Vì sao sự dễ thương đang "chiếm lĩnh" thế giới của chúng ta?

Trong thời đại đầy bất ổn và lo âu, khi bất công, hận thù và sự cố chấp đang đe dọa thế giới, chẳng phải chúng ta có những vấn đề nghiêm trọng hơn để quan tâm sao? Vậy mà, người ta vẫn mê mải dõi theo những chuyến phiêu lưu của cô mèo không miệng Hello Kitty, hay say sưa với Pokémon – thương hiệu trò chơi điện tử đình đám một lần nữa "làm mưa làm gió" vào năm 2019 với bộ phim về thám tử Pikachu, thu về hơn 65 triệu lượt xem trên YouTube chỉ trong thời gian ngắn. Vì sao những biểu tượng cảm xúc (emoji) lại tràn ngập khắp nơi? Vì sao những logo dễ thương xuất hiện trên vô số sản phẩm, từ máy tính, điện thoại cho đến súng ống, thực phẩm; từ đồ chơi trẻ em, lịch treo tường đến bao cao su và kính áp tròng?

Có lẽ, cơn sốt “dễ thương hóa” mọi thứ bắt nguồn từ nhu cầu trốn chạy khỏi thực tại đầy đe dọa, để tìm về một thế giới trong trẻo, nơi những gì ngây thơ, nhỏ bé khơi gợi bản năng che chở và mang lại cảm giác bình yên. Những yếu tố "dễ thương" thường bao gồm các biểu hiện trông có vẻ yếu đuối, vô hại, đáng yêu, ngoan ngoãn, cùng với những đặc điểm ngoại hình như đầu quá khổ, trán rộng, mắt to tròn, cằm thụt vào, dáng đi vụng về.

Nhà nghiên cứu hành vi động vật người Áo, Konrad Lorenz, từng đưa ra giả thuyết vào năm 1943 rằng phản ứng của con người trước những hình ảnh này là kết quả của quá trình tiến hóa, nhằm thúc đẩy chúng ta chăm sóc con cái – những sinh linh yếu ớt cần được nuôi dưỡng để có thể tồn tại. Theo Lorenz, những đặc điểm này không chỉ kích thích bản năng che chở của chúng ta đối với trẻ nhỏ, mà còn có thể khơi dậy những cảm xúc thậm chí còn mãnh liệt hơn khi ta nhìn thấy chúng ở động vật, như chim non hay cún con, và cả những phiên bản mô phỏng như búp bê hay gấu bông.

Hai nhà tâm lý học xã hội Gary Sherman và Jonathan Haidt, thuộc Đại học Virginia, thậm chí còn xem phản ứng trước sự dễ thương như một dạng “cảm xúc đạo đức” tiêu biểu – một “chất xúc tác trực tiếp của tính xã hội”, có khả năng mở rộng phạm vi lòng vị tha của con người ra nhiều tầng lớp rộng lớn hơn trong xã hội.

Nếu "dễ thương" đơn thuần chỉ là một thứ gì đó trong sáng, vô hại, hay chỉ là cách con người tìm kiếm sự vỗ về giữa thế giới đầy căng thẳng, nó đã không phổ biến đến vậy. Những đặc điểm ấy chỉ đại diện cho một phần của phổ màu "dễ thương" – phần "ngọt ngào" và đáng yêu nhất. Nhưng khi ta tiến gần hơn về phía đối diện, sự dễ thương dần biến đổi, trở nên mơ hồ, có phần kỳ dị, thậm chí mang một vẻ tổn thương nào đó.

All aboard the Hello Kitty train. Photo by Kyodo News/Getty

Hãy nghĩ đến loạt tác phẩm Balloon Dog (1994-2000) của Jeff Koons. Chú chó bóng bay này mang dáng vẻ đồ chơi vui nhộn, nhưng lại được làm từ thép không gỉ, vừa cứng cáp vừa rỗng tuếch. Nó không có mắt, miệng hay biểu cảm gì – vừa quen thuộc vừa xa lạ, vừa gợi cảm giác an toàn lại vừa bất an, vừa có vẻ ngây thơ nhưng cũng đầy ẩn ý. Nó khiến ta cảm thấy được xoa dịu giữa một thế giới đầy biến động, đồng thời phản ánh chính những xáo trộn đó – nhưng theo một cách nhẹ nhàng, tinh nghịch.

Chính sự pha trộn tinh tế giữa mong manh và kiên cường, giữa dễ chịu và bất ổn, giữa ngây thơ và hiểu biết – khi được bọc trong vỏ bọc vui tươi và thoáng đãng của sự dễ thương – đã làm nên sức hút mạnh mẽ của nó đối với con người.

Trên hết, sự dễ thương chính là một cách biểu đạt tinh nghịch về sự mơ hồ, bất định, kỳ quái và dòng chảy biến đổi không ngừng – điều mà thời đại này nhận ra ở cốt lõi của mọi tồn tại, dù là hữu sinh hay vô tri. Những phong cách, hình ảnh và đồ vật mang nét dễ thương luôn thay đổi, thoáng đến rồi đi, không bao giờ bền vững, cũng chẳng đòi hỏi ý nghĩa lâu dài. Nhưng chính sự thoáng qua ấy lại khai thác một nghịch lý thú vị: khi sự bất định bị đẩy đến một mức độ nào đó, nó có thể trở thành đáng sợ – và "dễ thương" có khả năng biến nỗi bất an đó thành thứ gì đó duyên dáng, nhẹ nhàng, vô hại.

Sự dễ thương phản ánh một trực giác sâu sắc rằng cuộc sống vốn dĩ không có nền tảng vững chắc, chẳng có một trạng thái "hiện hữu" nào bất biến. Như triết gia Martin Heidegger từng ám chỉ, điểm tựa duy nhất của đời sống chính là chấp nhận sự vô định của nó. Và sự dễ thương thể hiện điều này theo cách đầy giả tạo và cường điệu, bằng một thái độ như muốn "lật đổ sự nghiêm túc" – một kiểu thẩm mỹ mà nhà phê bình văn hóa Susan Sontag đã gán cho phong cách camp.

Một thế giới không biên giới

Sự "không thể định danh" của cái dễ thương – sự xóa nhòa ranh giới giữa những phạm trù tưởng chừng tách biệt, như trẻ con và người lớn – được phản ánh rõ trong nhiều hình tượng đáng yêu. Đó là chú Balloon Dog không rõ giới tính, những Pokémon mơ hồ về tuổi tác, hay cô mèo Hello Kitty mang dáng dấp nửa người nửa thú. Những nhân vật dễ thương có thể mang dáng vẻ trẻ thơ, nhưng lại khó mà xác định chúng thực sự "già" hay "trẻ" – giống như E.T., có lúc trông như một đứa trẻ ngây thơ, có lúc lại như một sinh vật già nua từng trải.

Sự dễ thương của thời đại này cũng hòa điệu với một thế giới không còn quá trung thành với những đối lập từng được xem là thiêng liêng: nam và nữ, tình dục và phi tình dục, trẻ con và trưởng thành, hiện hữu và trở thành, thoáng qua và vĩnh cửu, thể xác và linh hồn, tuyệt đối và tương đối, thiện và ác. Những ranh giới từng định hình lý tưởng con người nay đã trở nên linh hoạt, thậm chí tan chảy vào nhau.

Hơn thế nữa, sự dễ thương đi ngược lại với "văn hóa chân thành" hiện đại – một hệ tư tưởng bắt nguồn từ thế kỷ 18, cho rằng mỗi người đều có một "bản ngã đích thực" bên trong, với những niềm tin, cảm xúc, động lực và sở thích riêng biệt, có thể được thấu hiểu và thể hiện một cách chân thật. Nhưng cái dễ thương không quan tâm đến chiều sâu nội tâm. Ở dạng kỳ quái nhất của nó, dễ thương hoàn toàn đứng ngoài niềm tin rằng ta có thể hiểu và kiểm soát được sự chân thành của chính mình.

Dù có vẻ như những nhân vật như Hello Kitty – không miệng, không ngón tay – đại diện cho sự yếu đuối, nhưng trong nhiều trường hợp, sự dễ thương lại có thể chế giễu và lật đổ quyền lực. Nó chơi đùa với cảm giác kiểm soát của người nhìn: lúc khiến họ cảm thấy như kẻ nắm quyền, lúc lại gieo vào lòng họ một sự hoài nghi – ai mới thực sự là người cầm trịch ở đây? Có khi, sự ngoan ngoãn của nhân vật dễ thương lại là một cái bẫy tinh vi, khiến người ta tự nguyện trở thành người bảo vệ cho nó.

Vì lẽ đó, "dễ thương" có thể là một cách – dù nhỏ bé, mong manh – để thử nghiệm xem liệu con người có thể thoát khỏi mô hình quyền lực hay không. Có lẽ đây cũng là lý do vì sao dễ thương đã càn quét văn hóa đại chúng ở những khu vực như Mỹ, châu Âu và đặc biệt là Nhật Bản – những nơi, kể từ sau Thế chiến II, đã liên tục tìm cách giảm bớt vai trò của quyền lực trong việc định hình quan hệ giữa con người với nhau, cũng như quan hệ giữa các quốc gia trên thế giới.

Adapted for Aeon from The Power of Cute (2019) by Simon May, published by Princeton University Press.

Nguồn: Why the power of cute is colonising our world | Aeon.co