thành phần hoạt tính trong nấm ma thuật – đã được chứng minh giúp giảm lo âu và nỗi sợ cái chết ở bệnh nhân ung thư trong các thử nghiệm nghiên cứu. Thậm chí, psilocybin còn có thể thay đổi tính cách, khiến con người trở nên cởi mở hơn. Các nhà nghiên cứu cho rằng cảm giác kinh ngạc này có khả năng làm thay đổi hóa học não bộ trong thời gian dài.

Daniel Smith, tác giả của cuốn hồi ký Monkey Mind: A Memoir of Anxiety, kể lại khi còn nhỏ, anh từng hoảng sợ trước ý niệm về sự bao la vô tận của vũ trụ – bởi đối với một người hay lo lắng, đứng trước điều gì đó quá lớn lao dễ khiến họ cảm thấy mình thật nhỏ bé. Nhưng gần đây, việc tìm kiếm sự kinh ngạc đã giúp anh thoát khỏi “sự ám ảnh bệnh hoạn về cái tôi.” Trong khoảng thời gian đầy biến động, Smith thường đến ngồi dưới gốc cây bồ đề gần căn hộ ở Brooklyn suốt nhiều tháng trời.

“Mỗi ngày tôi ngồi đó khoảng 15 phút, ngước nhìn những tán lá,” anh kể. “Tôi cần một điều gì đó nhắc nhở rằng những lo toan của mình chỉ là nhất thời, nhỏ bé và không đáng kể. Tôi không hề rơi vào trạng thái xuất thần hay tìm được phương thuốc chữa lành mọi nỗi niềm, nhưng đó thực sự là một liều thuốc tốt. Cây bồ đề ấy lớn, cổ thụ và thật tuyệt vời theo đúng nghĩa đen – một minh chứng cho sự kỳ diệu và phi lý của tạo hóa.”

Sống giữa thành phố đông đúc, nơi phải liên tục diễn giải nét mặt của mọi người xem liệu họ thân thiện hay không, Smith chia sẻ điều này có thể khiến người thường xuyên lo lắng, hoặc bất kỳ ai, kiệt sức. “Cái cây đứng đó uy nghiêm nhưng không gây bất kỳ mối đe dọa nào.”

Thoạt nghĩ, việc tìm kiếm sự kinh ngạc như liệu pháp có thể đối lập với liệu pháp tâm lý thông thường, nơi yêu cầu tập trung và chia sẻ cảm xúc bên trong. Nhưng Leahy cho rằng liệu pháp nhận thức hành vi không chỉ là phân tích suy nghĩ mà còn giúp con người nhìn nhận chúng ít nghiêm trọng hơn, thấy rằng chúng có thể sai lệch, ngớ ngẩn hoặc vô ích. “Bạn học cách không coi mọi việc là vấn đề của riêng mình và hiểu rằng thế giới không phải chỉ xoay quanh bạn.”

Smith cũng nhìn nhận việc tìm kiếm sự kinh ngạc bổ trợ cho liệu pháp tâm lý: “Liệu pháp là hành trình tìm góc nhìn mới và hình thành thói quen mới. Học cách tìm kiếm sự ngạc nhiên là một thói quen tốt. Một nhà trị liệu giỏi sẽ hướng dẫn bạn tập trung vào những gì trước giờ chưa từng suy xét thay vì cứ mãi đắm chìm trong bản thân.”

Kinh ngạc, theo Smith, giúp loại bỏ “bạo quyền của cái tôi.” Là một nhà văn, anh nhận thấy trải nghiệm này thường là cảm giác hơn là ngôn từ – một sự giải thoát khỏi những giới hạn của thế giới logic khiến chúng ta cạn kiệt ngôn từ.

Mười năm trước, khi Paul Piff tuyên bố muốn nghiên cứu tâm lý học về sự kinh ngạc, người cố vấn của ông đã chúc: “Chúc may mắn.” Dù ông cùng các nhà nghiên cứu khác tin rằng kinh ngạc ảnh hưởng đến hành vi con người và đã được các triết gia chú ý từ lâu, nhưng đó vẫn là thứ “khó có thể cho vào ống nghiệm kiểm chứng.”

Photo by Adam Levey

Piff nhận thấy rằng kinh ngạc xuất hiện trong nhiều hoàn cảnh khác nhau – từ bờ biển đến phòng sinh trong bệnh viện – và ông thắc mắc liệu dù thường cảm nhận khi ở một mình, nó có thể mang lại giá trị cho cộng đồng hay không. Khi tiếng vang “tôi, tôi, tôi” lắng xuống, con người dường như nhạy bén hơn với những giá trị cao cả. Liệu sự kinh ngạc có thể khiến ta trở thành công dân tốt hơn?

Nghiên cứu trước đây cho thấy kinh ngạc mở rộng khái niệm về thời gian, từ đó nâng cao hạnh phúc; những người có xu hướng kinh ngạc cao ít xem mình là “đặc biệt” và thường nhận diện bản thân như một phần của cộng đồng rộng lớn; những người nhớ lại khoảnh khắc kinh ngạc trong quá khứ ít tập trung vào những vấn đề thường nhật hơn.

Trong năm thí nghiệm gần đây, Piff và cộng sự đưa ra giả thuyết rằng nếu kinh ngạc thúc đẩy xu hướng hành vi tích cực, cơ chế đó chính là cảm giác "cái tôi nhỏ bé" – tức là cảm nhận bản thân nhỏ bé trước một điều gì đó lớn lao hơn mình. Tuy nhiên, Piff nhấn mạnh rằng đây không phải là cảm giác xấu hổ hay nhục nhã, mà là sự nhẹ nhõm khi nhận ra: “Tôi không quá quan trọng hay to lớn, nhưng tôi là một phần của điều gì đó lớn lao hơn.”

Piff nhận thấy những người vốn dễ cảm nhận sự kinh ngạc thường ít vị kỷ hơn. Những người xem đoạn video đầy cảm hứng thể hiện sự đồng cảm với “cái tôi nhỏ bé” nhiều hơn so với nhóm cảm nhận sự tự hào hay thích thú, hoặc nhóm đối chứng. Họ cũng rộng lượng hơn (một hành vi được kích hoạt bởi trạng thái khiêm nhường), sẵn lòng giúp đỡ người khác và hành xử đạo đức hơn trong các thí nghiệm. Chẳng hạn, họ nhặt lại nhiều bút hơn cho người nghiên cứu khi bút “vô tình” rơi so với những người xem video hài hước. Thêm vào đó, họ bớt cảm giác đặc quyền hơn.

Ngay cả khi xem những video về cảnh tượng thiên nhiên dữ dội như lốc xoáy hay núi lửa, người tham gia vẫn thể hiện hành vi tích cực hướng tới cộng đồng. Tương tự, một video quay chậm cảnh giọt nước màu va vào bát sữa cũng mang lại hiệu ứng tương tự.

Thí nghiệm ấn tượng nhất là khi các đối tượng được dẫn đến rừng cây gỗ cứng cao nhất Bắc Mỹ. Họ được yêu cầu ngước nhìn lên những cây bạch đàn cao trên 60 mét trong một phút, trong khi nhóm đối chứng chỉ nhìn lên một tòa nhà cao tầng trống trải. Kết quả không có gì ngạc nhiên: những người chiêm ngưỡng cây cảm thấy kinh ngạc hơn và hạnh phúc hơn nhờ cảm xúc ấy. Họ cũng trở nên hào phóng hơn trong thí nghiệm tiếp theo và ít cảm thấy mình đặc quyền hơn so với nhóm nhìn tòa nhà.

Tại sao thiên nhiên – những không gian khiến ta cảm thấy nhỏ bé – lại khơi dậy lòng nhân ái? Tâm lý học tiến hóa có thể đưa ra lời giải thích. “Cảnh quan đẹp, hay thậm chí là tranh vẽ về thiên nhiên, thường mang đến cảm giác kinh ngạc,” Glenn Geher, giáo sư tâm lý học tại Đại học Bang New York ở New Paltz, cho biết. “Những người hiểu biết về thiên nhiên, động vật và nguồn nước có khả năng sinh tồn cao hơn.”

Sự sống còn và thành tựu sau này của con người phụ thuộc vào việc hình thành các nhóm cộng đồng gắn kết không dựa trên huyết thống. “Chúng ta cần cơ chế để điều phối nhóm này,” Geher nói, “và niềm tin chung vào điều gì đó vượt xa cái tôi cá nhân là một cơ chế hiệu quả. Chất xúc tác cho niềm tin ấy chính là sự kinh ngạc. Những không gian thiêng liêng tràn ngập cảm xúc kết nối biểu tượng tôn giáo với cảm giác bao la.” Nhờ sự hợp tác được thúc đẩy, “sự kinh ngạc đã giúp nhân loại tạo nên các trường đại học, dàn nhạc giao hưởng và cả những chuyến du hành lên mặt trăng.”

Erika Strand, trưởng phòng chính sách xã hội của UNICEF Mexico, đã hát trong dàn hợp xướng từ khi 12 tuổi. Cô nhớ mãi buổi biểu diễn cùng dàn hợp xướng đại học với tác phẩm Requiem của Verdi: “Mọi thứ như hòa quyện và thăng hoa,” cô kể. “Tác phẩm mở đầu với Ngày Thịnh Nộ. Verdi là kẻ tội đồ đang kinh hãi trước Ngày Phán Xét. Cảm giác sợ hãi mà chúng tôi khơi lên thật mạnh mẽ. Âm nhạc kết nối chúng tôi với khán giả – ai cũng có những nỗi sợ hãi và hối tiếc vì không trở thành người mình mong muốn. Tác phẩm khắc họa điều rất con người ấy.”

Người chỉ huy của Strand thường nhắc nhở các ca sĩ phải liên tục điều chỉnh để hòa nhịp hoàn hảo cùng nhau. “Nếu dàn hợp xướng hơi chênh, bạn cũng phải chênh một chút. Nếu mọi người chậm nhịp, bạn phải giảm tốc độ theo. Dù giọng bạn đẹp nhưng nổi bật quá thì toàn bộ màn trình diễn sẽ thất bại,” cô chia sẻ. Khi buổi diễn kết thúc, không ai cần nói lời nào – tất cả đều biết họ đã chạm đến sự thăng hoa. “Những khoảnh khắc như thế mang lại ý nghĩa cho cuộc sống,” cô nói.

Vài năm trước, Jonah Berger và Katherine Milkman, giáo sư tại Wharton School of Business thuộc Đại học Pennsylvania, đã thực hiện nghiên cứu về những bài viết được chia sẻ nhiều nhất trên The New York Times. Các bài viết giàu cảm xúc thường được lan truyền rộng rãi, nhưng những bài khơi dậy sự kinh ngạc luôn dẫn đầu. Berger giải thích rằng động lực chia sẻ không phải để khoe khoang hay cung cấp thông tin, mà để tìm kiếm sự đồng cảm.

Cũng giống như phát hiện của Piff rằng cảm giác kinh ngạc dù trải nghiệm một mình vẫn giúp ta cảm thấy gắn kết với người khác, việc đọc về vẻ đẹp cũng thôi thúc ta kết nối. Berger chia sẻ: “Khi bạn đọc một bài viết thay đổi cách bạn nhìn thế giới và bản thân, bạn muốn chia sẻ cảm giác kinh ngạc ấy. Nếu người khác đọc và cảm nhận điều tương tự, bạn sẽ thấy gắn bó với họ hơn.”

Piff cho rằng dù trải nghiệm gián tiếp có sức mạnh nhất định, con người vẫn thường thiếu hụt sự kinh ngạc trong cuộc sống. “Thời gian eo hẹp hơn, và cơ hội để cảm nhận những điều kỳ diệu cũng giảm đi,” ông chỉ ra việc giảm đầu tư cho nghệ thuật, ít tham dự sự kiện văn hóa hơn, đô thị hóa ngày càng tăng, chủ nghĩa vật chất khiến ta mãi làm việc mà không dừng lại để ngắm nhìn ánh nắng hay cảm nhận cơn gió thoảng qua. Thêm vào đó là thái độ hoài nghi của thời đại.

Một ví dụ: Khi Mark Zuckerberg và vợ Priscilla Chan tuyên bố hiến phần lớn tài sản cho từ thiện, không ít người nhanh chóng chỉ trích, nghi ngờ động cơ thật sự của họ. Hay khi một giám đốc truyền thông bị trang web Gawker phanh phui vì cố tìm kiếm dịch vụ mại dâm, nhà xuất bản của trang này đã phản ứng trước làn sóng phản đối bằng cách yêu cầu các nhân viên “tử tế hơn 20%,” sau đó lại điều chỉnh xuống “10 đến 15%.”

“Bảo rằng điều gì đó là sến sẩm thật ra là một lời xúc phạm,” Leahy đồng tình. “Dường như ngày nay người ta thích làm vẩn đục mọi thứ, và sự hoài nghi tước mất khả năng cảm nhận kinh ngạc của chúng ta.” Louv cũng chỉ ra rằng sự mỉa mai và hoài nghi thường gắn liền với cảm giác chán nản và thất bại – kiểu như “đã trải qua hết mọi thứ rồi.”

Tuy nhiên, hơn bao giờ hết, chúng ta cần cảm giác kinh ngạc. Leahy dẫn nghiên cứu cho thấy những người trẻ tuổi ngày nay – vốn lo âu nhiều hơn so với thế hệ cách đây 40 năm – có xu hướng tin rằng họ cần phải đạt được vị thế đặc biệt, thậm chí là trở thành người nổi tiếng, mới có thể hạnh phúc. “Chủ nghĩa ái kỷ dẫn đến những kỳ vọng phi thực tế,” ông nhận xét.

Vậy làm sao để chúng ta nghiêng chiếc cân về phía khơi gợi sự ngạc nhiên và giảm bớt tính ích kỷ? Keith Campbell, giáo sư tâm lý học tại Đại học Georgia và đồng tác giả cuốn sách The Narcissism Epidemic: Living in the Age of Entitlement, cho rằng ý tưởng về việc cảm giác kinh ngạc có thể làm giảm chủ nghĩa ái kỷ là “hoàn toàn hợp lý, vì kinh ngạc làm giảm đi một số khía cạnh của cái tôi.” Ông còn bày tỏ mong muốn thực hiện thí nghiệm để kiểm chứng giả thuyết này.

Trong khi đó, Louv tập trung vào sứ mệnh tạo ra nhiều công viên, trường học và không gian sống “giàu chất tự nhiên” hơn. “Từ năm 2008, lần đầu tiên trong lịch sử nhân loại, số người sống ở thành phố đã vượt qua số người ở nông thôn,” ông nói. “Nghiên cứu cho thấy những công viên đô thị có đa dạng sinh học cao nhất mang lại lợi ích sức khỏe lớn nhất cho con người. Chúng ta cần đưa thiên nhiên vào cuộc sống, không chỉ để làm chậm sự suy giảm đa dạng sinh học mà còn để cải thiện sức khỏe tinh thần, thể chất và tâm hồn của mình.”

Photo by Adam Levey

Thay vì chỉ nói về “hiệu suất năng lượng,” “phát triển bền vững” hay “khả năng tồn tại” – những khái niệm khô khan không khơi dậy cảm hứng – Louv cho rằng chúng ta cần vẽ nên một bức tranh tươi sáng và chi tiết về tương lai của hành tinh này. Điều đó sẽ tương phản với thế giới hậu tận thế mà giới trẻ mê đắm trong những cuốn sách và bộ phim như The Hunger Games hay Divergent.

Những nhà giáo dục cũng nên đưa yếu tố kinh ngạc vào bài giảng. Kaku cho biết nhiều thanh thiếu niên, dù từng có những nhận thức đột phá về vũ trụ khi còn nhỏ, vẫn mất dần hứng thú với khoa học khi vào trung học, nơi việc đặt giả thuyết và thu thập dữ liệu được nhấn mạnh. “Dĩ nhiên phương pháp khoa học là cần thiết,” ông nói, “nhưng những đột phá lớn và sự chuyển mình trong khoa học hiếm khi chỉ dựa vào nó. Chúng đến từ những khoảnh khắc sấm sét, khi tâm trí bừng tỉnh bởi cảm giác kinh ngạc. Chính điều đó đã thúc đẩy lịch sử của khoa học.”

Niềm đam mê khuyến khích hiểu biết khoa học của Kaku cũng giúp chúng ta trải nghiệm cảm giác kinh ngạc, bởi càng hiểu sâu sắc về thế giới, chúng ta càng phải không ngừng điều chỉnh nhận thức hiện tại của mình thông qua những sự thay đổi nhận thức đầy thú vị.

Những chuyển biến đó, cùng với tác dụng mang lại sự tích cực cho cuộc sống, xoa dịu lo âu, đẩy lùi ái kỷ và gia tăng lòng hào phóng, có thể xảy ra bất cứ lúc nào, bất cứ nơi đâu, chỉ cần ta nghĩ về thế giới và vũ trụ quanh mình. Hãy lấy ví dụ từ hành trình của Kaku nhằm hoàn thành giấc mơ của Einstein về một “Lý thuyết Vạn vật”: Vài năm trước, trong niềm hân hoan của giới khoa học, Máy Gia Tốc Hạt Lớn tại Thụy Sĩ đã phát hiện ra hạt Higgs boson – hạt đầu tiên trong loạt hạt mà các nhà vật lý đang tìm kiếm. Kaku hy vọng máy gia tốc này sẽ tiếp tục tìm ra bằng chứng về vật chất tối – một dạng vật chất vô hình – và cuối cùng là bằng chứng về các vũ trụ song song cùng những chiều không gian cao hơn mà thuyết dây tiên đoán.

Tuy nhiên, phần lớn vũ trụ vẫn nằm ngoài hiểu biết của chúng ta. Và tất cả chúng ta – những sinh vật được tạo thành từ các “nguyên tố cao cấp” – chỉ là một phần vô cùng nhỏ bé trong vũ trụ rộng lớn. Như Kaku mô tả, chúng ta chỉ là những hạt bụi, nhưng là những hạt bụi hiếm hoi, sản phẩm từ vô số biến cố kỳ diệu, giữa một vũ trụ nơi trí tuệ xuất hiện.

Bạn Có Thường Cảm Thấy Kinh Ngạc?

Hãy tự hỏi bản thân những câu sau và chấm điểm từ 1 đến 5. Nếu tổng điểm đạt 30, có lẽ bạn đang thực sự say mê thế giới này:

• Tôi thường cảm thấy kinh ngạc.
• Tôi thấy vẻ đẹp khắp quanh mình.
• Tôi cảm nhận sự kỳ diệu gần như mỗi ngày.
• Tôi thường tìm kiếm các quy luật trong những sự vật quanh mình.
• Tôi có nhiều cơ hội để chiêm ngưỡng vẻ đẹp của thiên nhiên.
• Tôi tìm kiếm những trải nghiệm thử thách hiểu biết của mình về thế giới.

Nguồn: It's Not All About You – Psychology Today