4 lý do để nghĩ về những điều “đã có thể xảy ra”

Hạnh phúc của mỗi người không chỉ phụ thuộc vào những gì ta đã trải qua, vào việc ta có đạt được mục tiêu của mình, có chạm đến những điều ta khao khát hay không, mà còn nằm ở cách ta nghĩ về và lý giải những trải nghiệm đó.

Những trải nghiệm đau buồn hay không như ý phần nào được xử lý thông qua thứ mà Daniel Gilbert gọi là “hệ miễn dịch tâm lý” hoạt động trong vô thức. Khi đối mặt với sự từ chối hay thất bại, chúng ta thường tự giải thích những gì đã xảy ra theo hướng khiến mình thấy dễ chịu hơn, chẳng hạn như nhớ đến những khiếm khuyết của người yêu cũ, hay mặt tiêu cực của công việc mà ta bị sa thải. Nhưng như Gilbert cảnh báo, đó là một con dốc trơn trượt: nếu hệ thống này “bảo vệ” ta quá mức, ta sẽ chẳng nhận trách nhiệm gì cho những gì đã xảy ra; còn nếu nó “bảo vệ” quá ít, ta sẽ không đủ sức vượt qua cú sốc. Một hệ miễn dịch tâm lý lành mạnh sẽ giúp ta cảm thấy đủ ổn để đứng vững, “Cô ấy thực ra không hợp với mình”, nhưng cũng đủ đau để ta có thể học hỏi và điều chỉnh hành vi, “Mình đã tỏ ra lãnh đạm, lần sau hẹn hò mình sẽ cố gắng lắng nghe hơn.”

Tuy nhiên, vấn đề là: những lời tự giải thích như vậy, dù giúp ta đương đầu với tổn thương, lại có thể làm giảm đi sự lung linh của những khoảnh khắc hạnh phúc. Nghiên cứu của Timothy Wilson cùng Gilbert và nhiều người khác đã chỉ ra điều họ gọi là “nghịch lý khoái lạc”: con người có xu hướng cảm xúc mãnh liệt hơn trước những sự kiện bất ngờ, phi thường, và chính thói quen lý giải mọi chuyện lại làm phai nhạt dư âm chiến thắng. Hãy tưởng tượng bạn được thăng chức, ban đầu bạn vô cùng hân hoan, nhưng rồi bạn bắt đầu nghĩ đến mọi nỗ lực mình đã bỏ ra, bao nhiêu thời gian, công sức, những cố gắng phi thường, và từng chút một, cảm giác chiến thắng nhạt dần, để rồi bạn kết luận: “Tất nhiên là mình được thăng chức rồi—mình xứng đáng mà.” Thứ từng khiến bạn lâng lâng hạnh phúc nay trở nên dễ hiểu và bình thường đến mức... không còn đặc biệt.

Thế nhưng, vẫn có một cách nghĩ khác có thể giúp niềm vui ấy kéo dài hơn, và còn hơn thế nữa.

Sức Mạnh Của Việc Nghĩ Về Điều “Đã Có Thể Xảy Ra”

Ở tầng ý thức, hầu như ai trong chúng ta cũng từng một lần ngẫm nghĩ không chỉ về những điều đã qua, mà còn về những gì “lẽ ra đã có thể”. Bạn có thể từng tự hỏi: cuộc đời mình sẽ ra sao nếu năm 20 tuổi mình nghe theo tiếng gọi con tim mà đến California? Nếu mình lấy người yêu thời đại học? Nếu mình học luật? Nếu năm đó mình nhận công việc khác?

Những suy nghĩ kiểu “giá mà” có thể khiến ta lạc vào miền mộng mơ xa rời thực tế, nhưng đôi khi, chúng cũng có thể giúp ta buông bỏ và được tự do.

Cách gọi “sang chảnh” cho lối tư duy này là tư duy phản thực (counterfactual thinking), và nó đóng một vai trò quan trọng, dù rất phức tạp,trong cách con người lý giải các trải nghiệm, cả tích cực lẫn tiêu cực, cũng như trong việc hình thành câu chuyện về cuộc đời mình. Cách ta sử dụng tư duy phản thực có thể nói lên rất nhiều điều: về cách ta giữ gìn hạnh phúc, và cả cách ta vượt qua những vấp ngã.

Source: Mangostar/Shutterstock

Đây là cách tư duy “giá mà” có thể trở thành người bạn đồng hành của bạn:

1. Nuôi dưỡng niềm hạnh phúc.

Bạn có nhớ những chiếc khăn phủ ấm ấm hay những miếng nam châm dán tủ lạnh luôn nhắc bạn "hãy trân trọng những gì đang có"? Thực ra, nghiên cứu của Minkyung Koo và các cộng sự đã chỉ ra rằng: một cách hiệu quả hơn nhiều để giữ gìn niềm vui và sự mãn nguyện, chính là tưởng tượng xem cuộc sống sẽ ra sao nếu những điều tốt đẹp ấy… chưa từng tồn tại.

Họ khéo léo nhắc đến bộ phim kinh điển It’s A Wonderful Life, trong đó nhân vật George Bailey được thiên thần hộ mệnh “dạy” cho bài học ấy, khi anh đang mỏi mệt đến mức nghĩ đến chuyện kết thúc cuộc đời.

Ví dụ, người ta cảm thấy trân trọng một mối quan hệ hơn sau khi tưởng tượng cuộc sống thiếu vắng người thân yêu ấy, so với việc đơn thuần nhớ lại ngày đầu tiên họ gặp nhau. Vậy nên, nếu bạn muốn giữ mãi cảm giác hạnh phúc và mãn nguyện, hãy thử nghĩ đến cuộc sống không có người ấy hay hoàn cảnh ấy. Tư duy phản thực—nghĩ về những điều “đã có thể không xảy ra”—đánh thức lòng biết ơn trong bạn.

2. Khơi nguồn động lực để thay đổi và hành động.

Tư duy phản thực có thể khơi dậy nỗi tiếc nuối, nhưng nhiều nghiên cứu cho thấy nó cũng là một động lực mạnh mẽ. Kao Epstude và Neal J. Roese chỉ ra rằng: tư duy phản thực có thể hướng lên (nghĩ về một kịch bản tốt hơn hiện tại) hoặc hướng xuống (hình dung một tình huống tồi tệ hơn hiện tại).

Những suy nghĩ hướng lên có thể khiến ta tiếc nuối, “Giá mà mình lấy Jim, chắc giờ đã hạnh phúc biết bao”, nhưng đồng thời, chúng cũng tiếp thêm sức mạnh để ta đứng dậy sau thất bại.

Ví dụ, bạn vừa hụt mất cơ hội thăng chức mà bạn đã mong đợi từ lâu, hoặc không được nhận vào công việc mơ ước. Dĩ nhiên bạn thấy buồn, nhưng nếu bạn tưởng tượng cảnh mình đã có được công việc ấy, bạn sẽ bắt đầu tự hỏi: “Mình đã thiếu điều gì?”, “Mình cần chuẩn bị ra sao để lần sau không bỏ lỡ?” Chính những suy nghĩ đó sẽ dẫn dắt bạn lập chiến lược, điều chỉnh cách tiếp cận, hoàn thiện bản thân hơn.

Trong khi đó, những suy nghĩ hướng xuống, nghĩ về một tình huống tồi tệ hơn hiện tại, có thể giúp bạn cảm thấy khá hơn (ví dụ, “Ít ra mình vẫn còn việc làm, khác với vài người bạn xui xẻo”), nhưng lại không thúc đẩy bạn thay đổi. Và nếu bạn cứ mãi nghĩ về những chuyện không thể thay đổi, giá mà mình lấy người khác, hay vào trường nha khoa cách đây 20 năm, hay không sinh đứa con thứ ba, thì bạn chỉ khiến mình ngập chìm trong tiếc nuối và bế tắc.

Hiểu rõ cách vận dụng tư duy phản thực còn giúp bạn tránh được những “cái bẫy” của hệ miễn dịch tâm lý. Nếu tâm trí bạn cứ lặp đi lặp lại rằng sếp của bạn là một kẻ tồi tệ chẳng biết đánh giá ai, hay người phỏng vấn bạn thiên vị vì không ưa tóc vàng hay những ai học trường công, thì bạn sẽ không thể tiến lên phía trước. Những suy nghĩ đó không giúp bạn hành động, càng không giúp bạn thay đổi vận mệnh. Nhưng khi bạn chủ động dùng tư duy phản thực một cách có ý thức, bạn sẽ biết cách điều chỉnh bản thân.

3. Tìm thấy ý nghĩa trong những biến cố cuộc đời.

Biết đặt những sự kiện quan trọng vào một bối cảnh có ý nghĩa chính là chiếc chìa khóa mở ra sự khỏe mạnh trong tâm hồn. Có rất nhiều bằng chứng cho thấy một cách chúng ta tìm ra ý nghĩa, chính là nghĩ rằng: “Nếu chuyện đó không xảy ra thì cuộc đời mình sẽ ra sao?”

Laura J. Kray và các cộng sự đã nghiên cứu tư duy phản thực và phát hiện ra rằng: việc tưởng tượng như thể một sự kiện chưa từng xảy ra không chỉ giúp ta nhận ra tầm quan trọng của nó, mà còn khiến ta cảm thấy như thể điều đó là “được sắp đặt từ trước”, là “định mệnh”. Và khi ta tin rằng điều đó là điều “phải đến”, ta sẽ cảm thấy cuộc sống của mình đang đi đúng hướng, đang hoàn thành sứ mệnh của đời mình.

Các thí nghiệm của họ đã chứng minh rằng: việc “gỡ bỏ” một bước ngoặt trong trí tưởng tượng, tức là tưởng tượng như thể sự kiện ấy chưa từng tồn tại, giúp con người cảm nhận rõ hơn về ý nghĩa, và thêm trân trọng sự kiện đó hơn là chỉ đơn thuần nghĩ về nó.

4. Mài giũa khả năng phân tích của bạn.

Laura J. Kray và đồng nghiệp còn đưa ra một giả thuyết thú vị: tư duy phản thực có thể nâng cao năng lực tư duy phân tích, bằng cách giúp ta nhìn nhận sự vật trong mối tương quan với nhau.

Khi bạn có thể tưởng tượng những thực tại thay thế, bạn cũng sẽ hiểu rõ hơn về nguyên nhân—hậu quả. Bởi vì tư duy phản thực khuyến khích ta kết nối các sự kiện với nhau, nó giúp ta vượt qua những định kiến tư duy cố hữu, ví dụ như “tư duy cứng nhắc chức năng”, tức là chỉ nhìn sự vật trong một vai trò duy nhất—vốn là trở ngại lớn cho khả năng giải quyết vấn đề một cách sáng tạo.

Một ví dụ nổi tiếng về điều này là thí nghiệm mang tên Bài toán cây nến do Duncker thực hiện vào năm 1945. Người tham gia được phát cho một cây nến, một hộp diêm và một hộp đinh bấm, rồi được yêu cầu gắn cây nến lên tường sao cho khi đốt lên, sáp không nhỏ xuống sàn.

(Bạn có thể thử nghĩ xem mình sẽ giải bài toán này ra sao trước khi đọc tiếp.)

Giải pháp là: đổ hết đinh ra, dùng đinh để gắn cái hộp rỗng lên tường, rồi đặt cây nến lên hộp đó và đốt. Bạn sẽ không thể giải được bài toán nếu bạn không nhận ra chiếc hộp đựng đinh có thể dùng với mục đích khác ngoài việc… đựng đinh. Và đó chính là điều mà tư duy phản thực giúp bạn làm được.

Cả hai dạng tư duy, trừu tượng hóa những điều đang có và tưởng tượng về những điều “giá mà” đều là những kỹ năng tinh thần đáng có trong “hộp dụng cụ nhận thức” của mỗi người. 

Tác giả: Peg Streep

Nguồn: 4 Reasons to Think About What Might Have Been | Psychology Today