Khoa học thần kinh mới hé lộ 4 bí mật giúp con bạn có động lực

Thuyết phục một đứa trẻ tuổi teen làm việc gì đó chẳng khác nào đẩy một tảng đá lên dốc. Nhưng tảng đá này có điện thoại trong tay và liên tục bảo bạn rằng nó sẽ tự lăn lên sau—chỉ cần chờ thêm chút nữa thôi.

Bạn nhắc con: “Làm bài tập đi. Dọn phòng đi.” Và rồi bạn nhận lại tiếng thở dài của tuổi teen. Không phải một tiếng thở dài bình thường, mà là một hơi thở dài đến mức có thể đo lường áp suất khí quyển, một màn trình diễn công phu chứa đựng trọn vẹn nỗi bất mãn, khiến bạn bỗng chốc trở thành người phiền phức nhất hành tinh.

Bạn mất kiên nhẫn, không còn nhẹ nhàng nữa: “Làm ngay đi!” Và thế là bạn được thưởng thức bản ballad bi kịch “Sao lại là con?”—một tiết mục diễn xuất xuất sắc, như thể việc sống trong một ngôi nhà có tường, có tủ lạnh luôn đầy ắp thức ăn là một sự áp bức chưa từng có trong lịch sử loài người.

Tuổi teen: loài ký sinh nhưng luôn nghĩ mình là chủ thể. Cả thế giới quan của chúng được xây dựng từ những video 30 giây do những người chỉ lớn hơn chúng một chút—những người vừa là triệu phú vừa có vẻ như mất trí. Chúng khẳng định bạn “không hiểu gì cả”, như thể việc bạn lớn lên mà không có mạng xã hội đồng nghĩa với việc tuổi thơ của bạn chỉ quanh quẩn hái quả dại và khắc hình lên vách đá. À, và đừng bao giờ dại dột dùng ngôn ngữ của chúng—bạn sẽ bị xét xử công khai vì tội “cringe” đấy!

Bạn thở dài, lắc đầu: “Trẻ con thời nay…”

Nhưng khoan đã! Đây chính là sai lầm mà thế hệ nào cũng mắc phải.

Các nhà tâm lý học từ Đại học Harvard đã phân tích dữ liệu khảo sát từ năm 1949 đến 2019 và nhận thấy rằng thế hệ nào cũng nghĩ thế hệ sau tệ hơn mình, nhưng lại không bao giờ thừa nhận những sai lầm của chính thế hệ mình khi còn trẻ.

Câu chuyện này xưa như trái đất: người lớn luôn nghĩ rằng lũ trẻ ngày nay hư hỏng chưa từng có. Cứ như thể khi có con, bạn sẽ nhận được một bản cập nhật phần mềm thần kỳ, xóa sạch mọi ký ức về những lần mình trì hoãn bài tập hay lười làm việc nhà khi còn tuổi teen. Cứ làm như ngày xưa bạn luôn hoàn thành bài tập trước thời hạn cả tuần, vừa làm việc nhà vừa ngân nga ca hát vậy. Riiiiiiiight…

Vậy nên, con bạn không hề “hỏng” đâu—chúng chỉ đơn giản là bình thường. Nhưng vấn đề vẫn còn đó: làm sao để khiến chúng chịu làm việc mà không cần nước mắt và tiếng sập cửa?

Thật may, ta có sự giúp đỡ từ David Yeager, giáo sư tâm lý học tại Đại học Texas, tác giả cuốn "10 to 25: The Science of Motivating Young People" (10 đến 25: Khoa học tạo động lực cho người trẻ).

Hãy cùng khám phá nhé…

Không, não của chúng không bị hỏng

Chắc bạn từng nghe đi nghe lại rằng: “Não của trẻ chưa phát triển hoàn chỉnh cho đến năm 25 tuổi!”

Quan điểm này bắt nguồn từ một nghiên cứu năm 2006 của Adriana Galván. Nhưng đoán xem? Chính tác giả nghiên cứu cho rằng mọi người đã hiểu sai kết luận của bà.

Thực tế, nghiên cứu cho thấy người trẻ giỏi theo đuổi mục tiêu hơn cả người lớn. Đúng vậy, bạn không nghe nhầm đâu. Vậy vấn đề thật sự nằm ở đâu?

Galván giải thích rằng não của tuổi teen không kém phát triển, mà chỉ có những ưu tiên khác. Phần vỏ não trước trán của chúng hoạt động hoàn toàn bình thường, cảm ơn bạn nhé. Chỉ là chúng không quan tâm đến những thứ mà cha mẹ quan tâm.

Khoa học—vâng, chính khoa học đã mang đến cho ta trọng lực và thuốc giảm đau Advil—nay nói với ta rằng tuổi teen không lười biếng hay hư hỏng, chỉ là chúng quan tâm đến địa vị, sự tôn trọng và quyền tự chủ hơn là bài tập và việc nhà. Bạn biết không? Đó lại chính là những điều mà người lớn thường không cho chúng. Đa số cha mẹ đối xử với con như thể chúng chỉ là phiên bản cao hơn của một đứa trẻ lên ba.

Và đây là một điểm quan trọng: càng càm ràm, chúng càng phản kháng.

Một nghiên cứu năm 2014 của Ron Dahl và Jennifer Silk đã ghi âm giọng nói của các bà mẹ hoàn thành câu này:

“Điều khiến mẹ bực mình về con là…”

Sau đó, họ cho những đứa trẻ tuổi teen nghe đoạn ghi âm này khi đang nằm trong máy quét não. Kết quả ra sao?

Các vùng não liên quan đến cảm xúc bùng nổ dữ dội. Hạt nhân lentiform và vùng vỏ não đảo sau hoạt động hết công suất, đổ tràn vào cơ thể chúng cơn phẫn nộ chính đáng. Và vùng nối đỉnh-thái dương (TPJ)—phần não có nhiệm vụ nghĩ rằng, “Khoan đã, hãy xem mẹ đang cố gắng nói gì nào”—hoàn toàn tắt ngúm.

Nhưng khi cha mẹ nói chuyện với con bằng giọng trung lập, tôn trọng hơn thì sao? Mọi thứ thay đổi hoàn toàn.Những cơn xúc động lắng xuống, và các vùng não phụ trách tư duy, lập kế hoạch bắt đầu hoạt động trở lại.

Đừng làm “máy càm ràm”—hãy làm một người dẫn đường

Hàng thập kỷ nghiên cứu khoa học cho thấy cách tiếp cận hiệu quả nhất để tác động đến tuổi teen là đóng vai trò như một người cố vấn. Điều đó có nghĩa là gì? Kết hợp kỳ vọng cao với sự hỗ trợ cao.

Bạn không phải người bạn thân nhất của con, nhưng cũng không phải bàn tay sắt cai quản giờ giới nghiêm. Bạn là người hướng dẫn—một “người Sherpa” dẫn đường, giúp chúng leo lên đỉnh núi của những tham vọng non trẻ và quyết định đáng ngờ.

Nhưng nếu chúng làm mà làm sai thì sao? Làm sao để chỉnh sửa mà không châm ngòi cho một cơn bùng nổ cảm xúc?

Sử dụng “Lời góp ý khôn ngoan”

Geoffrey Cohen, nhà tâm lý học tại Đại học Stanford, đã nghiên cứu về một vấn đề mà ông gọi là “tiến thoái lưỡng nan của người cố vấn”—làm sao để góp ý mà không khiến người ta mất tự tin hay nản chí.

Giải pháp của ông? “Lời góp ý khôn ngoan”. Bạn có thể chỉ ra lỗi sai, nhưng hãy đi kèm với lý do tại sao bạn nói điều đó—cụ thể là bạn tin tưởng vào khả năng của họ, tin rằng họ có thể làm tốt hơn. Trong các nghiên cứu, cách này giúp số học sinh chịu sửa bài tăng lên gấp đôi.

Vâng, bạn vẫn đang phê bình, nhưng thông điệp cốt lõi mà con bạn tiếp nhận là: “Bố/mẹ tin con có thể làm tốt hơn nếu con chịu khó làm X.”

Hãy nhớ rằng, đứa trẻ có thể dành 97 tiếng liên tục trước màn hình chỉ để tiêu diệt một con rồng ảo, nhưng lại chẳng thể mở sách ra nếu không có… lệnh triệu tập từ tòa án. Và đó chính là thách thức lớn nhất với tuổi teen: Làm sao để chúng chịu làm những việc mà chúng không muốn làm?

Áp dụng “Phương pháp Vegemite”

Nếu bạn không phải người Úc, có lẽ bạn sẽ thấy Vegemite có vị thật khủng khiếp. Các bác sĩ biết điều này, và họ từng dùng nó trong nghiên cứu để xem làm thế nào để thuyết phục mọi người thực hiện những việc không dễ chịu—như uống thuốc đắng. Và điều quan trọng nhất mà họ phát hiện? Cách yêu cầu có ảnh hưởng quyết định đến sự hợp tác.

Tuổi teen cũng vậy. Chúng phản ứng tốt hơn với sự tôn trọng. Vì thế, hãy thử 4 bước của “Phương pháp Vegemite”để khiến con bạn chịu hợp tác mà không cần quát tháo:

1. Hỏi, đừng ra lệnh
   Hỏi tức là tôn trọng quyền tự chủ của con, tránh kích động phản kháng.
2. Công nhận năng lực của con
   Đưa ra vấn đề, nhưng để con tự quyết định cách giải quyết. Điều này giúp con cảm thấy có tiếng nói, thay vì chỉ làm theo mệnh lệnh.
   → Kết hợp 1 và 2, ta có câu: “Con định sắp xếp thời gian giữa bài tập và chơi Fortnite thế nào?”
3. Thừa nhận cảm xúc của con
   Chắc chắn chúng sẽ phàn nàn. Đó là tuổi teen mà. Đừng phản ứng gay gắt, hãy gật đầu và nói rằng bạn hiểu nó thật khó chịu.
4. Tin tưởng vào khả năng tự chủ của con
   Hãy nói chuyện với con như cách bạn đối xử với một đồng nghiệp. Đừng dùng giọng điệu kiểu “Con mà không bị nhắc thì chẳng bao giờ làm được việc gì nên hồn”—dù cho thực tế có đúng như vậy.

Phương pháp này có thể mất công hơn là quát tháo, nhưng nó giúp lời bạn nói không trở thành âm thanh vô nghĩa như tiếng người lớn trong phim hoạt hình Peanuts. Và điều quan trọng nhất: Nó hiệu quả.

Nghiên cứu cho thấy, 66% số học sinh hợp tác khi được tiếp cận theo cách này, trong khi chỉ 47% làm theo khi bị ra lệnh như tù binh chiến tranh.

Để con làm việc gì đó một cách tự nguyện: Hãy cho chúng mục đích

Các nhà nghiên cứu đã thử thuyết phục học sinh hoàn thành một bài tập khó. Và đâu là cách hiệu quả nhất?

“Thầy/cô giao bài này cho em vì thầy/cô tin rằng nếu rèn luyện qua những bài tập như thế này, em có thể có một công việc thú vị và giúp đỡ nhiều người trong tương lai.”

Thông điệp này đánh bại mọi cách khác, vì ba lý do:

1. Nó nhấn mạnh tính hữu ích
   Nếu bạn bảo một đứa trẻ làm bài tập toán “vì đó là việc phải làm”, bạn có thể sẽ nhận lại ánh nhìn trống rỗng. Nhưng nếu bạn nói rằng học xác suất thống kê sẽ giúp chúng thắng tuyệt đối trong giải bóng đá giả tưởng, bùm! Chúng sẽ có động lực ngay lập tức.
2. Nó vẽ ra một tương lai hấp dẫn
   Bạn có thể muốn con mình trở thành bác sĩ, và toán học rất cần thiết cho nghề này. Nhưng vấn đề là chúng có muốn trở thành bác sĩ không?
   Nếu con thích lập trình game? Viết mã cũng cần toán đấy. Nếu con mê động vật? Khoa học thú y có từ “khoa học” trong đó. Mà khoa học thì… cần toán.
3. Nó kết nối với ước mơ của con
   Tuổi teen có thể hành động như thể chúng chỉ quan tâm đến chuyện có bị “seen” hay không, nhưng thực tế chúng còn quan tâm đến nhiều thứ khác: các vấn đề xã hội, thể thao, âm nhạc, phim ảnh…
   Nếu bạn chỉ cho chúng thấy những kỹ năng này có thể giúp chúng thay đổi thế giới hoặc khiến người khác ngưỡng mộ, bạn đã có được sự chú ý của chúng. Bởi vì không có gì thỏa mãn bằng việc trở thành người làm được điều gì đó. Đó là sự kết hợp giữa địa vị xã hội và ý nghĩa thực sự. Lúc này, chúng không chỉ đang học bài—chúng đang trở thành người quan trọng. Và đó chính là điều tuổi teen luôn khao khát.

Chúng ta đã nói rất nhiều về việc tạo động lực cho tuổi teen. Nhưng vẫn còn một bí quyết cuối cùng, khai thác một đặc điểm kinh điển của chúng: Sự nổi loạn…

Tóm lại…

Làm sao để tạo động lực cho con bạn ở tuổi dậy thì?

Không, não chúng không có vấn đề gì cả – Chúng khao khát sự tự chủ và tôn trọng. Khi bạn cằn nhằn, chúng sẽ tắt tiếng bạn nhanh hơn bạn kịp nói: “Tại sao trong phòng con lại có 14 chai Gatorade uống dở?” Hãy là người hướng dẫn, là người thầy, là Yoda trong hành trình làm cha mẹ (chỉ là đừng nói ngữ pháp lộn xộn như ông ấy).

Dùng “Lời góp ý khôn ngoan” – Nếu muốn con tiến bộ, bạn không thể nuông chiều để chúng mãi giậm chân tại chỗ. Nhưng cũng đừng quá khắt khe đến mức vùi dập sự tự tin của con. Góp ý, nhưng phải có lý do. Và lý do là bạn tin con có tiềm năng để làm tốt hơn.

Áp dụng “Phương pháp Vegemite” – Khiến con chịu làm việc gì đó không cần phải giống như một trận chiến tận thế. Hãy hỏi, đừng ra lệnh. Công nhận khả năng của con. Thừa nhận cảm xúc của con. Và tin tưởng vào sự chủ động của con.

Trao cho con mục đích và ý nghĩa – Nếu muốn con có động lực làm một việc gì đó nhàm chán, đừng giả vờ rằng bản thân công việc đó có thể khiến con hào hứng. Cả bạn và con đều biết điều đó không đúng. Thay vào đó, hãy bán cho con một giấc mơ. Hãy cho con thấy đây là cách để con trở thành người mà con muốn trở thành.

Vào giữa những năm 1980, chính phủ Mỹ đã phát động chiến dịch “Chỉ cần nói không” để tuyên truyền về tác hại của ma túy. Kết quả? Không có sự giảm sút nào trong tỷ lệ sử dụng chất kích thích. Thậm chí, một số nghiên cứu còn cho thấy tỷ lệ này tăng lên. Thật tuyệt vời.

Vậy điều gì thực sự có tác dụng với tuổi teen? Cuối những năm 1990, bang Florida đã triển khai chiến dịch “Sự thật”để ngăn chặn thanh thiếu niên hút thuốc. Chiến dịch này không lên giọng giảng đạo. Nó không tập trung vào sức khỏe hay tuổi thọ. Nó chỉ nói rằng:

“Các tập đoàn thuốc lá đang lừa dối bạn. Họ nghĩ bạn ngu ngốc. Hãy vạch trần những lời dối trá của họ và đứng lên vì chính mình. Đừng để họ bảo chúng ta phải làm gì.”

Bạn đoán xem điều gì đã xảy ra? Sau chiến dịch này, tỷ lệ hút thuốc ở thanh thiếu niên giảm đều đặn mỗi năm, từ 28% xuống còn dưới 6%. Các chuyên gia sức khỏe cộng đồng giờ đây xem đây là một trong những chiến dịch thành công nhất lịch sử.

Và bài học lớn nhất ở đây là gì? Tuổi teen sẽ làm một việc gì đó nếu chúng cảm thấy được tôn trọng và nếu bạn chạm đến khát khao tự chủ của chúng. Làm được điều đó, bạn có thể sẽ ngạc nhiên khi một ngày nào đó, con tự giác rửa bát mà không cần bạn dọa sẽ tống con ra khỏi nhà.

Về tuổi teen…

Tuổi teen là vừa đáng yêu, vừa đáng phát điên. Chúng là những đường nét sắc cạnh và những dây thần kinh căng thẳng. Chúng tồn tại trong trạng thái luôn khát khao một điều gì đó mà chính chúng cũng không thể gọi tên, nhưng lại chắc chắn rằng bạn không thể hiểu được. Chúng là một mớ mâu thuẫn: vừa hoài nghi nhưng cũng đầy mộng mơ, vừa nghĩ rằng mình biết hết mọi thứ nhưng cũng sợ rằng mình chẳng biết gì, vừa khao khát được chú ý nhưng cũng hoảng sợ khi bị nhìn thấu.

Vậy mà, dù thế nào đi nữa, bạn vẫn không bán chúng cho gánh xiếc.

Bởi vì bạn yêu chúng. Nhiều hơn những gì chúng có thể hiểu. Nhiều hơn những gì chúng cho phép bạn thể hiện.Bạn yêu chúng qua những lần cửa phòng bị sập mạnh, qua những khoảng lặng dài, qua những cái thở dài chán nản, qua những câu nói cụt ngủn kiểu “Ugh, thôi kệ đi”, hay “Bố/mẹ có thể đừng nói nữa được không?”

Bạn yêu chúng vì bạn nhớ chúng đã từng là ai. Và vì thỉnh thoảng, trong những khoảnh khắc vụt qua, bạn thấy được con người mà chúng đang trở thành. Bạn yêu chúng, ngay cả khi chúng nói chuyện với bạn như thể bạn chỉ là một khách hàng đáng ghét trong quán cà phê nơi chúng làm thêm.

Và hãy nhớ điều này: bạn cũng từng như chúng. Đó là chìa khóa để có đủ kiên nhẫn, đủ thấu hiểu, để áp dụng những cách trên mà kết nối với con mình.

Rồi một ngày—một ngày tuyệt vời nào đó—chúng cũng sẽ có những đứa con tuổi teen của riêng mình. Và khi con chúng đảo mắt, lăn lộn như một con cá hấp hối chỉ vì bạn yêu cầu bỏ một chiếc tất vào giỏ đồ bẩn…

Bạn sẽ đứng đó.

Và bạn sẽ mỉm cười.

Nguồn: New Neuroscience Reveals 4 Secrets That Will Make Your Teenager Motivated – Bakadesuyo