Con đường tốt nhất để tìm được người phù hợp với bạn

“Em yêu anh không chỉ vì con người anh, mà còn vì con người em khi ở bên anh.” 

— Elizabeth Barrett Browning

“Hãy yêu người hàng xóm của bạn, và nếu anh ta cao ráo, lịch lãm và quyến rũ thì việc đó sẽ dễ dàng hơn rất nhiều.” 

— Mae West

Nhiều người tin rằng, chỉ cần tìm được một người thật hoàn hảo, họ sẽ có được một mối quan hệ hoàn hảo. Nhưng họ đã nhầm. Trong cuốn sách The Arc of Love: How Our Romantic Lives Change over Time (Tạm dịch: Hành trình của tình yêu – Cách mà đời sống lãng mạn của ta thay đổi theo thời gian, 2019), tôi lập luận rằng trong tình yêu, điều quan trọng không phải là sự hoàn hảo, mà là sự phù hợp. Điều thú vị là hai con người không hoàn hảo vẫn có thể tạo nên một mối quan hệ hoàn hảo.

Thang đo sự phù hợp và thang đo phi quan hệ

“Khi yêu, tôi yêu hết mình. Tôi trao trọn vẹn bản thân. Và mỗi lần như thế, đó đều là tình yêu vĩ đại nhất đời tôi.” 

— Brigitte Bardot

Có hai cách để đánh giá giá trị tình cảm trong một mối quan hệ: thang đo phi quan hệ (đánh giá con người một cách tổng quát) và thang đo sự phù hợp (đo lường mức độ kết nối riêng biệt giữa hai người). Thang đo phi quan hệ đo lường các đặc điểm của một người theo giá trị độc lập của chúng, ví dụ như khiếu hài hước, sự giàu có, ngoại hình hấp dẫn... Cách đo này có hai ưu điểm: dễ sử dụng và hầu hết mọi người đều có xu hướng đồng thuận với những đánh giá ấy.

Ngược lại, thang đo sự phù hợp lại phức tạp hơn nhiều, vì nó phụ thuộc vào những yếu tố cá nhân và hoàn cảnh cụ thể, những điều ta thường không thể hiểu thấu hết được. Hãy thử nghĩ đến việc đánh giá mức độ phù hợp trong một mối quan hệ dài lâu: Có nên kết hôn với một người thông minh? Nói chung, trí thông minh là một điểm cộng, nhưng mọi thứ không đơn giản như vậy. Nếu hai người có sự chênh lệch lớn về chỉ số IQ, giá trị phù hợp giữa họ sẽ thấp, bởi trong trường hợp này, việc "tương xứng" về các giá trị phi quan hệ lại trở nên đặc biệt quan trọng. Và điều này không chỉ áp dụng cho trí thông minh, mà còn cho rất nhiều yếu tố khác trong đời sống tình cảm.

Điều tương tự cũng đúng với tiền bạc. Trên thang đo phi quan hệ, giàu có thường được xem là điểm cộng. Nhưng một người nhiều tiền có thể lại ghi điểm rất thấp về sự thủy chung, bởi tài khoản ngân hàng căng phồng thường mở ra vô số cánh cửa tình ái. Thêm nữa, người giàu thường có xu hướng tin rằng họ “xứng đáng được hơn”, và vì thế, sự quan tâm dành cho người bạn đời cũng có thể ít đi.

Tương tự, ham muốn tình dục mạnh mẽ thường là điều tốt, nhưng nếu hai người có nhu cầu quá chênh lệch thì lại rất khó để tạo nên sợi dây kết nối lãng mạn thật sự. Chẳng hạn, nếu một người đàn ông chỉ muốn gần gũi một đến hai lần mỗi tuần, trong khi người phụ nữ lại khao khát chuyện ấy vài lần mỗi ngày, thì liệu họ có phải là cặp đôi phù hợp?

Nếu tất cả những điểm cộng trên thang đo phi quan hệ bị triệt tiêu bởi những điểm trừ trên thang đo sự phù hợp, thì mối quan hệ đó khó lòng mang lại sự viên mãn cho mỗi người. Kể cả khi cả hai đều có “chỉ số cá nhân” rất cao, thông minh, hấp dẫn, giàu có, nhưng nếu họ không thể khơi dậy những điều tốt đẹp nhất nơi nhau, thì giá trị của họ trên thang đo tình yêu vẫn sẽ rất thấp.

Source: dimitrisvetsikas1969/Pixabay

Dự đoán giá trị của một mối quan hệ lãng mạn

“Muốn giữ gìn hôn nhân, chồng nên ra ngoài chơi với bạn bè… và vợ cũng nên ra ngoài chơi với đám bạn trai.” 

— Zsa Zsa Gabor

Sự thật là: ta không thể biết được nhiều về khả năng làm bạn đời của ai đó chỉ bằng việc đánh giá họ là người như thế nào. Không hề có gì đảm bảo rằng người càng xuất sắc trên thang đo phi quan hệ thì sẽ càng gắn bó với ta về mặt tình cảm.

Trong bối cảnh này, tôi chợt nhớ đến một cuộc trò chuyện dí dỏm thế này: Cô gái hỏi: “Tại sao những người tôi yêu thì chẳng ai yêu tôi, còn những người yêu tôi thì tôi lại chẳng có cảm tình?” Người đồng nghiệp trả lời: “Cô là điểm 8, cứ suốt ngày đuổi theo điểm 10, trong khi lại bị điểm 6 theo đuôi.” (Frank, 2006)

Tình yêu lãng mạn là sự tổng hòa của rất nhiều yếu tố. Bởi tình yêu luôn đi kèm với mong muốn được ở bên nhau dài lâu, nên ta cần biến sự cuốn hút ban đầu thành một điều gì đó sâu sắc hơn, bền vững hơn theo thời gian. Và đây chính là lúc thang đo sự phù hợp phát huy tác dụng, nó đo lường mức độ phù hợp với một người cụ thể, chứ không phải với “mọi người nói chung”. Thang đo này giúp ta đánh giá giá trị tình cảm tổng thể, nhưng đặt trong mối quan hệ cụ thể với một đối tượng cụ thể.

Ở giai đoạn đầu của tình yêu, sự phù hợp chưa phải là vấn đề lớn. Đơn giản vì lúc đó, ta chưa có đủ thông tin để đánh giá được sự phù hợp lâu dài. Những thông tin đó chỉ dần bộc lộ qua thời gian, trong quá trình cả hai tương tác, tìm hiểu và yêu nhau bằng sự hiểu biết chứ không còn chỉ bằng cảm xúc ban đầu. Khi mối quan hệ ngày một sâu sắc, sự phù hợp càng trở nên quan trọng, và khoảng cách giữa hai thang đo (phi quan hệ và phù hợp) cũng có thể ngày càng rõ rệt. Theo thời gian, ta không ngừng điều chỉnh và cập nhật cách nhìn nhận trên cả hai thang đo ấy.

Những thay đổi này phần lớn không nằm ở điểm số tuyệt đối, mà nằm ở trọng số ta dành cho từng đặc điểm. Chẳng hạn, một người vợ có thể từng cho rằng chồng mình không nhạy cảm, nhưng theo thời gian, cô cảm thấy điều đó không còn khiến cô phiền lòng như trước, bởi những phẩm chất khác của anh đã bù đắp đủ đầy. Cô cũng có thể nhận ra rằng, hóa ra anh ấy vẫn có chút tinh tế mà cô chưa từng thấy lúc đầu. Giới học thuật gọi điều này là sự thích nghi với đặc điểm (trait adaptation).

Trong hiện tượng "thích nghi khoái lạc", một điều gì đó, dù đẹp đẽ hay xấu xí, theo thời gian sẽ dần mất đi sự hấp dẫn hay khó chịu ban đầu. Còn trong "thích nghi đặc điểm", những nét tính cách ở người bạn đời, từng được xem là điểm cộng lớn hay điểm trừ nặng, lại dần được nhìn nhận một cách vừa phải, nhẹ nhàng hơn. Nhiều cuộc chia tay không bắt nguồn từ các đặc điểm có điểm thấp trên thang đo phi quan hệ, vì những điều đó con người ta thường có thể thích nghi, mà bắt nguồn từ những đặc điểm có điểm thấp trên thang đo sự phù hợp, vốn chỉ dần bộc lộ rõ ràng theo thời gian.

Hai thang đo này đặt ra những câu hỏi thú vị về bản chất của tình yêu lâu dài. Một trong số đó là khả năng dự đoán độ bền vững của tình yêu. Vì người ngoài có thể đánh giá khá chính xác các yếu tố trên thang đo phi quan hệ, nên việc dự đoán phần nào sự hòa hợp giữa hai người là điều có thể, thậm chí ngay cả khi họ chưa từng gặp nhau.

Tuy nhiên, thang đo sự phù hợp lại hoàn toàn khác. Phần lớn các đặc điểm trên thang đo này không thể đánh giá từ bên ngoài, và chỉ có thể được hiểu rõ sau khi hai người gặp gỡ, tương tác và trải qua cùng nhau những cung bậc cảm xúc. Bởi trong tình yêu, sự tương tác qua lại có vai trò vô cùng quan trọng, nên chỉ sau một khoảng thời gian đủ sâu sắc, ta mới có thể đánh giá chính xác liệu người kia có thật sự phù hợp với mình hay không.

Quả thật, chuyên gia nổi tiếng về sự ổn định hôn nhân John Gottman (1995), người có khả năng dự đoán tỷ lệ ly hôn với độ chính xác rất cao, cũng dựa vào cách các cặp đôi tương tác và giao tiếp với nhau trong những lúc xung đột. Thang đo sự phù hợp chính là công cụ đánh giá xem các đặc điểm của người kia có phù hợp với chính con người bạn hay không, chứ không phải với bất kỳ ai khác.

Hai thang đo có liên hệ với nhau không?

“Đàn ông đạt đỉnh sinh lý ở tuổi 18. Phụ nữ thì ở tuổi 35. Có bao giờ bạn cảm thấy Thượng đế đang bày một trò đùa trớ trêu?” 

— Rita Rudner

Cả hai nhóm đặc điểm, phi quan hệ và liên quan đến sự phù hợp, đều có thể làm tăng sức mạnh của tình yêu lãng mạn. Dù không có mối liên hệ tích cực trực tiếp giữa hai nhóm này, nhưng chúng thường song hành: một người đạt điểm cao ở nhóm này thì thường cũng có lợi thế ở nhóm kia. Người giàu có hay thông minh, chẳng hạn, thường có khả năng làm sâu sắc thêm mối liên kết tình cảm. Một người biết quan tâm, yêu thương cũng thường được đánh giá là có giá trị tổng thể cao hơn.

Tuy vậy, vì sự bền vững của tình yêu phụ thuộc rất nhiều vào chất lượng kết nối giữa hai con người, nên các đặc điểm liên quan đến sự phù hợp thường có vai trò quan trọng hơn rất nhiều về lâu dài. Những đặc điểm phi quan hệ thường có tác động lớn hơn vào giai đoạn khởi đầu, khi các yếu tố về sự phù hợp chưa thể hiện rõ. Nhưng một khi hai người bắt đầu hiểu nhau, sống cùng nhau, thì chính các đặc điểm phù hợp mới là yếu tố quyết định.

Đúng là việc sở hữu những phẩm chất tốt đẹp trên thang đo phi quan hệ là một lợi thế, nhưng điều đó không đồng nghĩa với việc bạn sẽ có được một tình yêu sâu sắc. Một người có nhiều điểm cộng cá nhân không nhất thiết là một người bạn đời tốt. Và chỉ khi ở bên một người phù hợp, ta mới có thể nuôi dưỡng được mối quan hệ tình cảm thân mật và viên mãn.

Nhiều người đi tìm bạn đời bằng cách chăm chăm tìm một người hoàn hảo, hội tụ mọi phẩm chất ưu tú. Nhưng vấn đề là, cách tìm kiếm ấy thường bỏ qua yếu tố cốt lõi: sự kết nối. Những đặc điểm phi quan hệ chỉ hỗ trợ tình yêu một cách gián tiếp, bằng cách tạo điều kiện thuận lợi để các yếu tố phù hợp có cơ hội nảy nở. Lấy ví dụ, nếu bạn sống cùng một người lạc quan, điều đó có thể cải thiện đáng kể sự tương tác giữa hai người, bởi tinh thần lạc quan giúp cho đối thoại trở nên dễ chịu và cởi mở hơn. Nhưng đến cuối cùng, chính điểm số của các đặc điểm liên quan đến sự phù hợp trên thang đo tình yêu mới là yếu tố then chốt.

Về điểm này, nghiên cứu của Paul Eastwick và Lucy Hunt (2014) cho thấy: khi chọn bạn đời, con người ta có xu hướng chú trọng đến các đặc điểm liên quan đến sự phù hợp hơn là những phẩm chất phi quan hệ được xã hội đồng thuận là lý tưởng, đặc biệt là theo thời gian. Ban đầu, người ta thường đồng ý với nhau về những đặc điểm đáng mơ ước ở đối phương, nhưng về sau, điều trở nên quan trọng hơn lại là cảm nhận riêng: liệu người ấy có phải là “một người phù hợp duy nhất” với mình hay không. Eastwick và Hunt kết luận rằng, dù trong xã hội có sự phân bổ không đều về các đặc điểm lý tưởng, nhưng cuộc tìm kiếm tình yêu vẫn diễn ra trên một sân chơi tương đối công bằng, nơi mà hầu hết mọi người đều có cơ hội thật sự để tìm thấy hạnh phúc trong tình yêu. (2014, tr. 729)

Tất cả những điều trên rốt cuộc đều quy về một điều cốt lõi: việc liên tục so sánh người yêu của mình với người khác là đi ngược lại tinh thần của một tình yêu sâu sắc. Những người gắn bó với nhau lâu dài không bận tâm đến chuyện so đo, tính toán. Họ không mải mê tìm một “người tốt hơn” mà dồn tâm sức để làm cho mối quan hệ hiện tại trở nên tốt đẹp hơn.

Lời kết

“Tôi rất thích đi ăn tối với những người đàn ông đẹp trai, dù họ chẳng phải lúc nào cũng là người trả tiền. Nhưng còn với một người xấu trai, thì tôi... nuốt không trôi.” 

— Một cô gái độc thân

Cái khó lớn nhất trong việc chọn bạn đời lâu dài nằm ở chỗ: một sự kết đôi phù hợp không thể đoán được chỉ qua những đặc điểm cá nhân có sẵn. Chỉ thông qua thời gian và những tương tác thực sự, ta mới có thể nhận ra được ai là người thật sự phù hợp với mình. Vấn đề không nằm ở chỗ ai giỏi hơn, tốt hơn, mà ở chỗ hai người có thật sự hợp nhau hay không. Trong hành trình tìm kiếm một người để cùng đi qua năm tháng, thang đo sự phù hợp luôn quan trọng hơn thang đo phẩm chất cá nhân.

(Bài viết được chuyển thể từ cuốn sách mới của tôi, The Arc of Love: How Our Romantic Lives Change over Time — Hành trình của tình yêu: Cách đời sống lãng mạn của ta thay đổi theo thời gian, xuất bản năm 2019.)

Tài liệu tham khảo:

Ben-Ze’ev, A. (2019). The Arc of Love: How our romantic lives change over time. University of Chicago Press.

Brown, R. (1987). Analyzing love. Cambridge University Press.

Eastwick, P. W., and L. L. Hunt. (2014). Relational mate value: Consensus and uniqueness in romantic evaluations. Journal of Personality and Social Psychology, 106, 728– 51.

Frank, R. H. 2006. When it comes to a search for a spouse, supply and demand is only the start. New York Times, December 21, 2006.

Frankfurt, H. G. 1987. Equality as a moral ideal. Ethics, 98, 21– 43.

Nguồn: The Best Path to Finding the Partner Who's Right for You | Psychology Today