Nỗi lo âu mà bạn chưa từng gọi tên (nhưng chắc chắn đã từng cảm nhận)

NHỮNG ĐIỂM CHÍNH

• “Nỗi lo ám chỉ” khiến ta thuận theo để tránh biểu lộ sự nghi ngờ hay không đồng tình.
• Sự im lặng tưởng như lịch sự, nhưng lại làm ta bóp nghẹt lương tâm và bào mòn niềm tin vào chính mình.
• Căng thẳng trong cơ thể đôi khi không phải là nỗi sợ, mà là dữ liệu đạo đức, tín hiệu cho thấy điều gì đó đang sai.

Bạn đã bao giờ chọn im lặng dù trong lòng thấy có gì đó không ổn, chỉ để giữ hòa khí?
Có thể một đồng nghiệp buông lời đùa vượt quá giới hạn. Một người bạn khuyên điều mà bạn không đồng ý. Hay cấp trên đưa ra yêu cầu trái với trực giác và lẽ phải trong bạn.

Cơ thể bạn cảm nhận trước tiên: thắt lại ở dạ dày, tim đập nhanh, hơi nóng lan sau gáy. Một phần trong bạn nói “không”, nhưng bạn vẫn mỉm cười và im lặng. Cảm giác nặng nề đó có tên. Tôi gọi nó là “nỗi lo ám chỉ”, nỗi sợ rằng mình sẽ vô tình ám chỉ điều tiêu cực về người khác. 

Đó là điều tôi chia sẻ trong buổi nói chuyện TEDxMiami “Vì sao ta im lặng trong những tình huống khó chịu?” Tôi muốn tìm hiểu vì sao ta thường nín lặng dù lương tâm thôi thúc phải lên tiếng, và làm thế nào việc lắng nghe cảm giác căng thẳng ấy có thể thay đổi cách ta đưa ra quyết định.

“Nỗi lo ám chỉ” khiến ta nói “vâng” khi lòng muốn nói “không”. Khiến ta cười gượng trước lời nói làm tổn thương, nhận làm những việc khiến ta bực bội, và để cho sự khó chịu âm ỉ trong im lặng. Ta nghĩ rằng mình đang lịch sự. Ta nghĩ rằng mình đang tử tế. Nhưng đôi khi, sự tử tế ấy lại cản trở ta làm điều đúng đắn.

Sự căng thẳng ta giấu kín

Khi còn là một bác sĩ trẻ trong Hệ thống Y tế Quốc gia Anh, tôi từng gặp một cố vấn tài chính. Ông ta tự tin, duyên dáng, khiến tôi tin tưởng rằng ông đang vì lợi ích của tôi. Gần một giờ trôi qua, mọi thứ có vẻ ổn cho đến khi ông ta buột miệng nói rằng mình sẽ được hưởng hoa hồng nếu tôi nghe theo lời khuyên của ông.

Khoảnh khắc ấy, điều gì đó trong tôi thay đổi. Tôi nhận ra mình không còn tin ông nữa. Nhưng tôi cũng nhận ra, tôi không muốn để ông biết điều đó. Tôi không muốn tỏ ra nghi ngờ. Không muốn phá hỏng không khí. Thế là tôi rơi vào mâu thuẫn: không còn tin vào lời ông, nhưng lại cảm thấy càng bị thúc ép phải nghe theo.

Trải nghiệm đó theo tôi suốt nhiều năm. Sau này, khi nghiên cứu về quá trình ra quyết định, tôi hiểu rằng đây không chỉ là câu chuyện riêng của mình. Trong y học, trong kinh doanh, trong cả đời sống thường nhật, con người thường mang trong mình áp lực phải tránh ám chỉ điều tiêu cực về người khác, dù lương tâm đang báo động ngược lại.

Áp lực thầm lặng của sự lịch thiệp

“Nỗi lo ám chỉ” không phải là một rối loạn tâm lý, mà là một trạng thái căng thẳng quen thuộc trong đời sống. Nó len lỏi vào những khoảnh khắc nhỏ bé lẫn những tình huống lớn lao:

Khi bạn nghe theo lời khuyên đáng ngờ của một chuyên gia, chỉ vì sợ rằng từ chối sẽ bị xem là thiếu tin tưởng.
Khi bạn bật cười trước một câu nói đùa xúc phạm, để tránh tỏ ra người kia bất lịch sự.
Khi bạn đồng ý với một kế hoạch mình không thích, vì phản đối có thể khiến sếp bạn trông kém năng lực.

Chúng ta thường chọn chịu đựng, về cảm xúc, thể xác hay đạo đức, chỉ để giữ hòa khí và bảo vệ cảm xúc của người khác. Nhưng cái giá phải trả là ta dần đánh mất niềm tin vào trực giác của chính mình.

Theo thời gian, thói quen ấy huấn luyện ta gạt bỏ trực giác đạo đức để đổi lấy sự thoải mái xã hội. Nó có thể giúp cuộc trò chuyện trôi chảy trong chốc lát, nhưng về lâu dài, nó khiến sự im lặng trở nên nguy hiểm, trong công sở, bệnh viện, và cả trong các mối quan hệ, khi im lặng vô tình tiếp tay cho điều sai trái.

Khoa học đằng sau hiện tượng ấy

Hàng thập kỷ nghiên cứu hành vi đã chỉ ra vì sao khuynh hướng này phổ biến đến vậy. Các thí nghiệm nổi tiếng của Solomon Asch về sự tuân theo số đông cho thấy con người sẵn sàng phủ nhận nhận thức của mình chỉ để hòa nhập với nhóm. Trong khi đó, các nghiên cứu của Stanley Milgram về sự phục tùng quyền lực tiết lộ con người có thể đi xa đến mức nào trong việc làm theo mệnh lệnh, dù mâu thuẫn với giá trị của bản thân.

Thế nhưng, “nỗi lo ám chỉ” bổ sung một tầng sâu khác: cuộc xung đột nội tâm giữa sự thuận theo và lương tâm, ngay cả khi quyền lực không hiển hiện, và chỉ diễn ra trong tương tác giữa hai người.

Trong một nghiên cứu của tôi, những người tham gia được gặp một cố vấn đưa ra hai lựa chọn: nhận ngay 5 đô la tiền mặt hoặc tham gia một trò chơi may rủi có giá trị trung bình thấp hơn. Phần lớn chọn nhận 5 đô la. Nhưng khi cố vấn nhẹ nhàng gợi ý họ nên chọn trò chơi, tỷ lệ đồng ý tăng gấp đôi. Và khi cố vấn nói thêm rằng anh ta sẽ được thưởng nếu họ chọn trò chơi, nghĩa là tiết lộ rõ mâu thuẫn lợi ích, mức độ đồng ý lại tăng gấp đôi nữa.

Nghịch lý thay, người tham gia tin tưởng cố vấn ít hơn nhưng lại nghe theo nhiều hơn. Vì sao?
Vì từ chối lời khuyên khiến họ cảm thấy như đang cáo buộc cố vấn ích kỷ. Nghe theo dường như dễ dàng hơn là đối mặt với khả năng mình tỏ ra nghi ngờ.

Đó chính là “nỗi lo ám chỉ” trong hành động.

Khoảnh khắc trước khi ta dũng cảm

Phần lớn chúng ta cố gắng kìm nén cảm giác ấy. Ta tự nhủ: “Chuyện nhỏ thôi, đừng làm lớn.” “Đừng gây khó chịu.” “Thôi, bỏ qua đi.”

Nhưng căng thẳng đó không phải là yếu đuối, mà là sự tỉnh thức. Đó là chiếc la bàn bên trong đang khẽ nói: Có điều gì đó không ổn ở đây.

Nếu bạn đã mất hoàn toàn quyền tự chủ, bạn sẽ chẳng còn thấy bất cứ khó chịu nào. Sự bứt rứt cho thấy giá trị của bạn vẫn còn sống và đang lên tiếng. Đó là tín hiệu để dừng lại, không nhất thiết để phản kháng, mà để suy xét.

Khi ta biết xem cảm giác ấy như thông tin, chứ không phải nỗi sợ, nó trở thành nguồn sáng cho sự sáng tỏ đạo đức. Bởi thử thách thật sự không chỉ là chống lại quyền lực, mà là chống lại thôi thúc khiến ta tự làm câm tiếng nói của mình.

Từ thuận theo đến chính trực

Sự phản kháng không nhất thiết phải ồn ào. Đôi khi, nó chỉ là vài lời giản dị: “Không, điều đó không đúng với tôi.” “Tôi cần thêm thời gian để suy nghĩ.” Hoặc đơn giản là, “Cảm ơn, nhưng tôi xin phép không.”

Đó là những hành động nhỏ của sự chính trực, giúp ta giữ mình gắn kết với giá trị thật của bản thân. Lâu dần, chúng trở thành “thói quen can đảm”, khả năng nhận ra khi nào cơ thể ta căng cứng, hơi thở ngập ngừng, lương tâm lay động.

Mục tiêu không phải là phủ nhận mọi lời khuyên hay thách thức mọi quyền lực, mà là giữ kết nối với tín hiệu bên trong, thứ luôn nhắc ta nhớ mình là ai, và điều gì thật sự quan trọng.

Vì thế, lần tới khi bạn cảm thấy nút thắt trong dạ dày, đừng vội xua đi. Cảm giác ấy có thể không phải là sự yếu đuối. Nó có thể chính là khoảnh khắc trước khi bạn trở nên dũng cảm.

Nguồn: The Anxiety You’ve Never Heard Of (But Have Definitely Felt) | Psychology Today

Tác giả: Sunita Sah Ph.D., M.D., M.B.A.