5 kỹ thuật dựa trên khoa học để học hỏi từ thất bại

NHỮNG ĐIỂM CHÍNH

• Để giữ vững động lực, chúng ta thường tránh nghĩ đến những sai lầm trong quá khứ và thay vào đó tập trung vào những thành công đã đạt được.
• Tuy nhiên, việc phớt lờ sai lầm chỉ khiến ta dễ lặp lại chúng trong tương lai.
• Những rào cản về mặt cảm xúc, nhận thức, tính cách và văn hóa khiến việc học hỏi từ thất bại trở nên khó khăn hơn.

Dù bạn đang theo đuổi thành công về tài chính, thăng tiến trong sự nghiệp, thành tích học tập, cải thiện sức khỏe hay bất kỳ mục tiêu nào khác, chắc hẳn bạn cũng đã từng gặp thất bại. Nhưng liệu ta có thực sự rút ra được bài học gì từ những lần vấp ngã đó hay không?

Một nghiên cứu được công bố trên Perspectives on Psychological Science bởi Eskreis-Winkler và Fishbach (Đại học Chicago) cho thấy: việc học hỏi từ thất bại khó hơn nhiều so với những gì ta vẫn tưởng. Vì sao? Bởi những rào cản đến từ cảm xúc, nhận thức, tính cách và cả văn hóa.

Source: uslikajme/Pixabay

Người ta thực sự học được gì từ thất bại?

Hãy thử tưởng tượng một nhà khoa học vừa thất bại trong thí nghiệm của mình. Liệu họ có thể cải thiện kết quả nếu không dành thời gian để xem xét nguyên nhân thất bại? Gần như là không thể.

Vậy nếu việc làm ngơ trước những thông tin bất lợi lại gây tổn thất, tại sao ta vẫn thường tránh né chúng?

Có lẽ vì điều chúng ta thường "học được" từ thất bại là: mình ngu ngốc, bất tài, vô dụng, bất lực hoặc yếu kém. Không có gì ngạc nhiên khi những mối đe dọa đến cái tôi như vậy khiến ta khép lại cánh cửa tiếp nhận phản hồi.

Khi coi thất bại là vấn đề cá nhân, ta dễ mất đi sự cam kết với mục tiêu, thậm chí rơi vào trạng thái buông xuôi, còn gọi là hiệu ứng "kệ nó đi" (what the hell effect).

Ví dụ điển hình là cảm thấy quá chán nản khi thấy mình tăng một ký trong lúc ăn kiêng, đến mức... ăn hết cả cái bánh kem để mặc kệ mọi thứ.

Mặt khác, nếu hoàn toàn không nhìn nhận thất bại, ta lại dễ trở nên quá tự tin. Thú vị là mối quan hệ này mang tính hai chiều:
Người quá tự tin hoặc có khuynh hướng tự ái thường phản ứng tiêu cực hơn với thất bại, từ đó càng kém động lực nhìn nhận lỗi lầm. Sự né tránh sai lầm khiến cái tôi phình to và sinh ra ngạo mạn.

Rào cản cảm xúc trong việc học từ thất bại: loại bỏ cái tôi

Như đã nói, thất bại thường làm tổn thương (hoặc ít nhất là đe dọa) cái tôi và cảm giác về giá trị bản thân. Nói cách khác, học từ sai lầm thường mâu thuẫn với mong muốn được cảm thấy tốt đẹp về chính mình, được thấy mình thông minh, giỏi giang, có giá trị. Vì thế, để bảo vệ lòng tự trọng, nhiều người chọn cách xem nhẹ mục tiêu hoặc buông bỏ nó sau một cú ngã lớn. Với những rào cản như vậy, câu hỏi đặt ra là: Làm sao để giảm thiểu sự đe dọa đến cái tôi và khuyến khích ta học hỏi từ những lần vấp ngã?

Hai giải pháp là:

1. Loại bỏ cái tôi khỏi phương trình.
2. Củng cố cái tôi.

Trước tiên, ta hãy nói về kỹ thuật thứ nhất. Một cách để loại bỏ cái tôi là học hỏi từ thất bại của người khác hay còn gọi là tìm kiếm “tấm gương tiêu cực”. Không giống như các hình mẫu tích cực, nơi mục tiêu là noi theo, thì với tấm gương tiêu cực, điều ta hướng tới là tránh lặp lại những sai lầm của họ.

Một chiến lược khác để gỡ bỏ cái tôi là tạo khoảng cách nhận thức, nghĩa là suy ngẫm về một tình huống cá nhân từ góc nhìn của một bên thứ ba, trung lập. Hãy thử thay thế chữ “tôi” trong câu “Vì sao tôi thất bại?” bằng chính tên của bạn. Ví dụ: “Vì sao John/Jane thất bại?”. Dù không hiệu quả bằng việc học từ sai lầm của người khác, kỹ thuật này vẫn rất hữu ích khi ta buộc phải đối diện và học hỏi từ chính những lỗi lầm của mình.

Rào cản cảm xúc trong việc học từ thất bại: nuôi dưỡng cái tôi

Sau khi bàn về cách tạm gác cái tôi sang một bên, giờ ta hãy nói đến việc củng cố và nâng đỡ nó.

Cách tiếp cận đầu tiên là nhìn nhận thất bại không phải như một nguồn cơn gây ra mặc cảm hay xấu hổ, mà là một kho tàng thông tin hữu ích để ta có thể chia sẻ với người khác, để họ tránh lặp lại sai lầm, dù đó là trong việc ăn kiêng, tìm việc, nuôi dạy con cái hay bất cứ điều gì khác.

Cách thứ hai là gợi nhắc lại những năng lực, chuyên môn hay cam kết của chính mình với mục tiêu. Bởi lẽ, khi ta tự tin và có sự gắn bó sâu sắc với mục tiêu, thất bại sẽ ít có khả năng khiến ta muốn buông xuôi.

Chiến lược thứ ba là tái diễn giải, tức là thay đổi cách ta nhìn nhận và lý giải về kết quả tiêu cực, xem nó như một thử thách hay cơ hội để trưởng thành. Khi ta chỉ tập trung vào việc đạt được một kết quả cụ thể nào đó, thật khó để thấy mặt tích cực của thất bại. Nhưng nếu ta còn có những mục tiêu khác, như học hỏi từ trải nghiệm và phát triển bản thân, thì mọi chuyện sẽ khác hẳn.

Thật vậy, nếu ta tin vào khả năng học hỏi và nâng cao kỹ năng của chính mình, thì ngay cả khi không đạt được điều mình mong muốn, ta vẫn có thể kiên trì trước nghịch cảnh và vượt qua thất bại.

Rào cản nhận thức, cá nhân và văn hóa trong việc học từ thất bại
Một trong những lý do chính khiến việc học từ thất bại trở nên khó khăn là vì ta không hề trông đợi điều đó. Ta luôn hướng đến thành công, không phải thất bại. Và việc phải xử lý những thông tin trái ngược với kỳ vọng (về thành công) luôn là điều không dễ dàng.

Một rào cản nhận thức khác là: thành công chỉ đơn giản đòi hỏi ta nhận ra điều gì hiệu quả và lặp lại nó, trong khi thất bại lại yêu cầu ta phải phân tích sâu sắc xem phản ứng sai lầm đó hé lộ điều gì về hướng đi đúng đắn.

Tính cách và văn hóa cũng có thể tạo nên rào cản, nhất là khi chúng ảnh hưởng đến định hướng mục tiêu, tức là ta đề cao việc đạt được thành tựu hay việc tránh né mất mát. Ví dụ, những người hướng ngoại thường được thúc đẩy bởi khát vọng thành công, trong khi người hay lo lắng lại bị chi phối bởi nỗi sợ thất bại. Tương tự, từng cộng đồng hay tổ chức cũng sẽ có xu hướng nhấn mạnh vào một kiểu mục tiêu hơn kiểu còn lại.

Để vượt qua những rào cản về tính cách, văn hóa và nhận thức này, ta có thể áp dụng một số kỹ thuật sau:

• Làm nổi bật giá trị thông tin mà thất bại mang lại, để giảm bớt gánh nặng về mặt tinh thần.
• Nhìn nhận thất bại từ góc độ xã hội, một lĩnh vực mà con người thường suy luận hợp lý hơn.
• Tăng cường nguồn lực nhận thức, tức là dành nhiều thời gian hơn để chiêm nghiệm và học hỏi từ những lần vấp ngã.
• Xây dựng văn hóa địa phương (chẳng hạn trong một tổ chức) không chỉ tập trung vào việc học từ thành công mà còn từ thất bại.

Xem Bảng 1 để xem tóm lược các chiến lược.

Nguồn: Arash Emamzadeh (phỏng theo Eskreis-Winkler & Fishbach, 2022)

Thông điệp rút ra
Có rất nhiều chiến lược tạo động lực giúp ta vững vàng bước tiếp sau những thất bại. Một cách phổ biến là... phớt lờ nó. Nhưng việc làm ngơ trước sai lầm có thể khiến ta trả giá đắt, bởi so với thành công, những kết quả bất lợi thường rõ nét và chứa đựng nhiều thông tin hơn.

Như đã phân tích, ta hay né tránh thất bại vì những rào cản sau:

• Rào cản cảm xúc: thất bại đe dọa cái tôi và hình ảnh bản thân là người tốt đẹp, có năng lực.
• Rào cản nhận thức: thất bại ít khi nói cho ta biết nên làm gì, mà chỉ cho ta biết điều gì không nên làm.
• Rào cản về tính cách và văn hóa: do đặc điểm cá nhân hoặc ảnh hưởng từ xã hội, thất bại thường bị xem nhẹ hoặc bị bỏ qua.

Dù vậy, vẫn có nhiều chiến lược hữu hiệu, được tóm lược trong Bảng 1, giúp ta vượt qua những rào cản ấy, mở lòng tiếp nhận thất bại, học hỏi từ đó và tạo tiền đề cho những thành công phía trước.

Nguồn: 5 Science-Based Techniques to Learn From Failure | Psychology Today