Cái bóng của chính mình

Ta thường giữ kín một phần ký ức, thiên hướng hay vẻ bề ngoài của mình chỉ đơn giản vì muốn thế. Có những chuyện chẳng thuộc về ai khác ngoài chính ta. Bạn có thể không muốn kể cho ai nghe về đời sống tình cảm, bệnh sử hay tuổi thơ của mình — và vì thế, những câu hỏi, nhất là những câu hỏi lặp đi lặp lại, có thể khiến bạn cảm thấy như bị soi mói.

Khi một điều ta không chia sẻ xuất phát từ nhu cầu giữ riêng tư, thì sự im lặng ấy không khiến ta cảm thấy có khoảng cách giữa con người thật bên trong và hình ảnh ta thể hiện ra ngoài. Ngay cả khi có điều gì đó được giấu kín, nhưng lại làm cho con người ta thêm phần phong phú, như một nhà khoa học chơi nhạc vào cuối tuần, thì cũng không có khoảng cách nào đáng nói. Hoặc như khi người ta che giấu để tự bảo vệ mình — như vị hoàng đế Claudius trong tiểu thuyết I, Claudius của Robert Graves, giả ngốc để khỏi bị đối thủ chính trị xem là mối đe dọa.

Nhưng đôi khi, ta lại bắt đầu cảm thấy con người mà mình thể hiện ra dường như không còn đồng điệu với con người thật bên trong. Một khoảng cách dần xuất hiện, rồi lớn dần thành một hố sâu. Và đó mới là điều tôi muốn nói đến ở đây.

Không phải ai cũng cảm thấy khó chịu vì khoảng cách ấy, dù nó có lớn đến đâu. Có người thậm chí còn thấy thích thú khi qua mặt được người khác. Như Eddie Chapman — một tên tội phạm chuyên nghiệp từng khiến những ngôi sao như Marlene Dietrich tin rằng hắn là một tay chơi lắm tiền nhiều của. Khi Thế chiến thứ Hai nổ ra, Chapman đã dùng tài lừa đảo của mình cho một mục đích khác: trở thành điệp viên hai mang, với mật danh cực kỳ phù hợp — “Zigzag” (lắt léo).

Có vẻ như Chapman là mẫu người mà việc xây dựng cả một mê cung những chiếc gương phản chiếu vô tận chính là cách để sống đúng với bản chất. Hắn có thể mang bao nhiêu gương mặt cũng được, vì hắn là tất cả, mà cũng chẳng là ai cả. Hắn chỉ là điều hắn muốn — một kẻ lừa đảo.

Nhưng Chapman là ngoại lệ. Đối với hầu hết mọi người, sống hai mặt là một gánh nặng. Lấy ví dụ như Bernie Madoff — người từng điều hành một mô hình lừa đảo Ponzi quy mô hàng tỷ đô. Khi bị bắt, ông ta nói mình thấy… nhẹ nhõm. Phản ứng ấy không hề hiếm gặp.

Vậy còn những trường hợp đời thường hơn thì sao? Khi nào thì điều riêng tư bắt đầu trở thành điều bị che giấu? Và khi điều đó xảy ra rồi, ta nên làm gì?

Source: Shimabdinzade/Pixabay

Che Giấu Điều Nhỏ Nhặt

Có lúc, người ta giấu cả những điều vốn chẳng cần giấu, như một mảng đầu hói hay âm thanh kỳ lạ khi mình hắt hơi. Những chuyện như vậy tưởng chừng vặt vãnh, nhưng có thể lại mang ý nghĩa riêng đối với người trong cuộc. Thế nên, ta cũng cần tế nhị khi nhìn vào.

Có những bí mật được giữ lại quá lâu, đến mức mất đi lý do tồn tại. Tôi từng nghe một cuộc phỏng vấn với một bác sĩ làm nghiên cứu tại bệnh viện. Ông từng khai gian trong đơn xin vào đại học rằng mình đã tốt nghiệp phổ thông — dù thực tế không phải vậy. Ông học cực giỏi ở đại học rồi tiếp tục vào trường y, nhưng suốt nhiều năm sau đó vẫn thường gặp ác mộng vì cái bằng cấp bị thiếu. Nỗi sợ bị phát hiện — dù phi lý — vẫn bám dai dẳng, như thể đã ăn sâu vào tâm trí ông. Có lẽ ông đã đủ dũng cảm để đặt gánh nặng ấy xuống, nếu không thì đã chẳng nhắc đến chuyện này trong cuộc phỏng vấn. Nhưng nỗi sợ một điều không còn đáng sợ vẫn có thể bám riết lấy ta, dai dẳng như một thói quen cũ kỹ.

Trong nhiều trường hợp khác, điều bị giấu lại xuất phát từ sự xấu hổ hoặc hối hận hoàn toàn dễ hiểu — như khi một bậc cha mẹ mang trong mình cảm xúc lẫn lộn về đứa con của mình, hay khi ai đó biết rằng mình đã làm tổn thương người thương yêu. Khi ấy thì sao?

Nhật Ký

Một cuốn nhật ký, có lẽ, là cách ít rủi ro nhất để đối diện với những điều ta thấy hổ thẹn hay khó giãi bày. Nhật ký sống nửa trong thế giới riêng tư, nửa trong thế giới công khai.

Ít nhất, nó mời gọi ta thành thật với chính mình — dám thừa nhận những điều mà ta chưa từng nói ra. Khi ta bắt đầu viết xuống những suy nghĩ và xu hướng mà ta muốn giấu đi, ta đã bắt đầu cất lời, bắt đầu thu hẹp khoảng cách giữa con người bên ngoài và con người thật bên trong.

Nhưng chính vì ít rủi ro, nên nó cũng ít phần thưởng. Vì nó chưa đủ công khai. Và đôi khi, điều ta cần lại là một ai đó thực sự lắng nghe — chứ không chỉ là những trang giấy nằm im.

Nhà Trị Liệu Và Người Bạn Thân
Khi một buổi trị liệu thực sự có tác dụng, điều đó có lẽ một phần là nhờ nó mở ra cơ hội để ta cởi lòng, nói ra những điều ta vẫn thường che giấu — từ đó, trút được gánh nặng của sự im lặng.

Dĩ nhiên, đây là chuyện tế nhị. Không phải nhà trị liệu nào cũng đủ tinh tế để giúp người đối diện không cảm thấy bị phán xét. Nhưng nếu may mắn gặp được một người có thể thấu hiểu và chấp nhận cả những điều khiến ta xấu hổ, ta sẽ có cơ hội hàn gắn bản thân — trở thành một con người trọn vẹn hơn.

Một người bạn thân thiết, thực sự thân thiết, cũng có thể đóng vai trò như thế.

Tuy nhiên, đôi khi một người lắng nghe là chưa đủ. Và có khi, một người dù đầy thiện ý cũng dễ dàng chấp nhận — thậm chí khuyến khích — một câu chuyện về bản thân ta vốn thiếu dũng cảm và để lại những góc khuất trong tâm hồn vẫn chưa được dọn dẹp.

Khi Chọn Công Khai

Đôi lúc, con người ta lại muốn thú nhận với cả thế giới.

Hãy nghĩ đến cuốn Tự Thuật (Confessions) của Thánh Augustinô — có thể xem là hồi ký đầu tiên trong lịch sử — nơi một triết gia, một nhà thần học, người sau này được phong thánh, kể lại những đoạn đời mà chính ông từng vô cùng hối hận.

Hoặc cuốn Late Admissions (Những Lời Thú Nhận Muộn Màng) của Glenn Loury — một nhà kinh tế học danh tiếng, được trích dẫn hàng ngàn lần, giữ ghế giáo sư tại một trường Ivy League. Thế nhưng, tuổi trẻ của ông lại từng có dấu ấn của những rối loạn: từng bị bắt vì bạo hành gia đình, từng nghiện ngập, từng đưa ra những quyết định mà người ta không thể hình dung được ở một giáo sư của Đại học Brown. Trong một cuộc phỏng vấn gần đây về cuốn sách, người dẫn chương trình đã hỏi:

Người dẫn: Glenn, vì sao ông lại viết cuốn sách này với mức độ bộc lộ cá nhân sâu sắc đến vậy — tôi phải gọi đó là những “sai lầm” của ông?

Glenn Loury: Tôi nghĩ đã đến lúc phải thành thật — với chính mình, và với các con tôi. Tôi không thấy có lý do gì để che đậy trong một dự án như thế này. Cuốn sách không thể là một lớp mặt nạ. Không thể là một chiêu quảng bá bản thân. Nó phải xuất phát từ tâm can… Tôi đâu có cần viết hồi ký để kiếm sống. Tôi hoàn toàn có thể chỉ dạy học và làm nghiên cứu kinh tế như bình thường. Nếu không kể sự thật, thì cả dự án này sẽ trở thành một màn diễn. Và như thế thì… giả dối. Vậy nên, tôi đã chọn thành thật.

Tại sao Loury — hay bất kỳ ai khác — lại cần phải “thành thật”?

Câu hỏi đó đưa ta quay lại với điều tôi đã đặt ra từ đầu nhưng chưa thực sự lý giải: Khi nào thì điều riêng tư trở thành điều bị che giấu, chứ không đơn thuần là “giữ riêng”?

Cần nhấn mạnh rằng, nếu không liên quan đến hành vi phạm tội đang diễn ra, thì những gì bị giấu thường không phải chuyện của người khác. Glenn Loury không có “nghĩa vụ” phải nói ra quá khứ của mình. (Và một số độc giả cuốn hồi ký của ông thậm chí có thể nghĩ rằng ông đã chia sẻ quá nhiều.)

Nhưng đôi khi, cũng hợp lý khi xem một bí mật không chỉ là chuyện cá nhân. Điều này xảy ra khi ta hiểu rõ rằng người khác, vì không biết sự thật, có thể hình thành những suy đoán sai lầm dựa trên những gì họ biết.

Ai mà ngờ một người sùng đạo như Thánh Augustinô từng sống một cuộc đời trái với giáo lý? Hoặc một giáo sư kinh tế điềm đạm ở một trường danh giá từng bị bắt vì bạo lực?

Khi ta công khai thừa nhận rằng trong mình có một phần từng trái ngược với hình ảnh mà người khác biết, ta đang tự chữa lành vết nứt bên trong — dù những sự thật bên ngoài chẳng thay đổi gì cả.

Có rất nhiều điều có thể nói về sự chữa lành ấy, nhưng tôi chỉ xin nói điều này: Những phần bị tổn thương trong tâm hồn không thể đơn giản bị cắt bỏ như một nhánh cây xấu xí. Những gì mạnh mẽ, lành lặn trong ta cũng không thể được bảo vệ bằng cách nhốt kín những phần yếu đuối vào bóng tối.

Nhưng tin vui là: ta cũng chẳng cần làm vậy. Ta thường mạnh mẽ hơn mình tưởng. Và phần lành lặn trong ta — nếu được để yên — sẽ tự biết cách chăm sóc chính nó. Và rồi, từ từ, nó cũng sẽ chữa lành cả phần bị tổn thương nữa.

Nguồn: The Shadow Self | Psychology Today