Cách giảm bớt những xao lãng thời đại số: lời khuyên từ các tu sĩ thời trung cổ

Những vị tu sĩ trung cổ có thời gian tập trung vô cùng khủng khiếp. Và tập trung là công việc cả đời của họ. Kỹ thuật của họ hiển nhiên khác xa chúng ta, song nỗi lo âu về sự mất tập trung thì không. Họ phàn nàn về việc bị quá tải thông tin, và chuyện cứ khi nào chuẩn bị yên ổn ngồi đọc sách thì cảm giác chán chường nhanh chóng kéo đến và tâm trí lại hướng ra chỗ khác. Họ bực bội vì khao khát được nhìn lơ đãng ra ngoài cửa sổ, hoặc liên tục xem giờ (trong trường hợp của họ thì Mặt trời chính là đồng hồ), hoặc nghĩ về thức ăn hay tình dục trong khi lẽ ra phải nghĩ về Chúa. Họ thậm chí còn lo lắng về việc bị xao lãng trong mơ.

Đôi khi họ đổ lỗi cho quỷ dữ vì đã khiến tâm trí họ lang thang khắp chốn. Đôi lúc họ lại đổ cho bản năng của cơ thể. Nhưng tâm trí vẫn là cội nguồn của vấn đề: nó vốn là một tạo vật thất thường. John Cassian, người mang những tư tưởng gây ảnh hưởng cho nhiều thế hệ tu sĩ, biết rất rõ điều này. Ngài phàn nàn rằng tâm trí “dường như bị thúc đẩy bởi những tác động ngẫu nhiên.” Nó cứ “lang thang như người say”. Nó nghĩ đến những thứ khác trong lúc cầu nguyện và hát. Nó sẽ lang thang đến những kế hoạch tương lai hay nỗi ân hận trong quá khứ ngay giữa lúc đọc sách. Thậm chí nó còn chẳng thể tập trung cả trong lúc thư giãn – chứ đừng nói đến những ý tưởng lớn lao hơn như tập trung nghiêm túc.

Đó là vào cuối những năm 420. Nếu John Cassian nhìn thấy điện thoại thông minh, ngài sẽ dự báo được cuộc khủng hoảng nhận thức của chúng ta chỉ trong tích tắc.

Nhưng thay vào đó, tâm trí của ngài lại đặt ở nơi khác. Cassian đang viết những dòng này trong thời kỳ cộng đồng tu sĩ Cơ đốc bắt đầu nở rộ ở châu Âu và Địa Trung Hải. Một thế kỷ trước, các nhà tu khổ hạnh phần lớn sống biệt lập. Và luồng nhiệt huyết mới dành các hãng kinh doanh công cộng đã dẫn đến lòng nhiệt huyết tương tự dành cho các kế hoạch tu viện. Những không gian xã hội cải tiến này được cho là có chức năng tối ưu nhất khi các tu sĩ được hướng dẫn về cách thức làm công việc của họ.

Công việc của họ, trên tất thảy, là tập trung vào việc giao tiếp với các bậc thánh: đọc, cầu nguyện và hát, nỗ lực để thấu hiểu Đức Chúa, nhằm chăm sóc cho linh hồn của họ cũng như của những con chiên ngoan đạo. Với những tu sĩ này, tâm trí thiền định không phải là tâm trí thư giãn. Nó phải thật mãnh mẽ, tràn đầy năng lượng. Từ yêu thích của họ để mô tả sự tập trung có nguồn gốc từ tiếng Latin tenere, có nghĩa là nắm chặt lấy thứ gì đó. Lý tưởng là một mens intentus, một tâm trí luôn luôn chủ động hướng đến mục tiêu của mình. Và thành công trong việc này có nghĩa là nghiêm túc nhìn nhận những khuyết điểm trên thân thể và não bộ, từ đó nỗ lực để khiến nó vận hành trơn tru.

Một số phương thức vô cùng khắc nghiệt. Chẳng hạn như từ bỏ những khoái lạc thường nhật. Nam và nữ tu sĩ đều phải từ bỏ những thứ mà phần lớn mọi người đều yêu thích – gia đình, tài sản, công việc kinh doanh, tám chuyện ngày thường – không chỉ để bào mòn dần ý thức về quyền lợi cá nhân của họ mà còn để bảo đảm rằng họ không bị những điều ấy làm cho xao lãng trong đời sống chuyên tâm cầu nguyện của mình. Khi tâm trí lang thang đi nơi khác, các nhà lý luận dòng tu quan sát được rằng nó thường xoay quanh những sự kiện mới xảy ra. Khi giảm bớt thời gian la cà và chỉ tập trung vào những điều quan trọng, thì sẽ có ít suy nghĩ tranh giành sự chú ý của bạn hơn.

Việc kiềm chế cũng phải thực hiện ở khía cạnh tâm lý. Có rất nhiều học thuyết thời hậu cổ đại và trung cổ về mối liên kết giữa tâm trí và cơ thể. Phần lớn những người theo đạo Cơ đốc đồng ý rằng cơ thể là một tạo vật hay đòi hỏi có lòng tham vô đáy với đồ ăn, tình dục và sự thoải mái, kiềm giữ tâm trí khỏi những điều quan trọng nhất. Điều này không có nghĩa là phải loại bỏ cơ thể, mà là cần yêu cho roi cho vọt. Đối với tất cả các nam nữ tu sĩ, ngay từ khi mới nhen nhóm lối sống tu viện vào thế kỷ thứ tư, điều này có nghĩa là một chế độ ăn uống điều độ và không sinh hoạt tình dục. Nhiều người trong số họ cũng bổ sung thêm lao động chân tay vào lối sống này. Họ phát hiện ra mình dễ tập trung hơn khi cơ thể chuyển động, khi đang nướng bánh, làm đồng hay dệt vải.

Cũng có một vài giải pháp có thể khiến những người hiện đại cảm thấy xa lạ, đó là dựa vào những bức tranh tưởng tượng. Một phần của giáo dục tu viện có liên quan đến việc học cách tạo lập các nhân vật trong nhận thức, giúp mài dũa kỹ năng ghi nhớ và thiền định của một người. Tâm trí ưa thích các kích thích như màu sắc, máu, tình dục, bạo lực, tiếng ồn và những cử chỉ hoang dại. Thách thức là phải chấp nhận những thú vui và sở thích của nó, nhằm tận dụng các lợi thế này. Nhà văn và họa sĩ có thể thực hiện một số công việc ở đây, bằng cách viết ra những câu chuyện sống động hay điêu khắc các hình tượng kỳ quặc nhằm thể hiện những ý tưởng mà họ muốn truyền đạt. Song nếu một nữ tu muốn học điều gì đó mà cô đã đọc hoặc nghe nói đến, thì cô phải tự làm điều đó một mình, bằng cách biểu hiện kiến thức mình biết được dưới dạng một chuỗi các hình thù kỳ quái trong tâm trí. Càng kỳ cục càng tốt – sự kỳ lạ sẽ giúp cho việc gợi nhớ dễ dàng hơn, và việc “học lại” cũng quyến rũ hơn bao giờ hết.

Cứ cho là bạn muốn học về thứ tự của các chòm sao. Thomas Bradwardine (thạc sĩ đại học, nhà thần học và quân sư cho vua Edward III vương quốc Anh, thế kỷ 14) khuyên rằng bạn hãy hình dung một con cừu đực trắng muốt với cặp sừng vàng, đá vào tinh hoàn của một con bò đỏ rực. Trong lúc con bò chảy máu đầm đìa, tưởng tượng có một người phụ nữ đứng trước mặt nó, sinh ra một cặp song sinh, trong thời khắc chuyển dạ đẫm máu dường như tách đôi bầu ngực người phụ nữ. Khi cặp song sinh bật tung ra ngoài, chúng chơi đùa với một con cua đỏ xấu xí, bị nó cắp vào tay và khiến chúng khóc ré lên. Cứ như vậy.

Một phương pháp nâng cao hơn để tập trung là xây dựng các cấu trúc tinh thần tinh vi trong quá trình đọc và suy nghĩ. Nam nữ tu sĩ, nhà truyền giáo và những người được họ dạy dỗ luôn được khuyến khích hình dung tưởng tượng những kiến thức mà họ đang xử lý. Một nhánh cây hay một thiên thần với đôi cánh mượt mà – hoặc trong trường hợp của Hugh of St Victor (người đã viết một cuốn cẩm nang rõ ràng về chiến lược này vào thế kỷ 12), một chiếc thuyền nhiều buồng ở trung tâm vũ trụ - có thể trở thành tấm khuôn để phân chia những kiến thức phức tạp thành một hệ thống trật tự. Các hình ảnh có thể tương ứng với nội dung của ý tưởng. Chẳng hạn Hugh đã tưởng tượng ra một chiếc cột mọc ra từ thuyền của mình tượng trưng cho cây sự sống trên thiên đường, là thứ khi vươn lên đã kết nối thế giới trên chiếc thuyền với các thế hệ quá khứ và mái vòm của thiên đường. Hoặc thay vào đó, các hình ảnh có thể chỉ giống như phần giữ chỗ mang tính tổ chức, nơi cái cây đại diện cho một văn bản hay chủ đề (giả sử là “luật tự nhiên”), có thể có tám nhánh và tám quả trên mỗi nhánh, đại diện cho 64 ý tưởng khác nhau tập hợp thành tám khái niệm lớn hơn.

Mục đích không phải là sơn những bức tranh này lên giấy da, mà là để cho tâm trí có thứ để vẽ vời, để nuông chiều cảm giác thèm muốn của nó với các hình thức thẩm mỹ thú vị trong lúc sắp xếp các ý tưởng vào những cấu trúc logic. Tôi đã dạy các kỹ thuật nhận thức thời trung cổ cho các sinh viên năm nhất của mình, và đây là cái mà họ yêu thích nhất. Việc xây dựng các cỗ máy tinh thần phức tạp trong quá trình xử lý và phân tích cho họ một cách thức để tổ chức những tài liệu mà họ cần để học các môn học khác. Quá trình này cũng giữ cho tâm trí họ bận rộn với những điều mang lại cảm giác chắc chắn và thu hút. Khả năng tập trung và tư duy phản biện trong trạng thái này, không còn là một công việc nặng nhọc mà giống như một trò chơi.

Tuy nhiên cũng cần phải cảnh báo: vấn đề về sự tập trung mang tính lặp lại. Bất cứ chiến lược nhằm né tránh xao lãng nào cũng đòi hỏi các chiến lược về né tránh xao lãng cho chính nó. Khi Cassian đưa ra một trong những lời khuyên đơn giản nhất của mình – lặp đi lặp lại một bài thánh ca để kiểm soát tâm trí–ông đã biết mình sẽ nghe thấy điều gì tiếp theo. “Làm thế nào để chúng ta tập trung được vào câu hát ấy đây?” một tu sĩ sẽ hỏi câu này. Xao lãng là một vấn đề xưa như diễm, cũng như ảo tưởng nó có thể né tránh được một lần và mãi mãi. Từ 1.600 năm trước, đã có đủ thứ hay ho để nghĩ ngợi không kém gì thời hiện đại. Và đôi khi nó khiến cho tâm trí do dự.

Hình: Easily distracted; from the Sloane Manuscript 2435, f. 44v. Courtesy the British Library

Dịch: Hoàng Dung

Nguồn: https://aeon.co/ideas/how-to-reduce-digital-distractions-advice-from-medieval-monks?fbclid=IwAR1YOHeo5aXwaVun_K2m4FLNli-ekRuvEdharV4mBsebMyNuD89iVKcgYCo