Bạn đang được giải trí hay đang nghiện? – Mark Manson

Trong tiểu thuyết kinh điển Infinite Jest của David Foster Wallace, có một bộ phim được mô tả là hấp dẫn đến mức bất kỳ ai chỉ cần xem một phần nhỏ của nó cũng sẵn sàng từ bỏ mọi điều khác trong cuộc sống – gia đình, bạn bè, sự nghiệp, thậm chí cả việc ăn uống và ngủ – chỉ để tiếp tục xem.

Xuyên suốt tác phẩm, Wallace khai thác ý tưởng rằng một cá nhân, và thậm chí cả một xã hội, có thể trở nên quá say mê với sự giải trí, đến mức vượt qua ranh giới lành mạnh. Hơn 1.000 trang sách đầy những tình tiết châm biếm về sự phi lý của một xã hội bị ám ảnh bởi giải trí.

Wallace viết Infinite Jest vào đầu những năm 1990, thời điểm mà truyền hình bắt đầu có hàng chục kênh, tin tức được phát sóng suốt 24 giờ mỗi ngày, trò chơi điện tử dần chiếm lĩnh tâm trí của trẻ nhỏ, và các bộ phim bom tấn liên tục phá vỡ kỷ lục doanh thu phòng vé mỗi mùa hè.

Vào thời điểm đó, Wallace vừa hoàn thành chương trình cai nghiện rượu và ma túy. Dù đã sạch sẽ lần đầu tiên trong đời trưởng thành, ông nhận ra một điều kỳ lạ: ông không thể ngừng xem TV.

Wallace dường như đã hiểu rằng khi phương tiện truyền thông ngày càng đa dạng, sự cạnh tranh để thu hút sự chú ý của chúng ta cũng tăng lên. Và khi sự cạnh tranh ấy càng khốc liệt, nội dung không còn được tối ưu hóa cho vẻ đẹp, nghệ thuật, hay sự thưởng thức đơn thuần – mà cho tính gây nghiện.

Nếu chỉ có hai kênh truyền hình, các nhà sản xuất có thể tập trung tạo ra chương trình hay nhất mà họ có thể. Nhưng với 200 kênh, đột nhiên mỗi kênh phải làm mọi cách để giữ chân khán giả càng lâu càng tốt. Wallace nhận ra vấn đề này từ nhiều thập kỷ trước và, với những trải nghiệm về nghiện ngập qua chương trình phục hồi, ông dường như đã dự đoán trước được nền văn hóa nghiện ngập mà chúng ta đang sống trong hiện tại.

Ngày nay, chúng ta thường nhầm lẫn giữa sự giải trí và sự gây nghiện. Một cơ chế tâm lý sâu trong não bộ khiến chúng ta nghĩ: “Nếu mình vừa dành sáu tiếng để xem chương trình này, chắc hẳn nó phải rất hay.” Nhưng không. Kịch bản có thể chỉ là một mớ hỗn độn tầm thường, và bạn đang bị thao túng bởi những đoạn kết lấp lửng, buộc bạn phải xem tiếp, hết tập này đến tập khác.

Giống như cách bạn bị cuốn vào việc lướt mạng xã hội dù bản thân không hề thích thú, bộ não của bạn cũng bị “đánh cắp” để xem thêm “chỉ một tập nữa” – chỉ để biết nhân vật đó có thật sự chết hay không.

Với mạng xã hội, hiện tượng “vừa nghiện vừa chán” này đã được thảo luận rất nhiều. Nhưng trong các lĩnh vực khác của truyền thông và giải trí, chúng ta vẫn chưa thực sự nhận ra.

Các dịch vụ phát trực tuyến và Hollywood là những thủ phạm rõ ràng nhất. Chúng ta cần thêm bao nhiêu bộ phim tầm thường từ vũ trụ Marvel nữa để chứng minh điều này? Bao nhiêu phần ngoại truyện nhàm chán của Star Wars? Bao nhiêu series Netflix mà mỗi tập đều kết thúc bằng những tình tiết lửng lơ?

Mọi người thường phàn nàn rằng Hollywood dường như không còn ý tưởng mới mẻ nào. Nhưng sự thật là chẳng có gì mới được sản xuất bởi vì việc liên tục thêm nội dung vào những cốt truyện cũ kỹ là cách an toàn nhất để giữ chân khán giả. Khơi gợi sự hoài niệm, tái chế những thể loại kinh điển, và chơi chiêu quen thuộc sẽ đảm bảo lượt xem mà không cần mạo hiểm.

Âm nhạc cũng rơi vào tình trạng tương tự. Thống kê từ các nền tảng phát trực tuyến cho thấy ngày càng có nhiều người nghe nhạc cũ hơn là nhạc mới – và xu hướng này đang đi sai hướng.

Nhà sản xuất âm nhạc kỳ cựu Rick Beato đã nhiều lần nói về việc âm nhạc phổ biến trong vài năm gần đây bị đơn giản hóa đến mức cực đoan: chỉ một hoặc hai hợp âm, một giai điệu duy nhất lặp đi lặp lại trong hai hoặc ba phút. Không đoạn điệp khúc. Không phần chuyển. Không cao trào hay thoái trào. Chỉ là một chuỗi âm thanh “bắt tai” nối tiếp nhau mà không mang lại cảm xúc hay chiều sâu.

Phần lớn lý do là vì kinh tế học của phát trực tuyến khuyến khích nghệ sĩ không tạo ra những bài hát hay nhất, mà tạo ra càng nhiều bài hát đơn giản, dễ nghe càng tốt – miễn là chúng giữ chân người nghe lâu hơn. Điều này tạo ra một môi trường nơi việc có 200 bài hát tạm ổn trở nên có giá trị hơn là 20 bài hát xuất sắc.

SỰ GÂY NGHIỆN LẤN ÁT CHẤT LƯỢNG

YouTube cũng không nằm ngoài vòng xoáy này. Những nhà sáng tạo nội dung lớn nhất kiếm được hàng triệu lượt xem nhờ làm những điều vô nghĩa, như mở hàng ngàn hộp Amazon hay tặng xe hơi cho bạn bè – lặp đi lặp lại. Một mặt, những nội dung này chẳng mấy thú vị. Nhưng mặt khác, bạn lại thấy mình nhấp chuột vào video tiếp theo, rồi video tiếp theo nữa, và tiếp tục mãi.

Khi mọi thứ đều được đo lường bằng mức độ “tương tác,” nội dung sẽ được tối ưu hóa cho tính gây nghiện, chứ không phải cho giá trị giải trí hay nghệ thuật. Cũng không phải cho tính sáng tạo hay chiều sâu trí tuệ. Chỉ đơn thuần là gây nghiện. Và điều đó đồng nghĩa với việc, chúng ta – những người tiêu dùng – nhận được một lượng lớn nội dung dễ đoán, ít đổi mới, kém thú vị hơn trong đời sống nghệ thuật của mình.

Trong nghệ thuật, âm nhạc, phim ảnh hay truyền hình, điều này chỉ gây khó chịu và bực bội. Chúng ta buộc phải dành nhiều thời gian và công sức hơn để tìm được thứ gì đó mới mẻ và tuyệt vời. Nhưng khi sự tối ưu hóa cho tính gây nghiện này lấn sang những lĩnh vực khác trong đời sống – chẳng hạn như chính trị – thì hậu quả có thể trở nên nguy hiểm hơn nhiều.

Tôi đã từng viết về việc, đa số người Mỹ thực ra đồng thuận với nhau về nhiều vấn đề. Thế nhưng, các đảng phái chính trị và chính phủ lại liên tục tìm cách làm những điều đi ngược lại mong muốn của họ. Nhiều chuyên gia đã đưa ra các lý giải như hệ thống bầu cử sơ bộ, lợi ích đặc quyền, hay tác động phân cực của mạng xã hội. Nhưng sự thật có thể nằm ở một nơi gần gũi hơn mà chúng ta chưa kịp nhận ra...

Chính trị gia – cũng giống như các giám đốc điều hành Hollywood, những ngôi sao nhạc pop hay các nhà sáng tạo trên YouTube – được thúc đẩy bởi một động lực duy nhất: tạo ra nhiều sự chú ý hơn. Không phải kết quả tốt hơn, không phải chính sách hợp lý hơn. Chỉ là nhiều sự chú ý hơn, mọi lúc, mọi nơi. Vì thế, hành động của họ không được tối ưu hóa để đưa ra những chính sách thông minh, những dự luật hợp lẽ, hay những thỏa hiệp khôn ngoan. Thay vào đó, họ chỉ tìm cách nắm bắt và giữ chặt sự chú ý của chúng ta lâu nhất có thể.

David Foster Wallace đã nhìn thấy điều này từ rất sớm. Trong Infinite Jest, tổng thống Hoa Kỳ là một cựu ca sĩ nhạc pop, người ám ảnh với chỉ số xếp hạng truyền hình của mình, cho rằng thảo luận chính sách là điều quá nhàm chán, và thậm chí cân nhắc việc gây chiến với Canada chỉ vì ông nghĩ rằng những bức ảnh ông mặc quân phục trên chiến trường sẽ trông thật đẹp. Trong cuốn sách, các nhóm khủng bố hoành hành, bởi vì chiến trường không còn là để giành đất đai hay tài nguyên, mà là để giành lấy ánh mắt và tiêu đề tin tức.

QUẢN LÝ SỰ CHÚ Ý – TRÁCH NHIỆM THUỘC VỀ CHÍNH CHÚNG TA

Suy cho cùng, chẳng ai có thể kiểm soát sự chú ý của chúng ta ngoài chính bản thân mình. Chúng ta có thể bực tức với Netflix, Spotify hay Thượng viện. Nhưng những hệ thống này, cuối cùng, chỉ là một tấm gương phản chiếu thói quen chú ý của chính chúng ta. Thay đổi cách mình tập trung, chúng ta sẽ thay đổi được cả hệ thống.

Có một câu nói cũ rằng, “con người bỏ phiếu bằng đôi chân của mình”. Nhưng ngày nay, bạn cần phải bỏ phiếu bằng đôi mắt và những cú nhấp chuột.

Đừng xem tiếp tập phim đầy lấp lửng của một tác phẩm tồi tệ mà chỉ cố níu bạn lại bằng những cảnh nhân vật “suýt chết.” Đừng nghe thêm một album hời hợt nào khác với 27 bài hát hai phút như được làm qua loa. Đừng nhấp vào những mẩu clickbait. Đừng lướt TikTok hay YouTube một cách vô thức, để rồi trao thưởng cho những trò gây chú ý nhạt nhẽo. Và cũng đừng xem hay đáp lại những chính trị gia và nhà bình luận, những người chỉ biết thao thao bất tuyệt về những vấn đề sáo rỗng mà chẳng bao giờ thực sự làm được gì.

Giữa mớ hỗn độn đầy cuốn hút của Infinite Jest, có câu chuyện về Don Gately – một người nghiện rượu đã cai nghiện thành công, và thà chết còn hơn là quay lại vết xe đổ ngày trước. Khi lần đầu đọc cuốn sách này, tôi thấy câu chuyện của Gately dường như lạc lõng. Trong bối cảnh tương lai đầy hỗn loạn với những sự giải trí gây nghiện, những thiếu niên ám ảnh thần kinh, và những khoảng chú ý ngắn ngủi, hành trình của Gately lại giống như một câu chuyện quen thuộc về chiến thắng cá nhân trước những con quỷ nội tâm, và khả năng hy sinh bản thân vì người khác.

Nhưng giờ đây, tôi nhận ra Wallace đã viết nhân vật Don Gately như một biểu tượng mà chúng ta cần hướng đến: những người đã cai nghiện thành công.

Những con người có thể quyết tâm từ bỏ, thậm chí cắt đứt hoàn toàn với thứ độc hại. Những người có thể tự tắt nguồn “chất gây nghiện” trong đời mình. Những người có khả năng tự quản lý sự chú ý, không để bản thân trở thành nạn nhân của dòng chảy vô tận những nội dung vô nghĩa. Những người đủ mạnh mẽ để vượt lên trên cơn nghiện chính trị, để đòi hỏi những giá trị thực chất thay vì chỉ là những lời khoe khoang rỗng tuếch.

Và điều này không chỉ vì lợi ích cá nhân, mà còn vì lợi ích của tất cả mọi người xung quanh.

Nguồn: Are You Entertained—Or Addicted