Hành trình tìm kiếm phép màu chữa lành PTSD

Dành cho nhiều người mắc rối loạn căng thẳng sau sang chấn (PTSD), sự nhẹ nhõm dường như là điều xa vời. Nhưng những nghiên cứu đã xác định nguồn gốc của các triệu chứng đang mở ra những cách tiếp cận trị liệu mới. Thậm chí, có thể ngăn chặn PTSD ngay từ khi nó chưa bắt đầu.

Photo: Jasper Gibson

Russell Davies từng tham gia hai lần chiến đấu, đầu tiên cùng Sư đoàn Nhảy dù 101 lừng danh của Quân đội, sau đó chỉ huy một đội bộ binh tại Afghanistan. Ông nhận Huân chương Trái tim Tím và Huân chương Khen thưởng Anh dũng khi chiếc xe tải ông điều khiển đụng phải bom bên đường. Dù bị thương bởi những mảnh đạn và hứng chịu hỏa lực, ông vẫn cứu được các binh sĩ bị thương nặng trong xe, đưa họ lên trực thăng cấp cứu. “Đó chắc chắn là một trong những khoảnh khắc lớn nhất đời tôi,” ông hồi tưởng.

Yuval Neria, khi mới 21 tuổi, đã là chỉ huy xe tăng trong Lực lượng Phòng vệ Israel và tham chiến tại Mặt trận Sinai trong cuộc Chiến tranh Yom Kippur năm 1973. Ông chứng kiến đồng đội và bạn thân bị thương nặng hoặc hy sinh. Khi xe tăng của ông bị tấn công, Neria cũng bị thương nghiêm trọng nhưng vẫn tiếp tục chỉ huy các xe tăng khác và được trao Huân chương Anh dũng, danh hiệu cao quý nhất trong chiến đấu của Israel. Ông tiếp tục phục vụ vào năm 1983.

Trải nghiệm khắc nghiệt từ chiến trường năm 1973 đã thấm sâu vào tâm trí ông và được khắc họa sinh động trong tiểu thuyết chiến tranh Fire. Cuốn sách tái hiện nỗi sợ hãi, lòng dũng cảm, sự bất lực và bối rối trong chiến trận. Những trải nghiệm ấy cũng định hình sự nghiệp đời ông.

“Chiến tranh Yom Kippur dạy tôi rất nhiều về tác động tàn phá của chiến đấu khốc liệt,” Neria chia sẻ. “Tôi hiểu rất rõ nỗi sợ hãi tột độ, nỗi lo cho mạng sống của mình. Tôi biết nhiều người cuối cùng phát triển PTSD; tôi cảm thấy gắn bó sâu sắc với họ và muốn giúp đỡ.”

Neria trở thành nhà tâm lý học lâm sàng chuyên về chấn thương tâm lý, sau đó là nhà nghiên cứu về căn nguyên của nó. Năm 2001, ngay sau vụ tấn công Trung tâm Thương mại Thế giới, Đại học Columbia ở New York mời ông đứng đầu Chương trình Nghiên cứu và Điều trị PTSD.

Ông coi đây là “cơ hội để theo đuổi điều mà tôi cảm nhận là sứ mệnh của đời mình từ những trải nghiệm trong chiến tranh.” Mặc dù không mắc PTSD, ông nói, “những gì tôi mang theo, ngoài nỗi kinh hoàng và sợ hãi từ chiến tranh, là sự thấu hiểu nỗi đau của bệnh nhân và cam kết với việc điều trị họ.”

Dĩ nhiên, chiến tranh không phải là trải nghiệm duy nhất để lại dấu ấn sâu đậm trong não bộ, khiến nó luôn cảnh giác với hiểm họa, nhìn thấy mối đe dọa ở những nơi không tồn tại, và khơi gợi ký ức về các sự kiện kinh hoàng đến mức lấn át cuộc sống thường ngày. Nó cũng không phải là thảm họa duy nhất khiến nỗi đau tinh thần thêm nặng nề, quấy nhiễu giấc ngủ bằng những gương mặt hay tiếng khóc của những người không thể cứu được.

Cháy rừng, bão tố, tai nạn máy bay, tai nạn xe cộ, lạm dụng tình dục – bất kỳ sự gián đoạn đột ngột và bạo lực nào, thậm chí cả những căn bệnh đe dọa tính mạng như ung thư, cũng có thể để lại dấu ấn. Vì vậy, Neria đã thực hiện các nghiên cứu không chỉ với cựu binh, tù binh chiến tranh, và dân thường dưới các cuộc tấn công bằng tên lửa, mà còn với người sống sót sau động đất, những người chịu đựng tấn công tình dục, những người mất người thân trong sự kiện 11/9, và những người trực tiếp chứng kiến vụ tấn công tại New York.

Tại Columbia, Neria tập trung chủ yếu vào cơ chế thần kinh của PTSD. Nghiên cứu của ông làm sáng tỏ các vùng não bộ liên quan đến việc nhận diện mối đe dọa và lưu trữ ký ức về những sự kiện đáng sợ. Ông và các đồng nghiệp đã xác định được những bất thường trong cấu trúc, hoạt động, và đặc biệt là sự phối hợp giữa các vùng não này.

Từ các nghiên cứu của Neria và nhiều nhà khoa học khác, các phương pháp điều trị hiệu quả đang được phát triển. Chúng nhắm vào các quá trình sinh hóa cụ thể và mạch não bộ.

Không phải phương pháp nào cũng mới. Ví dụ, liệu pháp tiếp xúc đã tồn tại hàng thập kỷ, nhưng khi kết hợp với các phương pháp sinh học sử dụng thuốc đặc trị và cách tiếp cận mới, nó hứa hẹn mang lại hy vọng cho gần 50% người bệnh vẫn chưa tìm thấy giải pháp, những người vì phản ứng quá nhạy mà thu mình khỏi thế giới, hoặc sống trong ngờ vực, tức giận, hay chìm vào các chất gây nghiện, đổi một nỗi đau khác để quên đi nỗi đau cũ. Đặc biệt, có hy vọng lớn rằng PTSD có thể được ngăn chặn từ trước khi nó bắt đầu.

Ba Tháng, Ba Năm – Hay Cả Đời

PTSD chính thức được công nhận vào năm 1980, khi lần đầu xuất hiện trong Cẩm nang Chẩn đoán và Thống kê Tâm thần học (DSM-III). Tuy nhiên, tình trạng này đã tồn tại từ rất lâu, có lẽ từ thời người săn mồi đầu tiên bị sư tử tấn công hay trận động đất đầu tiên rung chuyển mặt đất.

PTSD là phản ứng khi trải qua hoặc chứng kiến sự kiện liên quan đến đe dọa tính mạng hoặc chấn thương nghiêm trọng. Người mắc PTSD thường có các triệu chứng lo âu kinh điển, như mất ngủ và lo lắng, đồng thời luôn cảnh giác cao độ – luôn sẵn sàng trước mọi hiểm nguy có thể xảy ra. Họ thường có phản xạ giật mình quá mức: Âm thanh, chuyển động, hay tiếp xúc bất ngờ đều có thể khơi dậy phản ứng mạnh, thậm chí bạo lực.

PTSD được đặc trưng bởi những ký ức xâm lấn: Sự kiện chấn thương được nhớ lại một cách đột ngột qua các hồi tưởng đầy hoảng loạn, sợ hãi và kinh hoàng y như lúc xảy ra. Những cảm xúc và suy nghĩ đau đớn kéo dài, thường biểu hiện qua tức giận, tội lỗi, xấu hổ, hoặc cảm giác tách biệt với mọi người. Những suy nghĩ như “Chẳng có điều gì tốt đẹp xảy ra với mình” hay “Không thể tin tưởng ai” là rất phổ biến. Để tránh các tác nhân nhắc nhở đến chấn thương, người bệnh thường hạn chế ra khỏi nhà.

“Rối loạn này không chỉ dựa trên nỗi sợ,” nhà tâm lý học Paula Schnurr, giám đốc điều hành Trung tâm Quốc gia về PTSD của Bộ Cựu chiến binh Mỹ, nhấn mạnh. PTSD có thể biểu hiện như trầm cảm – kèm theo cảm giác xấu hổ, tội lỗi, lãnh cảm – hoặc bộc lộ qua sự tức giận và hung hăng.

Bên Trong Câu Chuyện Về PTSD

Khi các giác quan của não bộ phát hiện ra mối đe dọa tiềm tàng, các xung thần kinh ngay lập tức được truyền qua đồi thị đến hạch hạnh nhân. Khi bị kích thích, hạch hạnh nhân khơi dậy cảm giác sợ hãi và báo hiệu tuyến thượng thận tiết ra adrenaline, làm tăng nhịp tim và huyết áp, chuẩn bị cơ thể sẵn sàng hành động khẩn cấp.

Để duy trì phản ứng lâu dài hơn, trục hạ đồi – tuyến yên – thượng thận được kích hoạt, dẫn đến một loạt hormone đỉnh điểm là cortisol, kéo dài phản ứng huy động cơ thể. Cortisol cũng giữ hạch hạnh nhân trong trạng thái kích hoạt, duy trì mức độ cảnh giác cao độ. Trong trạng thái này, các ký ức mạnh mẽ dễ dàng được hình thành và tồn tại lâu dài.

Trong điều kiện bình thường, phần não chịu trách nhiệm tư duy sẽ kìm hãm hoạt động của hạch hạnh nhân, giúp cơ thể trở lại trạng thái bình thường khi mối nguy đã qua, và hồi hải mã sẽ đặt sự kiện đó vào bối cảnh của các trải nghiệm trước đây. Tuy nhiên, với PTSD, người bệnh luôn trong trạng thái cảnh giác cao độ, luôn tìm kiếm mối nguy ngay cả trong những hoàn cảnh bình thường. Những ký ức sợ hãi dễ dàng bị đánh thức – những âm thanh, hình ảnh, hay thậm chí suy nghĩ thông thường có thể khơi gợi sự kiện chấn thương với cảm giác chân thực đến mức như nó đang xảy ra lần nữa.

Photo: Jasper Gibson

Latagia Copeland-Tyronce đang bế con nhỏ trong tay khi cô mở cửa vào năm 2013. Đó là lúc cô biết chồng mình đang lạm dụng tình dục năm đứa con gái khác. Đứa bé bị tách khỏi tay cô và cùng các chị em khác được đưa vào trung tâm bảo vệ trẻ em. Cô rời bỏ chồng, đấu tranh với hệ thống bảo vệ trẻ em, đồng thời tiếp tục học đại học và chiến đấu với chứng mất ngủ, ác mộng, hồi tưởng. Các con của cô không bao giờ được trả lại. “Tôi là người mẹ không phạm lỗi, nhưng lại bị trừng phạt vì hành động của kẻ khác,” cô hồi tưởng.

Armand Cucciniello III từng là nhà ngoại giao tại Đại sứ quán Mỹ ở Baghdad trong Chiến tranh Iraq, sống và làm việc trong Khu vực Xanh – một khu phức hợp được bảo vệ bởi các bức tường bê tông cao và dây thép gai. “Nhưng các quả rocket và đạn cối phóng qua không gặp vấn đề gì khi xuyên thủng nó,” Cucciniello nhớ lại. Các cuộc tấn công bắt đầu vào đợt tăng quân mùa xuân năm 2007, sáu tháng sau khi ông đến. “Trải nghiệm đầu tiên của tôi là tồi tệ nhất: Tôi nghe thấy một phụ nữ chết chỉ cách vài mét.”

Không có quy luật nào cho các cuộc tấn công. “Bạn không bao giờ biết chuyện gì sẽ xảy ra hoặc khi nào. Sau một năm bị pháo kích không ngừng, tôi rất căng thẳng, cảm xúc thất thường. Tôi dễ dàng xúc động đến mức muốn khóc mà không có lý do,” Cucciniello kể.

Một bác sĩ tâm thần chẩn đoán ông mắc PTSD và kê đơn thuốc chống trầm cảm. Thuốc giúp ông kiểm soát cảm xúc, nhưng ngay cả nhiều năm sau, “âm thanh lớn, tiếng đóng cửa mạnh, bất cứ thứ gì giống tiếng nổ đều khiến tôi bị kích động. Thời gian như ngừng lại vài giây, và tôi không thể làm gì được,” ông nói. Trong một lần thăm gia đình ở New York, tiếng thụp nhẹ của một chiếc taxi đi qua tấm sắt che công trình – không lớn, nhưng có tần số giống tiếng nổ rocket – đã khơi dậy một ký ức kinh hoàng.

Ông gặp khó khăn trong giấc ngủ suốt nhiều năm, và ngay cả bây giờ, nếu ngừng thuốc, “mọi thứ quay lại – cảm giác căng thẳng, nước mắt trào dâng.” Cucciniello tiếp tục cuộc sống và hiện là cố vấn cho Đại tướng Quân đội Mỹ Robert Abrams, người đứng đầu Bộ Tư lệnh Liên Hợp Quốc tại Hàn Quốc.

Tiến sĩ Paula Schnurr, Giám đốc Trung tâm Quốc gia về PTSD, cho biết có sự quan tâm lớn đến các dấu ấn sinh học giúp nhận diện những thay đổi do PTSD gây ra, đồng thời có thể dùng để dự đoán và chẩn đoán bệnh. Nhờ công cụ chụp ảnh não như cộng hưởng từ, các nhà nghiên cứu có được bức tranh động về ký ức hồi tưởng, nỗi sợ, và các rối loạn cảm xúc điển hình của bệnh. Trung tâm Quốc gia hiện còn duy trì một ngân hàng não, nơi lưu trữ các mẫu mô não sau khi tử vong của những người mắc PTSD, để hỗ trợ nghiên cứu về cơ chế phân tử làm nên các triệu chứng.

“Chúng tôi thấy ít nhất ba khu vực não liên quan,” Neria chia sẻ. Bao gồm hạch hạnh nhân, nơi điều chỉnh cảm xúc và xử lý nỗi sợ; hồi hải mã, nơi xử lý và lưu trữ ký ức; và vùng vỏ não trước trán, trung tâm lập kế hoạch và ra quyết định của não, vốn có khả năng kìm hãm hoạt động của hạch hạnh nhân.

Sau sự kiện chấn thương, Neria nói, sự liên lạc giữa ba vùng này bị gián đoạn, dẫn đến sức sống độc hại của ký ức chấn thương. “Với PTSD, hạch hạnh nhân bị kích hoạt quá mức, trong khi vỏ não trước trán và hồi hải mã không hoạt động đủ, khiến bệnh nhân luôn lo âu và ám ảnh bởi trải nghiệm đau thương. Những ký ức xuất hiện và tái diễn ngoài ý muốn, với cường độ không suy giảm theo thời gian.”

“Để kiểm soát những ký ức đó cùng nỗi lo âu, ác mộng và hồi tưởng, chúng tôi thấy rất nhiều người chọn cách né tránh – họ né tránh nói về chấn thương, cố gắng kiểm soát mức độ lo lắng,” Neria cho biết. Họ tránh xa những tình huống có thể gợi lại ký ức. “Sự chai sạn cảm xúc xuất hiện sau đó – bệnh nhân trở nên trầm cảm hơn là bị kích động.” Thực tế, 50% người mắc PTSD cũng đồng thời mắc chứng trầm cảm lâm sàng.

Nhà thần kinh học Benjamin Suarez-Jimenez, thành viên phòng thí nghiệm của Neria, sử dụng thực tế ảo để khám phá xu hướng nhìn thấy nguy hiểm nơi không có. Trong máy quét MRI, các đối tượng được xem video đi dạo qua một đồng cỏ hái hoa. Ở một số khu vực, họ bị ong chích – được đại diện bằng các cú sốc điện nhẹ. Ở những khu vực khác thì không. “Những người bình thường có thể phân biệt rõ ràng giữa nơi an toàn và nơi nguy hiểm, chỉ trở nên cảnh giác cao ở những khu vực bị ong chích. Nhưng người mắc PTSD thì không – họ không phân biệt được chính xác giữa hai nơi,” Suarez-Jimenez phát hiện.

Ông đang cố gắng xác định vùng não chịu trách nhiệm cho sự khái quát hóa quá mức về mối nguy. Trong nghiên cứu trước đó, ông đã xác định mạng lưới não bộ được kích hoạt khi những người khỏe mạnh phân biệt giữa an toàn và nguy hiểm, và hiện đang thu thập dữ liệu từ bệnh nhân PTSD. “Chúng tôi muốn so sánh hoạt động não, phản ứng sinh lý và mức độ lo âu tự đánh giá giữa những người chưa từng trải qua chấn thương nghiêm trọng, những người đã trải qua và phát triển PTSD, và những người kiên cường.”

Dù phần lớn các nghiên cứu hình ảnh não chỉ cung cấp những hiểu biết cơ bản, một số phát hiện có ứng dụng lâm sàng trực tiếp. Nhiều nghiên cứu tại phòng thí nghiệm của ông và nơi khác cho thấy “kích thước hồi hải mã là yếu tố then chốt trong phản ứng với liệu pháp,” Neria cho biết. “Chúng tôi phát hiện bệnh nhân có hồi hải mã lớn hơn sẽ ít phát triển PTSD hơn theo thời gian và tiến triển tốt hơn.” Các bài kiểm tra cho thấy hồi hải mã nhỏ có thể báo hiệu cần đến liệu pháp dùng thuốc và trị liệu tâm lý nhằm xử lý lại ký ức của họ.

Philip Robinson đã tìm được ánh sáng từ liệu pháp tâm lý. “Sống sót sau bi kịch là một điều vô cùng khó khăn,” anh chia sẻ. Ba mươi năm trước, vào tháng 8, anh cùng 130 người bạn khác, phần lớn ở độ tuổi đôi mươi, lên chiếc tàu Marchioness để mừng sinh nhật một người bạn ở London. Khi anh đang ở dưới boong, một chiếc sà lan khổng lồ bất ngờ đâm vào tàu, khiến nó chìm trong tích tắc. “Tôi bị va đập vào vai và trúng phải những mảnh chai vỡ. Tôi chỉ biết bơi, bơi mãi. Là ca sĩ chuyên nghiệp, tôi tận dụng tối đa khả năng giữ hơi thở của mình để thoát qua một cửa sổ bị vỡ.” Nhưng 51 người khác thì không may mắn như anh.

Vụ tai nạn năm 1989 đã cướp đi 51 sinh mạng trong số 131 hành khách trên tàu Marchioness. Philip Robinson mất đi nhiều người bạn thân. Anh cho rằng bản thân sống sót một phần nhờ kỹ năng kiểm soát hơi thở khi ca hát. Sau biến cố, anh quyết định từ bỏ công việc tài chính ổn định để theo học âm nhạc, với khát khao phát triển tài năng được ban tặng. “Các bạn tôi hẳn sẽ muốn tôi làm điều đó.”

Photo: Jasper Gibson

Robinson sống khá ổn cho đến 11 năm sau, khi cuộc điều tra công khai về vụ tai nạn được khởi động. “Chúng tôi phải sống lại khoảnh khắc kinh hoàng đó. Phỏng vấn, điều tra, mọi thứ ùa về. Mối quan hệ của tôi tan vỡ, công việc cũng gặp trắc trở.” Cuộc gặp với bác sĩ đã dẫn đến chẩn đoán: anh bị trầm cảm. “Khả năng đối mặt mạnh mẽ thường ngày của tôi đã bị thử thách và gục ngã.” Sau hai năm trị liệu tâm lý, Robinson buông bỏ được suy nghĩ rằng mình đang hát cho những người bạn đã khuất. Giờ đây, anh hát cho chính mình. “Ca hát là cách tâm hồn tôi đối diện với bi kịch.”

Nhận thức sâu sắc những may mắn đã đến với cuộc đời mình, Robinson sáng lập một tổ chức từ thiện để hỗ trợ các nạn nhân của những thảm họa bất ngờ. Mỗi năm, tổ chức Antonio Vasconellos Fund trao 51 suất hỗ trợ, mỗi suất được đặt tên theo một nạn nhân của Marchioness.

Những người vượt qua và những người gục ngã

Không phải ai đối mặt với thảm họa cũng mắc phải rối loạn căng thẳng sau sang chấn (PTSD). Ngay cả những cựu chiến binh, dù trải qua những sự kiện đầy ám ảnh, tỷ lệ mắc PTSD chỉ dao động từ 10–30%.

Từ lâu, các nhà nghiên cứu đã tìm hiểu điều gì tạo nên sự bền bỉ. Nhà xã hội học Emmy Werner, từ năm 1955, đã theo dõi tất cả trẻ em sinh ra trên đảo Kauai. Bà phát hiện chỉ một số ít những đứa trẻ lớn lên trong hoàn cảnh khó khăn rơi vào khủng hoảng tâm lý. Theo bác sĩ tâm thần Adriana Feder, sự ổn định gia đình và hỗ trợ xã hội là yếu tố quan trọng giúp điều hòa cảm xúc. Gần đây, các nghiên cứu đã mở rộng sang lĩnh vực sinh học.

Các nghiên cứu về PTSD thường tập trung vào những người đã mắc rối loạn, nhưng các nghiên cứu quan trọng nhất là theo dõi trước khi họ trải qua sang chấn. Một dự án hợp tác quốc gia mang tên AURORA đang làm điều này. Dữ liệu từ những bệnh nhân nhập viện sau sang chấn, bao gồm hình ảnh não bộ, giúp tìm kiếm các dấu hiệu dự đoán khả năng phục hồi.

Những khám phá mới mẻ

Dữ liệu từ các sự kiện như vụ tấn công ngày 11/9 cho thấy tỷ lệ PTSD giảm dần sau vài năm. Những người tình nguyện cứu hộ, đặc biệt là không thuộc các tổ chức chính thức, có tỷ lệ PTSD cao hơn hẳn so với các chuyên gia cứu hộ.

Trẻ em, khi được trị liệu tâm lý tại trường hoặc cộng đồng, có tiến triển tốt. Dự án IMAGEN tại châu Âu đã tiết lộ rằng thanh thiếu niên có khả năng vượt qua căng thẳng thường có vỏ não trước trán phát triển hơn, cho phép họ tái đánh giá và kiểm soát phản ứng tốt hơn.

Liệu sự bền bỉ có thể được xây dựng? Liệu pháp "tiêm chủng căng thẳng" trong trị liệu hành vi nhận thức đang được kỳ vọng. Nó rèn luyện khả năng ứng phó trước các thách thức bằng cách tái tạo tình huống qua hình ảnh và mô phỏng. Một số nghiên cứu thậm chí đang thử nghiệm thuốc để ngăn ngừa PTSD, trong đó có neuropeptide Y (NPY) – một chất hóa học giúp điều hòa phản ứng căng thẳng.

Các nhà khoa học vẫn đang tìm hiểu sâu hơn. Nhưng rõ ràng, vượt qua sang chấn là hành trình không chỉ của tâm trí mà còn là câu chuyện của cơ thể, ý chí và hy vọng.

Trong một thí nghiệm với chuột, Sabban và đồng nghiệp đã đặt các con vật vào tình huống căng thẳng kéo dài – tương đương với chấn thương tâm lý ở loài gặm nhấm. Những con chuột được tiêm neuropeptide Y (NPY) trước 30 phút, ngay sau khi căng thẳng bắt đầu, hoặc một tuần sau khi các tác động nặng nề đã xuất hiện. Kết quả cho thấy, việc tiêm NPY trước hoặc ngay sau sang chấn hoàn toàn ngăn chặn được các phản ứng tương tự PTSD. Tuy nhiên, khi các triệu chứng đã trở nên nghiêm trọng, NPY không mang lại tác dụng.

Các nghiên cứu trên người với NPY còn khá hạn chế. Một thử nghiệm lâm sàng quy mô nhỏ cho thấy việc sử dụng NPY qua đường xịt mũi – giúp tác động trực tiếp lên não mà không ảnh hưởng đến cơ thể – làm giảm đáng kể triệu chứng lo âu của PTSD. Hiện tại, Sabban và đồng nghiệp đang thực hiện một nghiên cứu lớn hơn, hy vọng mở đường cho thử nghiệm lâm sàng với quy mô đủ lớn để khẳng định liệu sử dụng NPY trong vòng hai ngày sau sang chấn có thể ngăn PTSD phát triển hay không.

Không chỉ NPY, một tia sáng khác đến từ ketamine – một loại thuốc gây mê từng mang tiếng xấu khi bị lạm dụng tại các hộp đêm (với biệt danh "Special K"). Tuy nhiên, gần đây, ketamine đã được chấp thuận để điều trị trầm cảm nặng, đặc biệt là ở những người có ý định tự tử. Khi truyền tĩnh mạch, ketamine có tác dụng nhanh chóng, chỉ trong vài giờ, mặc dù cơ chế hoạt động chính xác vẫn chưa rõ ràng.

Năm 2014, bác sĩ Adriana Feder thực hiện nghiên cứu đầu tiên sử dụng ketamine với bệnh nhân PTSD. Một liều truyền duy nhất giúp cải thiện tất cả các nhóm triệu chứng của PTSD – từ hồi tưởng ký ức đau thương, tránh né, mất hứng thú, đến trạng thái kích thích quá mức – chỉ sau 24 giờ. Hiện tại, Feder đang dẫn đầu thử nghiệm lâm sàng, nơi bệnh nhân nhận sáu liều trong hai tuần, nhằm kiểm tra xem liệu hiệu quả ban đầu có thể được tái lập và duy trì hay không.

Ketamine có thể tác động sâu sắc lên kết nối thần kinh trong não. Nghiên cứu hình ảnh não bộ cho thấy, sau khi sử dụng ketamine, các vùng liên quan đến điều hòa cảm xúc tăng kết nối đáng kể. Điều này có thể giải thích tại sao ketamine hiệu quả trong cả điều trị trầm cảm và PTSD. Giáo sư Ronald Duman tại Đại học Yale cho rằng, PTSD thực chất là “rối loạn thiếu hụt khớp thần kinh” – sự suy giảm liên kết giữa các tế bào thần kinh khiến não bộ không thể học cách thoát khỏi trạng thái phản ứng quá mức.

Khả năng tái tạo khớp thần kinh – nền tảng của trí nhớ và học hỏi – bị ảnh hưởng nghiêm trọng bởi PTSD. Bình thường, ký ức có thể được làm dịu dần qua thời gian, và mỗi lần nhớ lại, chúng ta có cơ hội tái định hình nó, quá trình này gọi là tái hợp nhất ký ức. Nhờ vậy, việc kể lại trải nghiệm đau buồn trong một bối cảnh dễ chịu, như trò chuyện với bạn bè, có thể giúp ký ức được lưu trữ theo cách bớt ám ảnh hơn.

Nhưng ở người mắc PTSD, ký ức dường như bất di bất dịch, luôn ở dạng nguyên bản với toàn bộ cảm xúc kinh hoàng của sự kiện ban đầu. “Những ký ức đó không hề phai nhạt – họ cứ như bị cưỡng bức lần nữa, cảm nhận trọn vẹn mọi nỗi đau cũ,” bác sĩ tâm lý Ilan Harpaz-Rotem tại Yale giải thích.

Liệu pháp tiếp xúc kéo dài và tái định hình nhận thức đã chứng minh hiệu quả trong điều trị PTSD. Chúng thúc đẩy quá trình chỉnh sửa ký ức – vốn bị tổn thương bởi PTSD. Ketamine có thể tạo ra “cánh cửa” cho sự tái hợp nhất ký ức, bằng cách thúc đẩy sự tái sinh của các kết nối thần kinh. Harpaz-Rotem đang chuẩn bị thử nghiệm lâm sàng kết hợp ketamine với liệu pháp tiếp xúc kéo dài, với hy vọng rút ngắn quá trình điều trị từ vài tháng xuống chỉ còn bảy ngày. Các nghiên cứu MRI trước và sau sẽ kiểm tra xem liệu pháp này thay đổi cách các vùng não phối hợp với nhau ra sao.

Nếu Duman đúng, có những cách khác để phục hồi kết nối thần kinh và sự linh hoạt tâm lý. Hoạt động thể chất, chẳng hạn, đã được chứng minh là kích thích trực tiếp sự phát triển của các kết nối thần kinh mới. Đôi khi, sự chữa lành không chỉ đến từ phòng thí nghiệm, mà còn từ chính những bước đi nhỏ trên con đường đời, nơi ý chí và hy vọng luôn là bạn đồng hành.

“Có Thể Là Một Cánh Cửa”

Paula Schnurr hào hứng với việc sử dụng ketamine để “kích thích và tăng cường hiệu quả của liệu pháp tâm lý tốt nhất.” Đây là một cách biến điều vốn đã hiệu quả trở nên vượt trội hơn. Một chất hóa học khác cũng mang lại hy vọng tương tự là MDMA – thường được biết đến với tên gọi “Ecstasy.” “MDMA kích hoạt quá trình trị liệu tâm lý,” bác sĩ tâm thần Michael Mithoefer, người đã dẫn đầu hai thập kỷ nghiên cứu về MDMA, nhận xét. Sự quan tâm sâu sắc đến tiềm năng của nó đã thúc đẩy FDA công nhận MDMA là một “liệu pháp đột phá” cho PTSD, và cơ quan này đang đẩy nhanh tiến trình phê duyệt. Hiện MDMA đã được phép sử dụng ở Israel.

Một thử nghiệm lâm sàng giai đoạn III quốc tế – bước tiến lớn để đạt phê duyệt – đang được thực hiện. Phân tích từ sáu thử nghiệm nhỏ cho thấy MDMA giúp cải thiện triệu chứng PTSD gấp đôi so với nhóm đối chứng. Trong phác đồ tiêu chuẩn, bệnh nhân được sử dụng MDMA trước ba buổi trị liệu, mỗi buổi kéo dài tám giờ hoặc hơn, diễn ra cách nhau một tuần và do hai nhà trị liệu được đào tạo đặc biệt dẫn dắt.

“Chúng tôi không yêu cầu bệnh nhân nói về sang chấn, nhưng bất cứ điều gì xuất hiện trong tâm trí họ,” Mithoefer giải thích. Mặc dù các buổi trị liệu không có cấu trúc cố định, các yếu tố của liệu pháp chấn thương tiêu chuẩn – tiếp xúc với ký ức đau thương và tái cấu trúc nhận thức – thường được áp dụng. “Chúng tôi nhấn mạnh rằng MDMA khác biệt với hầu hết các loại thuốc tâm thần ở chỗ nó không nhằm mục đích kìm nén triệu chứng, mà giúp xử lý nguyên nhân gốc rễ; đôi khi triệu chứng có thể tồi tệ hơn trước khi cải thiện.”

Photo: Jasper Gibson

Hayley Gripp từng nghĩ PTSD chỉ xảy ra với những người lính trở về từ chiến trận. Nhưng năm 2014, khi xe cô bị tông ngang, cô bị mắc kẹt, ngạt thở bởi khói, rồi ngất đi. Khi tỉnh lại, cô tràn đầy lòng biết ơn vì mình vẫn sống sót, dù đôi chân bị tổn thương. Nhưng hai tuần sau, khi nghe tiếng còi xe lớn, cô hét lên hoảng loạn. “Tôi biết mình không còn là chính mình nữa. Tôi nghĩ mình đang mất trí.”

Nhà tâm lý học Rachel Yehuda, người đã nghiên cứu về chấn thương trong ba thập kỷ, ban đầu cũng hoài nghi về các báo cáo sử dụng MDMA. Nhưng sau khi trải nghiệm một buổi trị liệu ở Israel, bà nhận ra rằng liệu pháp này tạo ra một “trạng thái an toàn và bao bọc” cho bệnh nhân. MDMA, theo bà, “mang đến cảm giác ấm áp, tự cảm thông, và giúp bệnh nhân khám phá những góc nhìn mới về ký ức đau thương.” Nó loại bỏ những rào cản khiến con người thường bị mắc kẹt trong trị liệu tâm lý – “nơi đau đớn nhất, nơi mà họ sợ chạm tới.”

Yehuda cũng đã trải nghiệm một buổi trị liệu với MDMA và nhận thấy liệu pháp này giống như một chuyến bay từ New York đến Los Angeles, thay vì phải đi bộ. “Chúng tôi đã tìm kiếm một cửa sổ để giúp người bệnh,” Yehuda chia sẻ. “MDMA có thể không chỉ là một cửa sổ mà là cả một cánh cửa.”

MDMA làm giảm hoạt động ở hạch hạnh nhân và tăng cường kết nối ở vỏ não trước trán – giúp bệnh nhân có thể đối diện với chấn thương mà không bị cảm xúc lấn át. Một cựu chiến binh chia sẻ: “Iraq đã thay đổi bộ não tôi, và MDMA đã đưa nó trở lại.” Dữ liệu từ hình ảnh não bộ cũng chứng minh điều này.

Những nghiên cứu về sinh học thần kinh của PTSD đã giúp xác định “vùng não nào cần kích hoạt, vùng nào cần giảm hoạt động,” theo Paul Holtzheimer, phó giám đốc nghiên cứu tại Trung tâm PTSD Quốc gia. Điều này mở ra cánh cửa cho các liệu pháp nhắm mục tiêu cụ thể, như neurofeedback.

Khi bạn sợ hãi, hạch hạnh nhân trở nên quá kích hoạt; với PTSD, nó hoạt động mạnh hơn nhiều. Neurofeedback giúp bệnh nhân học cách giảm triệu chứng bằng cách tự điều chỉnh hoạt động của não bộ. Harpaz-Rotem, người đang dẫn đầu một thử nghiệm lâm sàng, cho bệnh nhân nằm trong máy MRI, quan sát một con trỏ theo dõi lưu lượng máu – biểu hiện của hoạt động hạch hạnh nhân – trong khi họ được đọc kịch bản và nghe âm thanh gợi lại chấn thương. Họ được dạy cách giảm nỗi sợ và có thể quan sát hiệu quả trực tiếp qua con trỏ.

Hy vọng là bệnh nhân có thể áp dụng kỹ thuật này trong cuộc sống hàng ngày, “không phải để xóa ký ức, mà học cách đối mặt và chịu đựng chúng,” Harpaz-Rotem chia sẻ.

Những Tia Sáng Mới Trong Điều Trị PTSD

Một phương pháp khác nhằm trực tiếp tái khởi động hệ thần kinh bị lỗi là kích thích từ xuyên sọ (TMS). Phương pháp này tạo ra dòng điện nhỏ ở các điểm quan trọng trong não, vốn đã được sử dụng để điều trị trầm cảm kháng thuốc và rối loạn ám ảnh cưỡng chế. Với PTSD, nó nhắm đến vỏ não trước trán bên lưng – vùng não liên quan đến kiểm soát nhận thức, giúp điều chỉnh cảm xúc tốt hơn và giảm cường độ của những trải nghiệm không mong muốn.

“Hiệu quả có thể lan sang nhiều triệu chứng khác – từ né tránh đến hồi tưởng,” Holtzheimer nói. Dù vậy, phương pháp này vẫn đang trong giai đoạn phát triển và cần thêm thời gian để chứng minh giá trị.

Hiểu biết về PTSD đang tiến triển song song với những bước tiến trong điều trị. Những sự kiện khủng khiếp sẽ vẫn xảy ra; dù chiến tranh có chấm dứt, thiên nhiên vẫn mang đến những cú sốc ngẫu nhiên. Nhưng trong khi đau đớn là điều không thể tránh khỏi, sự khổ sở kéo dài thì không. Giờ đây, việc chấm dứt nỗi đau ấy không còn là điều bất khả thi. 

Nguồn: The Quest to Cure PTSD – Psychology Today