Cách vô hình khiến bạn đẩy người khác ra xa

NHỮNG ĐIỂM CHÍNH

• Sự trấn an, dù có thiện ý, đôi khi lại tạo ra khoảng cách thay vì kết nối.
• Phản chiếu cảm xúc giúp xây dựng sự gắn kết thật sự.
• Việc sửa chữa, chỉnh lại lời nói làm ta tập trung vào câu chữ thay vì cảm xúc, và có thể biến cuộc trò chuyện thành tranh luận.

Khát khao sâu xa và căn bản nhất của con người chính là được gắn kết với nhau. Trớ trêu thay, hầu hết chúng ta lại không biết cách để giữ được sự kết nối ấy một cách bền vững và chân thật. Tệ hơn nữa, phần lớn chúng ta lại vô tình tự phá vỡ nó, dù trái tim chỉ toàn là ý tốt.

Ý tôi là thế này: đã bao giờ bạn mở lòng với ai đó về một điều khiến mình mong manh, một nỗi căng thẳng, một mất mát, hay đơn giản chỉ là một ngày quá tải, và rồi nhận về câu: “Đừng lo, rồi sẽ ổn thôi,” hoặc “Để tôi nói bạn nên làm gì…”?

Hầu hết người ta nói vậy vì muốn giúp, muốn xoa dịu, muốn sửa chữa. Nhưng điều người đang giãi bày thật sự cần đôi khi không phải lời khuyên hay sự trấn an, mà là một sợi dây kết nối.

Quá nhiều người mặc định an ủi, dỗ dành hoặc chỉnh sửa lời kể. Với họ, đó là một cách thể hiện sự quan tâm. Nhưng với người đang mở lòng, những phản ứng ấy lại có thể âm thầm, nhẹ nhàng, thậm chí là tinh vi, tạo ra khoảng cách.

Đó là lý do các nhà trị liệu được đào tạo để lắng nghe ý nghĩa, cảm xúc và nhu cầu ẩn sau câu chuyện. Chúng tôi phản chiếu, theo dòng cảm xúc, và hòa vào trải nghiệm của người đối diện. Vì sao? Bởi sự trấn an, dù đẹp đẽ, đôi khi lại kéo người đang tổn thương rời xa khỏi trải nghiệm thật của chính họ.

Ngược lại, sự phản chiếu đưa người nói tiến gần hơn đến người nghe. Khi người nghe lặp lại điều họ cảm nhận được từ người nói bằng những câu như:

• “Điều đó hẳn là rất khó với bạn.”
• “Bạn đã cảm thấy bị xem nhẹ.”
• “Bạn đã hy vọng mọi thứ sẽ khác đi.”

Họ đang gửi đi thông điệp: Tôi nhìn thấy bạn. Tôi đang ở đây với bạn.

Dĩ nhiên, phản chiếu không thể chỉ là một “kỹ thuật”. Người nói phải cảm nhận được sự hiện diện thật sự trong giọng nói, nét mặt, dáng ngồi, ánh mắt của người nghe. Đó chính là khoảnh khắc họ cảm thấy được thấy, được cảm, được hiểu, được thấu. Và cũng chính là khoảnh khắc kết nối được nuôi dưỡng, sâu thêm, bền hơn.

Bởi vậy, dù nghe có vẻ ngược đời, chính sự trấn an bạn đưa ra đôi khi lại gây xa cách.
Đó là lý do khi làm việc với thân chủ, tôi hiếm khi vội vã đưa lời khuyên. Tôi chọn kết nối trước, bằng cách hiểu, lắng nghe và phản chiếu những gì tôi nghe được.

Cách lắng nghe chủ động ấy, điều mà anh trai tôi gọi là “năng lượng muốn-hiểu”, hay sự tò mò thuần khiết, giúp người ta cảm thấy an toàn và được nâng đỡ một cách nhanh chóng và chân thật. Nhưng điều buồn là hầu hết mọi người không được dạy, và hơn nữa, điều này cũng không hề tự nhiên với nhiều người.

Sự khác biệt giữa Phản Chiếu và Trấn An

Khi ta thương ai đó đang đau, bản năng tự nhiên là muốn giúp họ cảm thấy khá hơn. Vì vậy, người nghe thường chọn trấn an:

• “Rồi sẽ ổn thôi.”
• “Không có gì nghiêm trọng đâu.”
• “Bạn đang làm rất tốt mà.”

Những câu ấy thường xuất phát từ lòng tốt, nhưng lại vô tình đóng sập cánh cửa dẫn đến trao đổi cảm xúc sâu hơn, điều mà người nói đang mong chờ.

Phản chiếu, ngược lại, là việc ta hòa nhịp vào trải nghiệm của họ và cho thấy ta hiểu. Không cố sửa chữa cảm xúc của họ, mà là cùng đi với họ trong cảm xúc ấy một chốc lát. Những câu phản chiếu có thể là:

• “Nghe như bạn đã bị xem nhẹ trong chuyện đó.”
• “Bạn đang lo lắng về điều sắp tới, và điều đó hoàn toàn dễ hiểu.”

Phản chiếu giúp người ta cảm thấy được nhìn thấy, chứ không phải bị biến thành “vấn đề cần giải quyết”. Nó mở ra sự tin tưởng và an yên. Trong khi trấn an đôi khi tạo áp lực phải “vượt qua nhanh”, phản chiếu lại gửi đến hệ thần kinh một thông điệp dịu dàng: “Bạn an toàn khi ở đây. Cảm xúc của bạn có lý.” Ngược lại, trấn an đôi khi lại nói: “Lẽ ra bạn không nên cảm thấy như vậy.”

Đó là lý do nhiều người ghét bị bảo “bình tĩnh đi” khi họ đang buồn bực. Tôi chưa từng thấy câu đó giúp ích trong bất kỳ trường hợp nào. Như lời nhà trị liệu gia đình của tôi, bác sĩ Ben Stiel, luôn nhắc: “Khi không biết nói gì, hãy phản chiếu.”

Vì sao việc “sửa sai” có thể phá hỏng sự kết nối

Khi nghe ai đó nói điều gì đó có vẻ không chính xác, hơi quá đà, hoặc thiếu công bằng, bản năng muốn chỉnh lại thường trỗi dậy rất mạnh, đặc biệt khi ta coi trọng sự thật hay công lý. Thế nhưng, việc sửa sai, dù xuất phát từ thiện chí, lại thường bỏ lỡ phần quan trọng nhất: tầng cảm xúc ẩn bên dưới, cùng nhu cầu rất người, được đồng hành, được ở cạnh ai đó trong nỗi cô đơn và tổn thương của mình.

Một ví dụ thường gặp trong trị liệu cặp đôi là khi một người nói: “Anh chẳng bao giờ lắng nghe em.” Cái đầu lý trí lập tức muốn đáp: “Đâu có, hôm qua anh vừa lắng nghe em mà!”

Nhưng câu phản bác ấy chỉ đụng vào mặt chữ, không chạm được vào trải nghiệm thật của người nói. Điều họ muốn nói có thể là: “Em cảm thấy mình bị bỏ ngoài tai.” Khi ta chỉnh lại thay vì kết nối, người kia sẽ cảm thấy bị xem nhẹ, bị phủ nhận, và cuộc trò chuyện dễ dàng trượt sang tranh luận, cãi vã thay vì thấu hiểu.

Một mô hình trị liệu liên quan và cách nó hoạt động

Phỏng vấn tạo động lực (Motivational Interviewing – MI) là một phương pháp trị liệu giúp khai mở sự giằng co nội tâm và nuôi dưỡng động lực thay đổi từ bên trong. Trong MI, các nhà trị liệu gần như không trấn an. Họ phản chiếu, công nhận, thấu cảm.

Bởi họ hiểu rằng: “Phản xạ sửa sai”, mong muốn tự nhiên của người nghe là đưa lời khuyên, giảng giải, hay trấn an, thường dẫn đến hiệu ứng ngược. Nó khiến người nói cảm thấy bị bác bỏ, bị chống đối, hoặc bị phán xét. Nghiên cứu cho thấy: khi ta đối đầu với sự giằng co nội tâm bằng những phản ứng chỉ đạo, kết quả thường tệ hơn, vì nó làm giảm sự tự khám phá và quyền tự chủ của người chia sẻ.

Ngược lại, lắng nghe phản chiếu, nhắc lại hoặc tóm tắt điều người kia đang trải nghiệm, giúp nuôi dưỡng sự thấu cảm, giảm phòng thủ, và mở đường cho sự hiểu biết sâu sắc hơn. Nhiều nghiên cứu về MI đều chứng minh rằng phản chiếu là kỹ năng cốt lõi giúp tăng sự gắn kết và thúc đẩy động lực tích cực.

Vì vậy, có thể thấy rằng trong tình bạn hay bất kỳ mối quan hệ nào, ưu tiên phản chiếu – thấu cảm – công nhận thay vì trấn an sẽ tạo ra những cuộc trò chuyện chân thật, ấm áp và giúp người kia được nâng đỡ, chứ không phải bị dạy dỗ hay điều khiển.

Ngoài ra, dù câu hỏi đôi khi hữu ích, MI thường hạn chế chúng, vì câu hỏi có thể vô tình đẩy cuộc trò chuyện sang trọng tâm của người hỏi, thay vì người đang chia sẻ, một lần nữa khiến kết nối bị suy giảm.

Kết luận

Thay vì vội vàng trấn an khi ai đó mở lòng với bạn bằng nỗi đau hoặc sự dễ tổn thương, hãy đáp vào cảm xúc nằm dưới những lời nói có phần cường điệu ấy: “Nghe như bạn đã cảm thấy bị bỏ quên suốt thời gian qua.”

Chỉ một điều nhỏ bé ấy thôi cũng đủ biến phòng thủ thành đối thoại. Sửa sai có thể giúp bạn “thắng” một lập luận (một chiến thắng chẳng đáng giá), nhưng phản chiếu giúp bạn giữ lấy mối quan hệ. Phản chiếu còn giúp người đang chia sẻ dẫn dắt câu chuyện theo mạch cảm xúc thật của họ, thứ mạch cảm xúc cần được đi đến tận cùng để có thể dịu lại, nhẹ đi.

Bạn bè thường lúng túng, không biết phải nói gì để giúp nhau gần nhau hơn, và cảm thấy áp lực phải đưa lời khuyên, phải động viên, phải giúp đỡ. Lời khuyên của tôi? Hãy học cách phản chiếu thay vì trấn an, trừ khi người nói chủ động yêu cầu lời khuyên. Như đồng nghiệp của tôi, Pedro Ostrosky, LMFT, từng nhắc: “Kết nối trước, chỉnh sửa sau. Hoặc tốt nhất, kết nối thay vì chỉnh sửa.”

Mẹo thực hành

Phản chiếu là một kỹ năng tưởng đơn giản nhưng lại khó tinh tế. Vì vậy, khi luyện tập, hãy kiên nhẫn với chính mình. Và nhớ một điều quan trọng: đừng lên giọng ở cuối câu phản chiếu, vì như vậy sẽ nghe như một câu hỏi chứ không phải một sự thấu hiểu.
Phản chiếu nên có âm điệu vững vàng nhưng hơi dè dặt lúc mở đầu.

Ví dụ: “Để tôi xem mình hiểu đúng không… bạn đang thật sự giận vì những gì đang xảy ra ở chỗ làm.” (giữ giọng ngang ở từ cuối, không lên giọng như đang hỏi) 

References

Hettema, J., Steele, J., & Miller, W. R. (2005). Motivational interviewing. Annual Review of Clinical Psychology, 1, 91–111. https://doi.org/10.1146/annurev.clinpsy.1.102803.143833

Miller, W. R., & Rollnick, S. (2013). Motivational interviewing: Helping people change(3rd ed.). New York, NY: Guilford Press.

Miller, W. R., Benefield, R. G., & Tonigan, J. S. (1993). Enhancing motivation for change in problem drinking: A controlled comparison of two therapist styles. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 61(3), 455–461. https://doi.org/10.1037//0022-006x.61.3.455

Tác giả: Jason N. Linder, PsyD

Nguồn: The Hidden Way You're Pushing People Away | Psychology Today