Cái giá cảm xúc của sự “bất lực có chủ đích”

NHỮNG ĐIỂM CHÍNH

• Cảm giác “không biết làm” đôi khi là chiến lược để né tránh trách nhiệm.
• Sự quá-tải và thiếu-tải trong vai trò tạo nên vòng lặp lệch pha và kiểm soát.
• Mô thức “bất lực có chủ đích” định hình cách ta yêu, lãnh đạo và hợp tác với nhau.

Chúng ta ai cũng từng biết một người như thế: Một người bạn đời “quên” cách giặt đồ dù đã làm cả trăm lần; Một đồng nghiệp mãi không nhớ nổi quy trình mới; Một người bạn luôn “định sẽ” đứng ra tổ chức buổi gặp mặt nhưng chưa lần nào thực sự làm.

Thuật ngữ “weaponized incompetence”, tạm dịch “bất lực có chủ đích”, được dùng để chỉ những tình huống ấy: khi ai đó cố tình làm ra vẻ không biết, không hiểu hoặc không thể làm, để né tránh trách nhiệm và dù vô thức hay hữu ý, đẩy gánh nặng sang cho người khác.

Nhìn qua thì có vẻ vô hại, thậm chí buồn cười. Nhưng tầng sâu bên dưới thì hoàn toàn không giản đơn. Trong gia đình hay các mối quan hệ thân mật, sự bất lực có chủ đích tạo nên những đường ranh vô hình về lao động, khiến một người phải gánh quá nhiều, còn người kia lại làm quá ít. Sự lệch pha này dần bào mòn cảm thông và niềm tin.

Image: DC Studio/Shutterstock

Khi sự bất lực trở thành một cách thể hiện quyền lực

Ở góc nhìn lâm sàng, “bất lực có chủ đích” là một biến thể của bất lực học được, khái niệm do nhà tâm lý học Martin Seligman và cộng sự giới thiệu vào cuối những năm 1960. Khi con người tin rằng nỗ lực của họ chẳng tạo được khác biệt, họ sẽ thôi cố gắng, ngay cả khi họ có khả năng.

Nhưng khác với những nghiên cứu ban đầu vốn mô tả sự buông xuôi sau thất bại, “bất lực có chủ đích” ngày nay thường mang màu sắc chiến lược hoặc tự vệ. Nó là cách né tránh khó chịu, né tránh trách nhiệm hoặc xung đột, bằng cách khiến mình trông như không thể làm gì hơn.

Trong thực hành tâm lý và huấn luyện, tôi gặp mô hình này ở mọi loại quan hệ: yêu đương, gia đình, công sở. Người bạn đời “không thể” lo lịch cho con khiến người còn lại luôn phải làm thay. Thành viên nhóm “không hiểu” quy trình mới sẽ lặng lẽ đẩy phần việc sang đồng nghiệp có trách nhiệm. Những hành động né tránh nhỏ này, theo thời gian, trở thành cả một cơ chế kiểm soát.

Trong ngôn ngữ tâm lý, đây là dạng “vận hành bù trừ”:
— Một người quá-tải (làm nhiều hơn, nghĩ nhiều hơn, nhớ nhiều hơn)
— Người kia thiếu-tải (làm ít hơn, cần nhắc nhở, giả vờ không biết).

Nhà tâm lý Harriet Lerner, trong The Dance of Intimacy, mô tả đây là một vòng lặp: hành vi của người này củng cố hành vi của người kia. Càng có người làm thay, người còn lại càng ít phải làm. Điều bắt đầu bằng “giúp đỡ một chút” dần biến thành gánh nặng thường trực.

Cái Giá Cảm Xúc

Những nghiên cứu về lao động cảm xúc và sự hài lòng trong quan hệ của nhà xã hội học Arlie Hochschild trong The Second Shift, cùng các nghiên cứu gắn bó của Mario Mikulincer và Phillip Shaver, cho thấy: sự lệch pha kéo dài không chỉ khiến ta kiệt sức mà còn gieo mầm oán giận và cô đơn.

Người quá-tải thường mang niềm tin rằng nếu họ cố thêm chút nữa, mọi thứ sẽ ổn. Còn người thiếu-tải thì được che chắn khỏi hậu quả của việc không làm.

Nếu trẻ em lớn lên trong những ngôi nhà như vậy, chúng sẽ học cách tin rằng yêu nghĩa là chịu đựng, và nhu cầu của một người quan trọng hơn nhu cầu của người kia. Những khuôn mẫu ấy đi theo chúng vào đời, định hình cách chúng yêu, chăm sóc và để người khác chăm sóc mình.

Như tôi vẫn nói với thân chủ: không ai chọn trở thành người quá-tải hay thiếu-tải. Mối quan hệ trượt vào mô hình ấy một cách tự nhiên. Và để sửa chữa, cần rất nhiều tỉnh thức, soi chiếu và kỹ năng.

Bất lực có chủ đích ở nơi làm việc

Ngoài phạm vi gia đình, tâm lý này vẫn lặp lại. Trong đội nhóm, nó trở thành sự phụ thuộc dai dẳng: đồng nghiệp luôn “cần giúp”, quản lý né tránh quyết định khó, nhân viên “cứ như không hiểu” khi bị yêu cầu chịu trách nhiệm.

Những mô thức này bào mòn niềm tin và an toàn tâm lý. Nghiên cứu của Robin Ely và Debra Meyerson về giới tính và môi trường làm việc cho thấy: gánh nặng “làm thay”, “làm hộ” thường rơi vào phụ nữ và những nhóm ít được đại diện, những người từ nhỏ đã được dạy rằng họ nên nhường nhịn, làm dịu sự khó chịu của người khác. Kết quả: lao động vô hình, kiệt sức, và sự bất công được bình thường hóa.

Phá Vỡ Vòng Lặp

Nhận ra “bất lực có chủ đích” không phải để đổ lỗi. Mà để nhìn rõ mô thức.

Một vài câu hỏi giúp bạn tự soi:

• Tôi có đang thường xuyên gánh thay không? Tôi có làm giúp những việc người khác hoàn toàn có thể tự làm?
• Tôi cảm thấy oán giận nhiều hơn gắn kết? Đó là dấu hiệu của sự lệch pha.
• Tôi có giả vờ “kém hơn” để tránh bị đánh giá hay bị chỉ trích?
• Tôi có đang tiếp tay cho mô thức ấy? Người quá-tải thường tự nhủ: “Thôi để mình làm cho nhanh.” Nhưng sự “nhanh” ấy phải đổi bằng sự tổn thương của cả hai.

Phá vỡ vòng lặp đồng nghĩa chấp nhận sự khó chịu: Chấp nhận để người “không biết làm” tự học, tự làm, tự chịu trách nhiệm, kể cả khi họ làm chậm hay làm sai. Và người quá-tải phải tập đứng lại, không lao vào cứu vớt.

Trong trị liệu, đây thường là khoảnh khắc tái cân bằng rất mạnh mẽ, nơi cả hai học lại cách chia sẻ quyền lực, sự quan tâm và năng lực một cách công bằng hơn.

Lời Kết

“Bất lực có chủ đích” không phải là chuyện quên, vụng về hay lười biếng. Nó là chuyện quyền lực, nỗi sợ, và những vai diễn cảm xúc được học từ lâu khiến mối quan hệ mắc kẹt. Những mô thức ấy không chỉ quyết định ai rửa chén, mà còn định hình cách ta yêu, cách ta tin, và cách ta bên nhau. Dù là ở nhà hay nơi làm việc, chỉ cần thấy được sự lệch lạc, ta đã bắt đầu bước đầu tiên trên con đường chữa lành.

Tác giả: Priya Nalkur Ed.D

Nguồn: The Emotional Toll of Weaponized Incompetence | Psychology Today

* Bạn có câu hỏi, nỗi lòng hay vấn đề tâm lý cần chuyên gia giải đáp? Hãy gửi tâm sự của bạn (hoàn toàn ẩn danh, bảo mật) tại đây: https://docs.google.com/forms/d/1Bx-c8BhwLTC_dRZ9Cfnn9bN7AXxIXmVtolzROO3jVII/preview

Mỗi tuần, Fanpage sẽ chọn một số câu để các nhà tâm lý học trả lời miễn phí. Bạn có thể yên tâm về chuyên môn, bằng cấp, vì page sẽ giới thiệu rõ profile của từng chuyên gia trong mỗi bài Q&A.