Cách trò chuyện với người đang đau buồn

Tom cảm thấy bồn chồn hôm nay: đồng nghiệp lâu năm của anh, Ashleigh, sắp quay lại làm việc sau khi có tang trong gia đình. Anh không biết nên tiếp cận tình huống này ra sao. Liệu anh có nên nói điều gì đó với cô ấy không? Nếu anh bày tỏ lời chia buồn mà Ashleigh bật khóc thì sao? Anh sợ mình sẽ khiến nỗi đau của cô nặng thêm. Nhưng nếu anh không nói gì cả thì sao, liệu cô có buồn vì anh không hề nhắc đến mất mát của cô? Cuối cùng, anh quyết định tránh né, không đề cập đến chuyện ấy, chỉ vì sợ làm cô tổn thương thêm.

Maria và bạn đời của cô từng có thói quen ăn tối cùng một cặp đôi khác mỗi tháng, thường xuyên nhắn tin hỏi thăm, chia sẻ những câu chuyện vụn vặt và những trò đùa nhỏ. Nhưng sau khi bạn đời của Maria qua đời, những người bạn ấy lại ít liên lạc hơn, nghĩ rằng việc nghe tin từ họ sẽ khiến cô thêm đau lòng. Thực ra, Maria lại rất trân trọng những khoảnh khắc ấy, chúng giúp cô tạm quên đi nỗi buồn và bớt cô đơn giữa muôn vàn việc phải lo toan sau mất mát.

Dù hầu hết chúng ta đều từng trải qua ít nhiều sự mất mát và đau buồn, việc biết cách đáp lại nỗi đau của người khác vẫn không hề dễ dàng. Nếu bạn từng cảm thấy lúng túng trong những tình huống như vậy, hoặc đang cảm thấy như thế lúc này, thì bạn không hề đơn độc. Việc nâng đỡ một người đang chịu tang thường phức tạp hơn nhiều so với vẻ bề ngoài.

Có lẽ bạn nhận ra rằng một người bạn, người thân hay đồng nghiệp đang đau đớn sau khi mất đi người họ yêu thương, và họ rất cần được chở che, nhưng bạn lại không biết nên nói gì. Thế là bạn chọn im lặng, giống như Tom. Hoặc bạn rất muốn nói điều gì đó, nhưng lại lo rằng người đang đau buồn sẽ không thấy hữu ích, hoặc lời nói của bạn đến không đúng lúc. Những rủi ro thường gặp là nói chỉ để làm dịu sự khó chịu của chính mình (thay vì thật sự “ở bên” người đang chịu tang), hoặc tự suy đoán điều gì là tốt nhất cho họ, như cách những người bạn của Maria đã làm.

Dẫu cho những băn khoăn về việc nên nói gì hay nói như thế nào là hoàn toàn dễ hiểu, thì mong muốn được ở bên ai đó trong lúc họ đau khổ vẫn là một điều rất đáng quý, và bạn nên biết rằng điều đó có thể tạo ra sự khác biệt thật sự đối với họ. Khi sự nâng đỡ xã hội sau mất mát được cảm nhận là hữu ích, nó có thể giúp con người tránh rơi vào cô lập, lo âu và trầm cảm. Dù nhiều người nhận được sự hỗ trợ cần thiết từ gia đình và bạn bè thân thiết, thì với không ít người khác, vẫn tồn tại một khoảng trống. Trong các khảo sát tại Úc và Ireland, khoảng một phần ba số người chịu tang cho biết họ không nhận được sự hỗ trợ như mong muốn. Tương tự, 38% người chịu tang tại Hoa Kỳ mô tả rằng sự hỗ trợ xã hội họ nhận được là kém hoặc rất kém. Đáng chú ý, trong nghiên cứu đó, thú cưng, chứ không phải gia đình hay bạn bè, lại được đánh giá là nguồn an ủi hữu ích nhất.

Trong cẩm nang này, chúng tôi sẽ giúp bạn vượt qua cảm giác ngại ngùng khi không biết nên nói gì, và đưa ra những gợi ý để những điều bạn nói có thể trở nên nâng đỡ nhất. Nếu bạn có cơ hội ở bên và hỗ trợ ai đó, đừng quá lo lắng rằng mình nói quá ít hay phải nói cho “thật đúng”. Không ai đau buồn theo cùng một cách, và cũng có nhiều cách khác nhau để thể hiện sự quan tâm. Với kinh nghiệm của chúng tôi, những nhà nghiên cứu và chuyên gia tâm lý về tang chế, chúng tôi đã học được rất nhiều từ chính những người từng mất mát, và chính trải nghiệm của họ đã giúp chúng tôi hiểu rõ hơn điều mà họ thường cần, và cũng như những điều họ không cần phải nghe.

Photo by Kristina Tripkovic/Unsplash

Những điểm then chốt

Những lời nói đầy quan tâm có thể tạo ra sự khác biệt thật sự đối với người đang chịu tang. Nhiều người ước rằng sau mất mát, họ đã nhận được nhiều sự nâng đỡ hơn từ những người xung quanh.

Hãy biết rằng cảm giác lúng túng là điều hoàn toàn chấp nhận được. Việc băn khoăn không biết có nên nói hay nên nói gì là rất tự nhiên. Nhưng đôi khi, chỉ một lời hỏi thăm hay một tin nhắn giản dị cũng đủ khiến người đang đau buồn cảm thấy được trân trọng.

Hãy tập trung vào suy nghĩ và cảm xúc của họ. Lắng nghe thật kỹ, đặt trải nghiệm của họ lên trước, thay vì vội vàng kéo câu chuyện về phía mình.

Tránh đưa ra lời khuyên khi chưa được nhờ đến, tránh những câu sáo rỗng hay lời an ủi khuôn mẫu. Hãy để nỗi đau của họ được hiện hữu; đừng cố xoa dịu bằng cách tìm “điểm sáng” hay bảo họ phải mạnh mẽ.

Hãy đưa ra những đề nghị giúp đỡ cụ thể. Thay vì nói “Cần gì cứ nói nhé”, hãy đề xuất những việc thiết thực để cuộc sống của họ bớt nặng nề hơn, hoặc hỏi xem bạn có thể làm gì cho họ.

Hãy tiếp tục hỏi thăm theo thời gian. Nỗi buồn không đứng yên mà lên xuống thất thường. Việc chủ động liên lạc cho họ biết rằng bạn vẫn ở đó là vô cùng ý nghĩa.

Hãy chú ý những dấu hiệu cho thấy họ có thể cần thêm sự hỗ trợ. Những ý nghĩ tự làm hại bản thân, hoặc nỗi đau kéo dài, dai dẳng đến mức làm tê liệt cuộc sống, có thể là lý do để gợi ý họ tìm đến tư vấn hay trị liệu tâm lý.

Hãy tìm hiểu thêm về nỗi đau mất mát để làm nền tảng cho những cuộc trò chuyện của bạn. Bạn có thể đọc sách, xem phim hay chương trình nói về tang chế, tham gia các sự kiện xoay quanh cái chết và mất mát, hoặc tìm những bài viết giúp gỡ bỏ những hiểu lầm phổ biến về đau buồn.

Hãy biết rằng cảm giác lúng túng là điều hoàn toàn ổn

Rất nhiều người đang chịu tang chia sẻ rằng bạn bè hay người thân của họ tỏ ra ngại ngần khi nói về mất mát, dù chính họ vẫn rất muốn được nhắc đến điều ấy. Vì vậy, ngay từ đầu, bạn hãy ghi nhớ điều này: cảm thấy lúng túng khi nghĩ về việc hỗ trợ một người đang đau buồn là điều hoàn toàn bình thường, nhưng sự lúng túng ấy không có nghĩa là bạn nên chùn bước. Không sao cả nếu bạn không biết phải làm gì hay nói gì. Bạn cũng hoàn toàn có thể nói, nhắn tin hay viết ra những lời như: “Mình không biết phải nói hay làm gì cho đúng, nhưng mình ở đây bên bạn.” Ngay cả những thông điệp tưởng chừng rất đơn giản như thế cũng thường được người đang đau buồn đón nhận với nhiều trân trọng.

Tập trung vào suy nghĩ và cảm xúc của họ

Khi lựa chọn lời nói, một điều quan trọng bạn có thể làm là đừng biến mọi thứ thành câu chuyện của riêng mình. Đừng mặc nhiên cho rằng bạn hiểu chính xác người đang chịu tang cảm thấy thế nào, hay lái cuộc trò chuyện về trải nghiệm của bạn. Thông thường, khi đang đau đớn, họ không muốn nghe về những mất mát trong quá khứ của người khác. Trong trường hợp bạn cũng từng quen biết người đã mất, nhưng không gắn bó sâu sắc bằng, việc chia sẻ vài ký ức hay cảm xúc của bạn về người ấy có thể là phù hợp và được trân trọng. Tuy vậy, hãy cố gắng đặt trọng tâm trước hết vào việc nâng đỡ người đang đối diện với nỗi đau của chính họ.

Đôi khi, người đang đau buồn có cảm giác như mình sắp phát điên. Nỗi đau mất mát có thể tác động lên cả cơ thể lẫn tâm trí: những cảm xúc dữ dội, rối loạn giấc ngủ, và sự mệt mỏi triền miên là điều rất thường gặp. Hãy lắng nghe thật kỹ và cố gắng xác nhận trải nghiệm của họ, mà không tìm cách “sửa chữa” hay giải quyết nỗi đau thay họ. Chỉ cần diễn đạt lại điều họ vừa chia sẻ cũng đã cho thấy bạn đang thấu hiểu và mang lại cảm giác được an ủi. Chẳng hạn, bạn có thể nói: “Mình thấy điều này hẳn là rất khó khăn với bạn.” Việc đặt những câu hỏi mở cũng giúp khuyến khích họ chia sẻ nhiều hơn, như: “Lúc này bạn đang cảm thấy thế nào?” “Bạn có muốn nói thêm về chuyện đó không?” “Điều bạn nhớ nhất ở họ là gì?”

Tránh những lời khuyên không được hỏi, những câu sáo rỗng và lời an ủi khuôn mẫu

Sự nâng đỡ thực sự là cho phép nỗi đau của ai đó được tồn tại, và ở bên họ khi họ đang đi qua nỗi đau ấy. Không cần thiết phải cố làm nhẹ đi nỗi đau bằng cách ép họ tìm ra “mặt tích cực”, hay nhìn cái chết theo một cách nào đó cho “đỡ buồn”. Vì vậy, tốt nhất là tránh những câu mở đầu bằng “Ít ra thì…”, như: “Ít ra bạn cũng đã có anh ấy suốt 20 năm”, hay “Ít ra bạn cũng biết cô ấy đã bệnh từ trước”. Việc thúc giục người đang đau buồn phải nhanh chóng khá hơn hay phải “mạnh mẽ lên” cũng hiếm khi hữu ích. Hãy tránh những câu như: “Rồi bạn sẽ vượt qua thôi”, “Mọi chuyện rồi sẽ ổn”, “Thời gian sẽ chữa lành tất cả”, hay “Cố lên”. Những lời như vậy có thể khiến người nghe đau thêm, bởi chúng làm nhẹ đi mất mát và như thể phủ nhận nỗi đau của họ. Thay vào đó, hãy để họ được đau buồn theo cách tự nhiên của riêng mình. Có rất nhiều cách để đau buồn; không có một khuôn mẫu duy nhất phù hợp với tất cả mọi người.

Đưa ra những đề nghị giúp đỡ cụ thể

Nếu bạn có thể hỗ trợ người đang chịu tang bằng những việc thực tế, thì một lời đề nghị rõ ràng, cụ thể sẽ tốt hơn nhiều so với câu nói chung chung: “Cần gì cứ nói nhé.” Câu nói sau đôi khi lại khiến người đang đau buồn thêm khó xử, vì họ có thể chưa biết lúc này mình cần gì, hoặc ngại mở lời nhờ giúp đỡ. Thay vào đó, bạn có thể nói: “Chiều nay mình nấu lasagne. Mình mang qua cho bạn một phần nhé?” Hoặc: “Thứ Bảy này mình đưa Sofie đi tập bóng đá. Mình ghé đón Yuki giúp bạn trên đường đi nhé?” Cách này cho phép người đang đau buồn có quyền tự quyết, họ có thể nhận lời hoặc từ chối, tùy theo sức mình.

Tuy vậy, cũng rất quan trọng là đừng tự suy đoán điều gì là tốt nhất cho người đang chịu tang. Nếu bạn không chắc họ cần sự hỗ trợ nào, hãy nhẹ nhàng hỏi thẳng, chẳng hạn: “Tuần này có việc gì mình có thể giúp bạn được không?”

Hãy hỏi thăm theo thời gian

Nỗi đau mất mát len lỏi và làm thay đổi từng khoảnh khắc bình thường trong đời sống của người đang chịu tang, ngày này qua ngày khác. Như nhà văn kiêm mục sư John Pavlovitz từng nói: “Cái chết chỉ là một ngày được ghi trên lịch, còn nỗi đau thì chính là cả cuốn lịch ấy.” Cảm xúc đau buồn và nhu cầu được giúp đỡ có thể thay đổi theo thời gian, vì vậy sự nâng đỡ xã hội thường hiệu quả nhất khi không chỉ dừng lại ở một cuộc trò chuyện duy nhất. Sau những lời hỏi thăm ban đầu, hãy tiếp tục liên lạc để họ biết rằng bạn vẫn đang nghĩ đến họ và luôn sẵn sàng ở bên. Bạn có thể hỏi: “Bạn có muốn nói về chuyện đó không?” hoặc nói rằng: “Mình sẽ không ép bạn phải nói, nhưng nếu bạn muốn, mình ở đây.” Thay vì chỉ nói: “Khi nào cần thì gọi cho mình nhé”, hãy chủ động gọi cho họ trước. Hãy là người mở lời. Nếu bạn thân thiết với người đang chịu tang, hãy cân nhắc việc ghi chú trong sổ tay hay lịch cá nhân để vài tuần lại nhắn hỏi thăm một lần, và đặc biệt nhớ đến những ngày quan trọng như sinh nhật hay ngày giỗ.

Hãy để ý những dấu hiệu cho thấy họ có thể cần thêm sự hỗ trợ

Sau một mất mát, những cảm xúc như buồn bã, giận dữ hay tội lỗi là điều thường gặp. Những suy nghĩ về cái chết cũng vậy, với một số người, đó còn là ý nghĩ được đoàn tụ với người đã khuất ở một thế giới khác. Tuy nhiên, hãy đặc biệt chú ý nếu người ấy có những dấu hiệu của ý nghĩ tự sát (chẳng hạn như nói về việc muốn kết thúc cuộc đời mình), hoặc nếu họ chìm trong nỗi đau quá nặng nề, kéo dài và không thuyên giảm, kèm theo việc không còn đủ khả năng duy trì những sinh hoạt thường ngày sau giai đoạn tang chế ban đầu (ví dụ: không gặp gỡ những người họ vẫn thường gặp, hoặc không còn chăm lo được những nhu cầu cơ bản của chính mình). Đây có thể là những lý do để cân nhắc việc khuyên họ tìm đến sự hỗ trợ chuyên môn như tư vấn hay trị liệu tâm lý. Khi thấy ai đó đang chật vật, việc tìm hiểu các nhóm hỗ trợ tại địa phương hay các dịch vụ sức khỏe tinh thần dành cho người chịu tang, rồi chia sẻ thông tin ấy với họ, cũng có thể rất hữu ích. Bạn có thể nói nhẹ nhàng rằng: “Mình biết đây là khoảng thời gian vô cùng khó khăn với bạn, và mình có tìm được vài nguồn hỗ trợ có lẽ sẽ giúp ích cho bạn. Mình có thể để lại cho bạn xem, hoặc nếu bạn muốn, chúng ta có thể ngồi nói chuyện về chúng.”

Tìm hiểu thêm về nỗi đau mất mát để làm nền tảng cho những cuộc trò chuyện

Dành chút thời gian để hiểu thêm về nỗi đau mất mát và những cách khác nhau mà con người trải qua nó có thể giúp bạn cảm thấy vững vàng và thoải mái hơn khi trò chuyện với người đang chịu tang trong tương lai. Chẳng hạn, bạn có thể đọc những cuốn sách do chính những người từng mất mát viết, kể lại trải nghiệm đau buồn của họ. Điện ảnh cũng là một con đường tuyệt vời để học về nỗi đau này: một vài bộ phim chúng tôi yêu thích gồm Three Colors: Blue(1993), Bob Trevino Likes It (2024) và phim hoạt hình ngắn If Anything Happens I Love You (2020). Một số loạt phim truyền hình xoay quanh chủ đề đau buồn có thể kể đến như This Is Us (2016–22), Fleabag (2016–19) và After Life(2019–22).

Bạn cũng có thể cân nhắc tham gia những buổi hội thảo hay sự kiện trong cộng đồng tập trung vào cái chết và nỗi đau mất mát. Bên cạnh đó, việc đọc các bài viết hoặc xem những bài nói chuyện giúp phá bỏ những lầm tưởng về đau buồn sẽ cho bạn thấy vì sao một số quan niệm đã lỗi thời hoặc gây hiểu lầm, chẳng hạn như “Năm giai đoạn của đau buồn”, hay những khái niệm như “khép lại” và “buông bỏ”. Thực tế, thay vì diễn tiến theo từng giai đoạn, nhiều người mô tả nỗi đau như những con sóng dâng lên hạ xuống, hoặc như một chuyến tàu lượn cảm xúc. Và dù họ mong muốn được giúp đỡ để tiếp tục bước về phía trước, điều đó không có nghĩa là họ phải ngừng nghĩ về người đã ra đi hay về những gì đã xảy ra.

Lời kết

Nhiều người đang chịu tang cảm thấy bị cô lập sau mất mát và mang trong lòng một nhu cầu chưa được lấp đầy về sự nâng đỡ xã hội có chất lượng. Không phải lúc nào chúng ta cũng biết nên nói gì hay làm gì. Nhưng ngay cả những cử chỉ rất nhỏ cũng có thể đi rất xa, đặc biệt khi bạn gác lại sự ngại ngần của mình, cho phép người ấy đau buồn theo cách tự nhiên của họ, và kiên trì ở bên, hỏi thăm theo thời gian.

Bạn cũng nên biết rằng, có những khoảnh khắc, lời nói hoàn toàn không cần thiết. Khi không tìm được ngôn từ, một cái ôm, hay một cái siết tay nhẹ nhàng, có thể chính là nguồn an ủi mà ai đó đang cần. Trong hồi ký Pastures of Healing (2023), Denis Glennon, người có cô con gái trưởng thành bị sát hại, đã kể lại ý nghĩa sâu sắc của những cử chỉ như vậy:

Khoảng ba tuần sau tang lễ của Ciara, tôi gặp một người bạn thân tại câu lạc bộ du thuyền. Cả hai chúng tôi đều chững lại. Anh ấy ngập ngừng đưa tay ra. Tôi nắm lấy, chờ anh cất lời. Nhưng lời nói bỗng tan biến. Trước khi vội vàng rút tay về, đôi mắt anh ngấn lệ, anh khẽ siết tay tôi trong khoảnh khắc rất ngắn. Không một lời nào được thốt ra, chỉ là một hành động thầm lặng của sự thấu hiểu và tử tế, từ người này sang người khác. Mỗi khi lòng mình chùng xuống, tôi lại nghĩ về cử chỉ không lời ấy, và cảm giác nâng đỡ mà nó đã mang đến cho tôi.

Tác giả

Lauren Breen là một nhà tâm lý học, nhà nghiên cứu, tác giả, diễn giả TEDx và là giáo sư tâm lý học tại Đại học Curtin, Úc. Cô nghiên cứu về quá trình đau buồn xuyên suốt cuộc đời và mối liên hệ của nó với sức khỏe tinh thần và hạnh phúc, đồng thời đồng biên tập cuốn The Routledge International Handbook of Child and Adolescent Grief in Contemporary Contexts (2024).

Maarten Eisma là phó giáo sư tâm lý học lâm sàng tại Đại học Groningen, Hà Lan. Nghiên cứu của ông tập trung vào việc cải thiện phương pháp điều trị cho rối loạn đau buồn kéo dài. Ông đã nhận Giải thưởng Ghi nhận Nghiên cứu Hiệp hội Giáo dục và Tư vấn về Cái chết năm 2023 cho những đóng góp trong việc hiểu biết về nỗi đau và quá trình tang chế.

Biên tập bởi Matt Huston.

Nguồn: How to talk to someone who’s grieving | Tạp chí Psyche.co