.png){kind=logo}
Các kiểu gắn bó định hình cuộc sống của bạn như thế nào
Những trải nghiệm đầu đời và hình thành “mô hình tinh thần”
Lý thuyết gắn bó cho chúng ta một góc nhìn đặc biệt để hiểu cách mà sự chăm sóc thời thơ ấu ảnh hưởng đến sự phát triển của mình, đặc biệt là đến các “mô hình tinh thần” về mối quan hệ và khả năng quản lý cảm xúc. Đối với nhiều người, “mô hình tinh thần” có vẻ là một khái niệm khá trừu tượng, nhưng thực tế là chúng hoạt động gần như theo cách cụ thể. Đây là những giả định vô thức về con người và mối quan hệ, được học từ khi còn bé và có thể không bao giờ được nói ra một cách rõ ràng; nhưng chúng vẫn có sức mạnh dẫn dắt suy nghĩ, hành vi và cảm nhận của chúng ta mãi cho đến khi trưởng thành.
Kiểu gắn bó an toàn
Đứa trẻ được chăm sóc chu đáo, khi người nuôi dưỡng luôn có mặt và phản ứng nhất quán với các dấu hiệu của mình, học cách tìm kiếm sự an ủi khi căng thẳng, và được chỉ dẫn cách điều chỉnh cảm xúc, sẽ có xu hướng phát triển kiểu gắn bó an toàn. Mô hình tinh thần về mối quan hệ của đứa trẻ này là tích cực, giúp hình thành một cái nhìn về thế giới trong đó mọi người có thể tin tưởng, nương tựa, và là nguồn cội của niềm vui, sự quan tâm. Chính nền tảng an toàn này giúp đứa trẻ phát triển thành một cá nhân luôn tìm kiếm sự kết nối cảm xúc, tự tin về bản thân và có khả năng xử lý những cảm xúc tiêu cực. Dĩ nhiên, không có nghĩa là người lớn với kiểu gắn bó an toàn sẽ không phải trải qua đau khổ hay thất tình, nhưng họ đã có cơ chế đối phó để vượt qua những cảm giác ấy.
Khi bất an lên tiếng
Ngược lại, có những người lớn lên mà nhu cầu cảm xúc của họ không được đáp ứng hoặc chỉ được đáp ứng một cách thất thường. Những kiểu đáp ứng này sẽ dẫn đến những kiểu gắn bó bất an khác nhau.
Gắn bó lo lắng
Đầu tiên là kiểu gắn bó lo lắng, thường gắn với sự chăm sóc không nhất quán và thiếu chu đáo. Những người thuộc kiểu này có thể đã lớn lên trong môi trường mà mẹ của họ đôi lúc chăm chút, nhưng lúc khác lại bỏ mặc, đôi khi lắng nghe, nhưng cũng có khi làm ngơ. Khi trưởng thành, những người này thường mong muốn nhận được sự công nhận và hỗ trợ nhưng lại cực kỳ nhạy cảm với sự từ chối và dễ bị tổn thương. Họ dễ trở nên cảm xúc thất thường vì mỗi khi cảm nhận có sự chối từ, họ thường phản ứng gay gắt. Cách họ nhìn nhận thế giới bị chi phối mạnh mẽ bởi cảm giác bất an này, và họ có xu hướng hiểu lầm tín hiệu, phản ứng thái quá trong nhiều tình huống và ở mọi mối quan hệ.
Những Mô Hình Tinh Thần Ảnh Hưởng Đến Kiểu Gắn Bó Này
Với kiểu gắn bó lo lắng, ta thường có những niềm tin như:
- Luôn phải cảnh giác, vì mối quan hệ không bao giờ là ổn định.
- Không bao giờ có thể hoàn toàn tin vào động cơ hay lời nói của người khác.
- Luôn cần được bạn bè và người yêu xác nhận và an ủi liên tục.
- Tin rằng mình chẳng bao giờ thực sự an toàn, dù cho hoàn cảnh có ra sao.
Rồi có những người lớn lên mà nhu cầu cảm xúc chẳng bao giờ được đáp ứng, hoặc tệ hơn, bị lãng quên, bỏ rơi. Họ có thể phát triển kiểu gắn bó né tránh, mà thực chất chia làm hai kiểu khác nhau rõ rệt.
Kiểu né tránh bác bỏ
Đầu tiên là kiểu né tránh bác bỏ; người thuộc kiểu gắn bó này thường có cái nhìn tích cực về bản thân nhưng lại khắt khe với người khác. Họ tự hào về sự độc lập của mình, thích duy trì các mối quan hệ hời hợt hơn là đi sâu vào những kết nối thực sự. Không có nghĩa là họ không thích yêu đương hay giao tiếp, nhưng với điều kiện là họ luôn nắm quyền kiểm soát. Họ không quá lo nghĩ về các mối quan hệ và dễ dàng bước tiếp khi một mối quan hệ kết thúc.
Với kiểu gắn bó này, những mô hình tinh thần thường thấy là:
- Tin rằng nhu cầu cảm xúc là dấu hiệu của sự yếu đuối, dù ở bản thân hay người khác.
- Đối diện với cảm xúc tiêu cực bằng cách né tránh hoặc thoát khỏi tình huống.
- Xem thường người khác và thiếu đồng cảm, hoặc có rất ít sự thấu hiểu.
- Mất kết nối với những người đáng ra họ nên gần gũi.
- Không sẵn lòng chú ý đến cảm xúc của người khác hay tìm hiểu sâu hơn về động cơ của họ.
Kiểu né tránh sợ hãi
Thứ hai là kiểu né tránh sợ hãi. Người thuộc kiểu gắn bó này có thể đã lớn lên trong thiếu thốn tình thương và sự quan tâm, nhưng điều đó chẳng làm nhu cầu kết nối của họ giảm bớt, khác hẳn với người bác bỏ né tránh. Nếu kiểu bác bỏ né tránh giữ cho mình một vẻ ngoài điềm tĩnh, dù bên trong chất chứa xấu hổ hay những cảm xúc phức tạp, thì kiểu né tránh sợ hãi lại ở một thế giới rất khác. Người này thường có cái nhìn tiêu cực về bản thân nhưng lại đề cao người khác; luôn chờ đợi ai đó sẽ quan tâm mình thực sự. Đây có lẽ là thế giới u ám nhất, bởi lẽ người này rất khao khát sự gắn kết nhưng lại luôn sợ bị từ chối, và thường rụt rè, do dự trong những lúc có thể đem lại hạnh phúc thật sự.
Với kiểu gắn bó này, các mô hình tinh thần thường bao gồm:
- Khao khát có mối quan hệ nhưng lại mang nỗi sợ tê liệt rằng nó sẽ gây đau khổ.
- Cảm xúc mâu thuẫn trong mối quan hệ, khi thì gần gũi, lúc lại xa lánh.
- Những hành vi bộc phát khi cảm xúc dồn nén, thường không kiểm soát được.
Source: Photograph by Sharon McCutcheon. Copyright free. Unsplash
Nghiên Cứu Đã Chỉ Ra
Có rất nhiều nghiên cứu và bài báo, nhưng tôi sẽ chỉ điểm qua một số. Một nghiên cứu đáng chú ý đã xem xét về sự không chung thủy và mối liên hệ với kiểu gắn bó qua tám nghiên cứu riêng biệt. Các nhà nghiên cứu phát hiện rằng những người thuộc kiểu gắn bó né tránh-bác bỏ có xu hướng ngoại tình cao hơn, và họ xác định một số lý do. Đa phần mọi người thường bị thúc đẩy bởi mong muốn có được sự gần gũi, thân mật với người bạn đời – điều này giúp nhiều người ngăn mình khỏi những cám dỗ bên ngoài. Nhưng người thuộc kiểu né tránh-bác bỏ lại không tìm kiếm sự gắn kết hay cam kết, và việc ngoại tình giống như "một công đôi việc" - vừa tạo ra khoảng cách với bạn đời hiện tại, vừa khẳng định quyền tự do của bản thân. Các nhà nghiên cứu cũng nhấn mạnh rằng “những phát hiện của chúng tôi không ám chỉ rằng người có kiểu gắn bó né tránh dễ ngoại tình vì muốn gây tổn thương cho người bạn đời.” Tuy nhiên, nếu bạn là người đang bị lừa dối, có lẽ sự phân biệt này cũng chẳng giúp bạn thấy khá hơn.
Một nghiên cứu khác do các nhà khoa học Ireland thực hiện, cũng không quá ngạc nhiên khi thấy rằng những người có kiểu gắn bó an toàn cảm thấy hài lòng trong mối quan hệ của mình hơn so với người thuộc kiểu né tránh, đặc biệt là những người né tránh-lo sợ, với mức độ hài lòng thấp nhất. Điều đáng ngạc nhiên là có khá nhiều người thuộc kiểu né tránh-bác bỏ vẫn tham gia vào các mối quan hệ; các nhà nghiên cứu cho rằng có thể họ bị cuốn hút vào các đối tượng có cùng kiểu gắn bó, hoặc vẫn duy trì tính độc lập bất chấp những ràng buộc của mối quan hệ. Trên diện rộng, các kiểu gắn bó bất an có liên hệ với nhiều vấn đề và rối loạn tâm lý.
Gắn bó Bất An và Chứng Ái kỷ
Đúng vậy, chứng ái kỷ đã trở thành chiếc váy đen cơ bản của tâm lý học đại chúng, nhưng thực tế là có những mối liên hệ thực sự giữa kiểu gắn bó và chứng ái kỷ này. Không có gì ngạc nhiên khi những người có kiểu gắn bó an toàn thường ở giữa phổ của chứng ái kỷ, với sự coi trọng bản thân lành mạnh và khả năng quản lý cảm xúc tốt. (Để tìm hiểu thêm về chứng ái kỷ lành mạnh và phổ của nó, hãy đọc sách Rethinking Narcissism của Craig Malkin.)
Sẽ không ngạc nhiên nếu kiểu né tránh-bác bỏ là kiểu thường gắn với dạng tự yêu hào nhoáng, kiểu người tỏa ra sự tự tin, biết cách tạo ấn tượng, lấp lánh trước mắt bạn. Những người này có cái nhìn cao về bản thân và thấp về người khác. Không phải ai thuộc kiểu né tránh-bác bỏ đều cao trong đặc điểm tự yêu, nhưng những người tự yêu hào nhoáng, thường là hình mẫu mà ta liên tưởng đến, lại rất hay thuộc kiểu này. (Tuy nhiên, cũng có chút khác biệt trong ý kiến khoa học. Một bài viết của Joshua D. Miller và các đồng nghiệp cho rằng gắn bó bất an không hẳn có liên quan đến chủ nghĩa tự yêu hào nhoáng.)
Nhưng những người có đặc điểm ái kỷ cao không phải lúc nào cũng xuất hiện như một ngôi sao chói sáng, phô trương; còn có dạng tự yêu hướng nội, thuật ngữ Malkin ưa dùng, trong tài liệu còn được gọi là tự yêu "ẩn giấu", "dễ tổn thương" hay "quá nhạy cảm". Như Malkin viết, những người tự yêu hướng nội “cũng tin rằng mình hơn người, nhưng họ sợ hãi sự chỉ trích đến mức tránh xa mọi người và ánh nhìn của xã hội.” Điều này ban đầu có vẻ khó hiểu, vì những người thiếu lòng tự trọng lành mạnh – những người Malkin gọi là “người vọng lại” – cũng thường kín đáo, ít xuất hiện. Tuy nhiên, tự yêu hướng nội lại khác biệt. Vậy kiểu gắn bó bất an nào thường thấy ở những người tự yêu hướng nội? Các nghiên cứu khác nhau cho ra các kết quả khác nhau; có nghiên cứu chỉ ra kiểu gắn bó lo lắng, có nghiên cứu khác lại chỉ ra kiểu né tránh-lo sợ.
Dĩ nhiên, không phải ai có kiểu gắn bó bất an đều có đặc điểm tự yêu cao – thực tế, như đã đề cập, một số người sẽ thiếu lòng tự trọng lành mạnh đến mức họ sẽ thể hiện sự vọng lại – nhưng quan sát các kiểu gắn bó giúp ta có thể thấy sâu hơn cả hai dạng tự yêu: hào nhoáng và hướng nội.
Làm Thế Nào Để Nhận Thức Về Kiểu Gắn Bó Của Mình
Một phần trong hành trình chữa lành từ thời thơ ấu khi nhu cầu của bạn không được đáp ứng là chấp nhận không chỉ cách mà cha mẹ đã cư xử, mà quan trọng hơn, là nhận ra mình đã bị ảnh hưởng ra sao. Chúng ta thường lầm tưởng rằng cách mình hành xử là bản chất vốn có. Nhưng những gì được học thì cũng có thể bỏ đi, kể cả cách ta kết nối với người khác và những giả định mà ta mang về con người, về thế giới của mối quan hệ.
Nếu cách phản ứng và hành xử hiện tại không mang lại kết quả tích cực cho bạn, bạn hoàn toàn có thể thay đổi. Liệu pháp tâm lý với một người có chuyên môn thực sự là lựa chọn tốt nhất, nhưng bạn cũng có thể tự giúp mình trên hành trình này.
Bài viết này chủ yếu dựa trên những cuộc phỏng vấn và nghiên cứu mà tôi đã thực hiện cho cuốn sách của mình, Daughter Detox: Recovering from an Unloving Mother and Reclaiming Your Life (tạm dịch: Giải Độc Tâm Hồn: Hành Trình Hồi Phục Từ Một Người Mẹ Không Yêu Thương Và Giành Lại Cuộc Sống Của Bạn.)
Nguồn
