Trong tâm trí của một người mắc chứng tích trữ

Hỏi: Chị kế của tôi mắc chứng tích trữ, hiện đang sống chung với cha tôi và mẹ kế, cả hai đều 88 tuổi. Sự tích trữ chủ yếu chỉ gói gọn trong phòng của chị ấy và khu hiên nhà, nơi chất đầy những hộp giấy hỏng mà chị ấy không cho phép vứt bỏ. Đống đồ này đã thu hút chuột và gián, nhưng những công ty diệt côn trùng mà tôi liên hệ đều từ chối xử lý vì họ cho rằng đống rác này sẽ tiếp tục thu hút thêm các loài gây hại. Chị kế của tôi chăm sóc mẹ ruột của mình, người bị mất trí nhớ và phải ngồi xe lăn, cùng với cha tôi, người vẫn minh mẫn nhưng phải dùng khung tập đi. Tôi rất biết ơn những gì chị ấy làm, nhưng tình trạng này thật không đảm bảo vệ sinh. Chị ấy luôn chống đối mỗi khi gia đình cố gắng nói chuyện về thói quen tích trữ này. Có cách nào để giải quyết không?

Ảnh: Credit: aleutie / Adobe Stock

Đáp: Có lẽ một cách tiếp cận hoàn toàn khác sẽ mang lại hiệu quả, thay vì cứ mãi đối đầu và tranh cãi. Một trong những sự thật khó chấp nhận về chứng tích trữ là người mắc không nhìn nhận nó như một vấn đề. Họ không “ngộ ra” hay “thức tỉnh” chỉ vì bị đối chất, mà ngược lại, cách này còn dễ khiến họ càng kháng cự mạnh mẽ hơn. Thay vào đó, hãy thử bắt đầu bằng những cuộc trò chuyện nhẹ nhàng, thấm đượm sự cảm thông và tò mò. Nhưng trước tiên, bạn cần xây dựng lại nền tảng niềm tin, vì lịch sử của những cuộc đối đầu trước đó có thể đã để lại nhiều tổn thương.

Hãy bắt đầu bằng sự thấu hiểu. Chứng tích trữ không chỉ đơn thuần là việc giữ lại quá nhiều đồ đạc. Để có thể tạo ảnh hưởng lên chị kế của bạn (hay bất kỳ ai khác), bạn cần cố gắng nhìn nhận thế giới từ góc nhìn của họ. Những người mắc chứng tích trữ nhìn nhận mọi thứ hoàn toàn khác chúng ta. Những món đồ mà họ không nỡ vứt đi mang ý nghĩa vượt xa giá trị sử dụng đơn thuần—đó là bản sắc, là trách nhiệm, là cảm giác an toàn, và là một góc nhìn khác lạ về những khả năng tiềm tàng của thế giới.

“Chứng tích trữ một phần là do di truyền, một phần do vấn đề về chức năng điều hành và xử lý thông tin, và một phần phản ánh mối liên kết đặc biệt mà người ta hình thành với đồ vật,” theo lời giáo sư tâm lý học danh dự Randy Frost tại Đại học Smith, tác giả cuốn sách Buried in Treasure (Chôn vùi trong kho báu), một chuyên gia hàng đầu về chứng tích trữ. Ông chia sẻ: “Tất cả chúng ta đều có những món đồ mang ý nghĩa đặc biệt vượt ra ngoài bản chất vật lý của nó. Nhưng với người mắc chứng tích trữ, sự gắn bó này cứng nhắc hơn nhiều.”

Những món đồ của họ chứa đựng cả một kho ký ức—những ký ức mà họ tin rằng sẽ bị xóa sạch nếu món đồ bị vứt bỏ. Giáo sư Frost giải thích: “Nếu tôi vứt một món đồ đi, ký ức về nó cũng như bị xóa khỏi tâm trí tôi, như thể nó chưa từng xảy ra. Việc tích trữ giúp họ giữ lại bản sắc cá nhân.”

Qua nhiều thập kỷ nghiên cứu, Frost còn nhận ra rằng tích trữ cũng có yếu tố đạo đức. Những người này thường cảm thấy có trách nhiệm chăm sóc đồ vật, điều mà ông gọi là “tính cẩn trọng với vật chất” (material scrupulosity). Vì vậy, “vứt bỏ đồ đạc có thể khiến họ cảm thấy như mình vừa phạm phải một sai lầm đạo đức,” ông nói.

Điều có thể khiến bạn bất ngờ hơn nữa là niềm vui thẩm mỹ mà người mắc chứng tích trữ tìm thấy ở đồ vật. Họ để ý đến những chi tiết lạ thường, nhìn thấy tiềm năng nghệ thuật thậm chí trong những mảnh giấy gói cũ. Tuy nhiên, họ hiếm khi hiện thực hóa những ý tưởng đó, có lẽ vì khó khăn trong việc thực hiện các chức năng điều hành, Frost cho biết thêm.

Về mặt não bộ, họ gặp vấn đề trong việc duy trì sự chú ý, đặc biệt với những nhiệm vụ phức tạp, và gặp khó khăn trong việc phân loại đồ vật. Họ sắp xếp thế giới của mình một cách trực quan và không gian, như thể có một “bản đồ” cho mọi đống đồ đạc. Nhưng hệ thống này sẽ sụp đổ khi lượng đồ tích trữ quá lớn. Khó khăn trong việc nhận thức và tổ chức đồ vật dẫn đến cái mà Frost gọi là “mù mờ trong sự bừa bộn” (clutter blindness), nghĩa là họ thực sự không nhìn thấy tình trạng bừa bộn quanh mình.

Vậy nên, đâu là cách tiếp cận hiệu quả hơn?

Sau khi bạn đã xây dựng được những cuộc trò chuyện hàng ngày dễ chịu, thân mật để khôi phục niềm tin, bạn có thể thử một chiến lược khác để khởi đầu thay đổi. Chẳng hạn, hãy đề nghị chị kế của bạn chụp ảnh căn nhà, bao gồm cả phòng riêng và khu hiên nhà. Nhiều khả năng, những bức ảnh sẽ không giống như hình ảnh ngôi nhà mà chị ấy hình dung trong đầu. Theo Frost, việc nhìn thấy thực tế qua ảnh có thể giúp giảm bớt cảm giác quá tải khi đưa ra quyết định về đồ vật.

Hãy cân nhắc bắt đầu ngay bây giờ, vì tình hình không thể tự cải thiện nếu không có sự can thiệp. Hãy khéo léo dẫn dắt chị kế vào những cuộc trò chuyện dễ chịu, nói về mọi thứ trừ vấn đề tích trữ. Dần dần, khi chủ đề này xuất hiện một cách tự nhiên, bạn có thể giới thiệu cho chị ấy những tài liệu và chương trình hỗ trợ hiện có, như cuốn sách Buried in Treasure của Frost, hoặc các hội thảo do cộng đồng tổ chức về chứng tích trữ.

Không có gì đảm bảo rằng cách tiếp cận này sẽ thành công, nhưng chắc chắn nó khôn ngoan hơn nhiều so với việc đối đầu trực tiếp.

Nguồn: Inside the Head Of a Hoarder - Psychology Today