Vì sao có những điều khiến ta tò mò say mê, còn những điều khác lại hoàn toàn dửng dưng?

Chúng ta là sinh vật biết tò mò. Không chỉ (đơn thuần) là kỳ quặc, mà là khát khao tri thức. Phần lớn thời gian tỉnh táo của đời mình, ta mải miết tìm kiếm và tiêu thụ thông tin dưới hình thức này hay hình thức khác: xem tivi, nghe podcast, đọc sách hay các bài viết trên mạng, hoặc cố moi cho được mẩu chuyện công sở mới nhất từ một đồng nghiệp. Dĩ nhiên, một phần trong số đó thực sự hữu ích, nhưng cũng không ít thông tin chẳng mang lại giá trị thực tế gì, như việc nôn nao muốn biết một cuốn tiểu thuyết sẽ kết thúc ra sao.

Con người không hề đơn độc trong cơn khát thông tin ấy. Ngay cả những con giun tròn tí hon Caenorhabditis elegans, với cơ thể chỉ dài vài milimét và vỏn vẹn 302 nơ-ron, cũng được biết là luôn tìm kiếm thông tin về môi trường xung quanh. Có lẽ chúng chỉ làm vậy để kiếm ăn hiệu quả hơn, nhưng những họ hàng gần gũi hơn với chúng ta, loài khỉ macaque, lại sẵn sàng “trả giá” cho những thông tin chẳng mang ích lợi gì. Trong các thí nghiệm tại phòng lab mà tôi thực hiện khi còn là nghiên cứu sinh, những con khỉ sẵn sàng từ bỏ một phần thưởng lớn hơn đôi chút chỉ để biết sớm kết quả của một canh bạc, ngay cả khi thông tin đó hoàn toàn không thể dùng vào bất kỳ việc gì.

Một số nhà nghiên cứu cho rằng tò mò tự thân đã là một “động lực”, giống như đói hay khát. Ý tưởng ở đây là: bởi ta khó lòng biết mảnh thông tin nào rồi sẽ hữu ích trong tương lai để thỏa mãn các nhu cầu khác, nên tiến hóa đã “lập trình” sẵn trong ta một thôi thúc tìm kiếm thông tin vì chính nó, để tích lũy, phòng khi cần đến.

Nhưng niềm say mê thông tin ấy lại đặt ra một câu hỏi quan trọng: nếu chúng ta yêu thích thông tin đến vậy, vì sao ta không chủ động tìm hiểu nhiều hơn? Hầu hết chúng ta luôn bị bao quanh bởi vô vàn máy móc, hiện tượng mà ta chỉ hiểu lờ mờ. Khi tôi viết những dòng này, trước mặt tôi là một chiếc micro. Micro chuyển âm thanh, vốn là những làn sóng không khí, thành tín hiệu điện như thế nào? Tôi hoàn toàn không biết. Tương tự, tôi cũng mù mờ không kém về việc động cơ trong chiếc bàn đứng của mình biến điện năng thành chuyển động ra sao.

Photo by Elliott Erwitt/Magnum

Không chỉ công nghệ mới khiến ta bối rối. Những cái cây ngoài cửa sổ kia biến ánh sáng mặt trời thành năng lượng sử dụng được bằng cách nào? Ngoài từ “quang hợp”, tôi chẳng thể nói thêm điều gì. Tôi cũng chỉ hiểu rất sơ sài về những tính chất hóa học của nước, vì sao nó “ướt”, vì sao nó có thể chảy qua bàn tay tôi, tụ lại thành giọt khi tay tôi dính dầu hay kem, rồi lại dễ dàng được khăn thấm hút.

Tôi có trong tay kho tri thức mênh mông của Internet. Chỉ cần một cú tìm kiếm đơn giản là tôi có thể hiểu sâu sắc hơn về tất cả những hiện tượng ấy. Thế nhưng, chưa một lần nào tôi thực sự dừng lại để tra cứu câu trả lời cho những câu hỏi cụ thể đó.

Con người tò mò, nhưng là kiểu tò mò có chọn lọc. Tất nhiên, chúng ta không thể tò mò về mọi thứ, bởi mỗi người đều có giới hạn thời gian để “tiêu thụ” thông tin. Nhưng vì sao ta có thể bị thôi thúc mạnh mẽ để theo dõi cho đến cùng cái kết của một kịch bản truyền hình, trong khi lại hầu như không có động lực tìm hiểu cách các thiết bị quanh ta vận hành, hay những khía cạnh khác của đời sống thường ngày? Điều gì lý giải các khuôn mẫu tò mò rất riêng ấy?

Theo “mô hình học tập theo lĩnh vực” do nhà tâm lý học giáo dục Patricia Alexander đề xuất, khi một người mới bắt đầu tìm hiểu về một lĩnh vực, như vật lý hay lịch sử cổ đại, họ chỉ có mối hứng thú mang tính tình huống. Nghĩa là họ chỉ quan tâm nếu có một yếu tố bên ngoài (chẳng hạn như giáo viên) thu hút sự chú ý của họ. Khi người học dần xây dựng được một hệ thống kiến thức mạch lạc, họ có thể đặt những điều mới học vào trong khung khái niệm ấy, từ đó dần nảy sinh sự quan tâm nội tại và chủ động tìm kiếm thông tin trong lĩnh vực đó.

Hãy tưởng tượng bạn cầm lên một cuốn giáo trình dày cộp về lịch sử của một quốc gia mà bạn hầu như không biết gì. Trong đó sẽ xuất hiện hàng loạt tên nhân vật lịch sử, thành phố, các quốc gia láng giềng, cùng những đặc điểm địa lý như sông ngòi, núi non. Dù bạn liên tục lật bản đồ tra cứu, bạn cũng sẽ nhanh chóng cảm thấy choáng ngợp trước sự chằng chịt phức tạp của đề tài. Khi thiếu nền tảng kiến thức sẵn có, chẳng hạn về địa lý, hay những bối cảnh lịch sử khác để so sánh, bạn sẽ rất khó xoay xở với tất cả sự phức tạp ấy. Công sức bỏ ra đơn giản là không đáng.

Vì thế, sự thiếu tò mò trong một số lĩnh vực có thể chỉ bắt nguồn từ độ khó về mặt nhận thức khi phải nắm bắt những khái niệm phức tạp. Điều này cũng tương hợp với các nghiên cứu trong tâm lý học thẩm mỹ. Con người thường bị thu hút bởi nghệ thuật khi nó có độ tinh xảo nhất định, nhưng chỉ đến một mức nào đó. Khi mức độ phức tạp thị giác quá cao, tác phẩm có thể trở nên kém hấp dẫn. Tuy nhiên, nghiên cứu cũng cho thấy những người có chuyên môn về nghệ thuật thị giác có thể xử lý mức độ phức tạp cao hơn, và vì thế họ lại ưa chuộng những tác phẩm cầu kỳ hơn. Con người bị cuốn hút bởi điểm cân bằng phù hợp giữa độ phức tạp và khả năng cá nhân của mình trong việc tiếp nhận độ phức tạp ấy.

Con người tò mò nhất trước những câu hỏi mà họ có một mức độ chắc chắn vừa phải.

Các nghiên cứu về sự phát triển cũng phát hiện ra một “vùng Goldilocks”, nơi mức độ phức tạp vừa đủ. Người ta nhận thấy rằng trẻ sơ sinh chú ý đến những sự kiện không quá phức tạp, nhưng cũng không quá dễ đoán. Nhà tâm lý học phát triển Celeste Kidd cho rằng điều này xảy ra vì trẻ đang tìm kiếm điểm trung gian giữa những khuôn mẫu quá khó để học và những khuôn mẫu quá quen thuộc đến mức chẳng còn gì mới để khám phá.

Ở người trưởng thành, các nghiên cứu về tò mò cũng chỉ ra một vùng Goldilocks khác, nhưng lần này liên quan đến mức độ chắc chắn của chúng ta về những gì mình biết. Con người tò mò nhất trước những câu hỏi đố vui mà họ có một mức độ chắc chắn trung bình. Khi họ quá tự tin rằng mình đã biết câu trả lời, sự tò mò giảm đi, có lẽ vì chẳng còn gì để hỏi thêm. Nhưng họ cũng cho biết mình ít tò mò hơn khi hoàn toàn không có manh mối nào về câu trả lời. Điều này có thể là vì, khi không có chút hiểu biết nền tảng nào về chủ đề, câu trả lời trở nên kém ý nghĩa: nó không kết nối được với bất kỳ tri thức nào sẵn có.

Hãy thử nghĩ về câu hỏi: “Ai là thủ tướng thứ hai của Canada?” Nếu bạn không biết gì về những nhân vật giữ vai trò quan trọng trong lịch sử Canada, có lẽ bạn chẳng hề quan tâm, câu trả lời chỉ đơn thuần là một cái tên. Nhưng nếu bạn có chút kiến thức về lịch sử nước này, và ký ức của bạn hơi mờ nhạt, vài cái tên có thể lờ mờ hiện lên trong đầu, và chính lúc đó, sự tò mò của bạn sẽ được khơi dậy.

Từ đây, các nhà nghiên cứu bắt đầu nói về tò mò như một thôi thúc nhằm lấp đầy những “khoảng trống” trong tri thức của chúng ta. Khi ta nhận ra một khoảng trống, như lúc nghe một câu hỏi đố, ta cảm thấy bị thôi thúc phải điền vào chỗ thiếu đó. Nhưng nếu không phải là một khoảng trống, mà là sự trống rỗng hoàn toàn về hiểu biết, ta sẽ không có cảm giác cần thiết ấy. Cơn đói thông tin bẩm sinh của chúng ta được hướng về những loại thông tin mà ta có đủ khung khái niệm để “tiêu hóa”. Kiến thức nền có sẵn về một lĩnh vực, bằng cách tạo ra những giàn giáo khái niệm trong toàn bộ không gian của lĩnh vực đó, mang lại đủ cấu trúc để các khoảng trống trở nên hấp dẫn và đáng để lấp đầy.

Điều này có thể lý giải vì sao chúng ta không theo đuổi một số kiểu câu hỏi, đó là những lĩnh vực mà ta thiếu thông tin, nơi ta không nhìn ra các khoảng trống trong hiểu biết của mình, hoặc nơi mức độ phức tạp có vẻ quá sức. Thế nhưng, một số vật thể xung quanh tôi lại khá đơn giản, vậy mà tôi vẫn thường ngạc nhiên trước việc mình hiểu chúng ít đến thế. Vì sao tôi chưa từng tra cứu nguyên lý cơ học của một chiếc bồn cầu hoạt động ra sao?

Một phần câu trả lời chắc chắn nằm ở sự quen thuộc. Tôi biết các vật xung quanh mình tồn tại, nhưng vì đã thấy chúng quá nhiều lần, chúng không còn chủ động kéo sự chú ý của tôi nữa. Tôi dần trở nên tê lặng với sự hiện diện của chúng. Nếu ngay từ lần đầu tiên nhìn thấy, tôi không nghĩ đến việc tìm hiểu cách chúng vận hành, thì rất khó để điều đó xảy ra vào lần thứ một nghìn. Khoảng trống trong hiểu biết của tôi chưa bao giờ thực sự hiện lên trong tâm trí.

Có rất nhiều thứ ta tưởng rằng mình hiểu, nhưng thực ra sự hiểu đó chỉ rời rạc và chắp vá.

Tuy nhiên, trong một số trường hợp, còn có một lời giải thích âm thầm và tinh vi hơn. Một vài câu hỏi trở nên “vô hình” với chúng ta vì ta tin rằng mình đã biết câu trả lời. Các nghiên cứu cho thấy con người thường quá tự tin vào tri thức của mình. Họ nói rằng mình biết xe đạp hoạt động ra sao, nhưng khi được yêu cầu vẽ sơ đồ các bộ phận liên kết với nhau thế nào, nhiều người vẽ ra những chiếc xe không thể nào chạy được, chẳng hạn như chiếc xe có sợi xích nối với bánh trước, khiến nó không thể quay. Người ta cũng cho rằng mình biết đồng xu trông thế nào, nhưng khi phải vẽ lại, họ hoàn toàn thất bại trong việc tái hiện chính xác hình ảnh ấy.

Trong những nghiên cứu khác, người tham gia được yêu cầu tự đánh giá mức độ hiểu biết của mình về một vấn đề. Sau đó, họ được yêu cầu giải thích nó. Khi đã cố gắng giải thích xong, họ lại đánh giá mức độ hiểu biết của mình lần nữa. Bạn có thể tự thử: trên thang điểm từ 1 đến 5, bạn hiểu việc bồn cầu xả nước hoạt động như thế nào ở mức độ nào? Bây giờ hãy thử giải thích nó, rồi xem mức độ tự tin của bạn có thay đổi không. Trong các nghiên cứu, mức đánh giá về sự hiểu biết của mọi người thường giảm xuống, như thể việc cố gắng giải thích một điều gì đó khiến họ nhận ra mình hiểu nó kém đến mức nào.

Nói cách khác, có rất nhiều điều ta tưởng rằng mình hiểu, nhưng nếu chịu dừng lại và nghĩ sâu hơn một chút, ta sẽ nhận ra hiểu biết ấy thật vụn vặt và nông cạn.

Vậy điều này rốt cuộc có ý nghĩa gì? Rằng xung quanh chúng ta luôn tồn tại vô số cơ hội chưa được nhận ra để học hỏi thêm về thế giới. Để đánh thức động lực tò mò của mình, có lẽ bạn nên chủ động tìm kiếm những khoảng trống trong hiểu biết của bản thân về những sự vật, sự kiện mà bạn gặp hằng ngày, khi ở nhà, lúc làm việc hay khi đọc tin tức. Đó là những nơi bạn biết ít nhất là một chút, nhưng bức tranh trong đầu vẫn còn dang dở.

Việc gây dựng một nền tảng kiến thức trong một lĩnh vực là cách quan trọng để mở mắt ta trước những cơ hội học hỏi mới. Nhưng cũng có rất nhiều điều nằm ngay trong “vùng Goldilocks” về độ phức tạp của mỗi người, những thứ mà ta hoàn toàn có thể quan tâm hơn nữa. Đôi khi, điều cần thiết chỉ là chú ý kỹ hơn đến thế giới xung quanh, và khiêm tốn tự hỏi mình: liệu ta có thật sự hiểu nó không? 

Tác giả: Tommy Blanchard là một nhà khoa học nhận thức hiện đang sống và làm việc tại bang Massachusetts, Hoa Kỳ. Anh là tác giả Cognitive Wonderland, một bản tin chuyên viết về tâm trí con người, khoa học và triết học.

Biên tập: Matt Huston

Nguồn: Why are we curious about some things and indifferent to others? | Psyche.co