Khoa học thần kinh mới tiết lộ 5 bí mật giúp bạn thông minh hơn

IQ là có thật đấy, mọi người ạ. Nó là con số để đánh giá xem ai đó giỏi giải đố, lập luận logic, và có thể khiến bạn cảm thấy "yếu thế" trong các bữa tiệc tối. Nhưng đây mới là vấn đề:

IQ không phải là tất cả.

Giáo dục và trí tuệ cao hơn không hẳn sẽ giúp bạn thăng tiến; đôi khi chúng chỉ cung cấp cho bạn những công cụ tốt hơn để... đào hố. Nghe này: “Những người thông minh và học thức thường ít học hỏi từ sai lầm của mình hơn, và cũng ít tiếp thu ý kiến từ người khác. Khi mắc lỗi, họ lại càng có khả năng xây dựng những lý luận phức tạp để biện minh cho suy nghĩ của mình, khiến họ ngày càng bảo thủ hơn trong quan điểm. Tệ hơn nữa, họ dường như có ‘điểm mù thiên vị’ lớn hơn, tức là họ khó nhận ra những lỗ hổng trong lập luận của mình.”

Một nghiên cứu năm 2013 trên Tạp chí Tâm lý học Thực nghiệm đã phát hiện rằng những người có khả năng lập luận sáng suốt hơn lại sống tốt hơn ở hầu hết mọi mặt. Họ hạnh phúc hơn, có mối quan hệ tốt hơn, và thậm chí ít có khả năng chết trong vòng 5 năm tới. Cú "twist" ở đây là gì?

Trí tuệ gần như không liên quan đến khả năng lập luận sáng suốt. Và cũng chẳng liên quan gì đến việc cải thiện sức khỏe hay hạnh phúc. Bạn có thể có IQ cao ngất ngưởng, đến mức cần bình oxy, nhưng điều đó không làm bạn sáng suốt, khỏe mạnh hay hạnh phúc hơn bao nhiêu đâu!

Và thế là ta bước vào thế giới vừa hài hước vừa bi kịch của những định kiến nhận thức, nơi mà ngay cả những bộ óc sắc bén nhất trong chúng ta cũng vấp phải chính "dây giày trí tuệ" của mình. Vấn đề nằm ở chỗ phải phân biệt giữa “khả năng nhận thức” và “phong cách tư duy”.

Khả năng nhận thức giống như công suất của bộ não – kiểu sức mạnh thô, chưa qua chế lọc, có thể giải phương trình vi phân trong khi đang xem Netflix. Còn phong cách tư duy là cách bạn thực sự sử dụng nguồn sức mạnh đó. Nó giống như việc bạn sở hữu một siêu máy tính đắt tiền nhưng lại chỉ dùng nó để chơi… dò mìn.

Như giáo sư Phil Tetlock của Đại học Pennsylvania đã nói về việc dự đoán chính xác: “Một người giải đố xuất sắc có thể có nguyên liệu thô để dự báo, nhưng nếu anh ta không có khao khát đặt câu hỏi về những niềm tin cơ bản đầy cảm xúc, anh ta sẽ thường thua thiệt so với một người kém thông minh hơn nhưng có khả năng tự phê phán tốt hơn.”

Trí tuệ thô rất mạnh mẽ – nhưng chỉ khi chúng ta sử dụng nó một cách khôn ngoan. Vậy làm sao để sử dụng nó khôn ngoan?

Chúng ta sẽ học được những mẹo tư duy tuyệt vời từ cuốn sách xuất sắc của David Robson, “Cái Bẫy Trí Tuệ: Tại Sao Những Người Thông Minh Lại Mắc Sai Lầm Ngớ Ngẩn.”

Hãy cùng khám phá nào...

HÃY NGHĨ NGƯỢC LẠI

Khi muốn đưa ra quyết định sáng suốt hơn, bạn luôn nên quay lại và thành thật hỏi bản thân: “Mình có thể sai ở đâu?”

Vâng, tôi biết mà, điều mà chúng ta luôn thiếu trong cuộc sống là thêm chút xung đột nội tâm, nhưng đây là một cách cực kỳ hiệu quả để mài giũa suy nghĩ và tránh rơi vào định kiến. Chỉ cần dành một giây để nghiêm túc nghĩ về điều ngược lại có thể giúp bạn giảm bớt nhiều sai lầm trong lập luận, từ định kiến bám chặt (anchoring) đến sự tự tin quá mức hay “định kiến một phía” (myside bias).

Đây về cơ bản là một kiểu "hóa thân tâm trí." Hãy tranh luận với chính mình, giống như đang trong một vụ án căng thẳng, nơi bạn vừa là công tố viên vừa là luật sư bào chữa.

Đây là một cách tuyệt vời để thử thách quyết định của bạn. Nhưng làm sao để đảm bảo rằng bạn đang khách quan – đặc biệt là khi cảm xúc đã lấn át bạn?

TỰ TẠO KHOẢNG CÁCH VỚI CHÍNH MÌNH

Thú thật đi: bạn thường cho bạn bè những lời khuyên "đỉnh" hơn nhiều so với chính mình, đúng không? Và sự thật này có thể giúp ích ta rất nhiều khi cảm xúc bùng lên.

Hãy tạm thời lùi lại một chút, giả vờ như bạn là người thứ ba đang quan sát chính mình. Giống như trải nghiệm “thoát xác,” nhưng không có ánh đèn lạnh lẽo của bệnh viện. Nghe thì có vẻ kỳ quặc, nhưng tin tôi đi, tự tạo khoảng cách cho bản thân thực sự được khoa học chứng minh, và điều này khiến nó đỡ "quê" khi bạn áp dụng.

Ethan Kross, một nhà khoa học thần kinh tại Đại học Michigan, phát hiện rằng việc tạo khoảng cách với bản thân giúp bạn có thái độ phản tư (suy ngẫm) hơn với vấn đề của mình. Nó làm dịu đi cảm xúc "nóng" và giúp bạn trở nên lý trí hơn.

Bạn đã bao giờ xem một bộ phim kinh dị mà nhân vật chính cứ xông vào tầng hầm dù rõ ràng có kẻ điên đang cầm cưa máy chờ sẵn chưa? Bạn hét lên với màn hình: “ĐỪNG LÀM THẾ!” Đó chính là tự tạo khoảng cách. Lắng nghe người hâm mộ phim kinh dị trong bạn đi.

Nghiên cứu đã chỉ ra rằng phương pháp này giúp mọi người trở thành những diễn giả tốt hơn, giữ được tinh thần cởi mở – thậm chí cải thiện mối quan hệ của họ.

Eli Finkel tại Đại học Northwestern đã nghiên cứu 120 cặp vợ chồng không hạnh phúc trong hai năm. Ông chỉ cung cấp cho một nửa số cặp đôi đó một cái nhìn ngắn gọn về cách tạo khoảng cách với bản thân. Cuối nghiên cứu, những cặp đôi được hướng dẫn về phương pháp này có mức độ thân mật và tin tưởng cao hơn – trong khi nhóm còn lại chỉ trở nên tệ hơn.

Nghe cũng hợp lý. Bạn đang cãi nhau với vợ/chồng mình, nhưng rồi bạn lùi lại một chút. Bạn bắt đầu tự hỏi: “Hmm, có vẻ như người này, không phải là mình, đang cảm thấy bị tấn công bởi một gợi ý vô hại về cách sắp xếp kệ sách. Đây là phim tài liệu về sự điên rồ sao?” Giống như đeo tai nghe chống ồn cho cảm xúc hỗn loạn của bạn.

Bằng cách lùi lại khỏi "hố lửa" của cuộc tranh cãi và quan sát bản thân từ xa, bạn sẽ có cơ hội nhìn thấy cả hai trông ngớ ngẩn thế nào. Bạn nhận ra cả hai chỉ đang hét lên về một cái thùng rác, và bất chợt, bạn không còn muốn đẩy người kia xuống vực nữa. Chúc mừng bạn, bạn đã đạt được món quà của sự trưởng thành về cảm xúc.

Bạn đang dần trở thành một con khủng long bạo chúa của lý trí. Nhưng còn việc đánh giá tính khả thi của các kế hoạch thì sao? Thực tế thường là thứ mọi người không thích đối mặt...

SỬ DỤNG TỶ LỆ CƠ BẢN

Cách tốt nhất để tránh định kiến khi đưa ra quyết định là bắt đầu với cái gọi là “tỷ lệ cơ bản.” (Không, đây không phải là một chỉ số thống kê mà các DJ dùng đâu nhé.)

Chúng không quyến rũ và chẳng ngầu như Han Solo. Nhưng tỷ lệ cơ bản là nền tảng vững chắc của tư duy lý trí. Đó là những sự thật lạnh lùng, khô khan về tần suất thực sự xảy ra của mọi thứ trong thế giới thực.

Ví dụ, bạn của bạn rủ chơi xổ số. Bạn nghĩ trò này chỉ tổ tốn tiền. Bạn của bạn nói: “Không chơi thì sao thắng được!” Bạn bối rối.

Đây là lúc tỷ lệ cơ bản tỏa sáng. Xác suất trúng độc đắc Powerball là 1 trên 292,2 triệu. Nghe có vẻ đáng suy nghĩ rồi phải không? Thực ra, con số này lớn đến mức não chúng ta khó mà hình dung được, nên hãy lặn sâu hơn vào cái hố tỷ lệ cơ bản để hiểu rõ hơn...

Theo Cục Dự báo Thời tiết Quốc gia Mỹ, xác suất bị sét đánh trong bất kỳ năm nào tại Mỹ là khoảng 1 trên 1,2 triệu. Điều đó có nghĩa là, về mặt thống kê, bạn có khả năng bị sét đánh cao hơn 244 lần so với trúng độc đắc Powerball.

Hãy ngẫm kỹ điều đó. Xác suất trời chọn bạn để nướng thành "bánh mì nướng điện" còn cao hơn nhiều so với cơ hội bạn bơi trong biển tiền xổ số. Bạn có bao giờ lo sét đánh ngẫu nhiên trước khi ra ngoài không? Không à? Vậy thì thắng xổ số còn ít đáng lo hơn gấp 244 lần. Đừng chơi xổ số.

Tập trung vào tỷ lệ cơ bản giống như có một siêu năng lực, nhưng không cần mặc bộ đồ bó sát và cũng chẳng có câu chuyện đời bi kịch nào. Đây là cách để cắt bỏ sự mơ mộng vô lý và nhìn đời bằng con mắt thực tế. Nó nói rằng: “Tôi thấy giấc mơ của bạn, nhưng tôi cược bằng thực tại.” Đây là liều thuốc giải cho tư duy thần bí, là cú tạt nước lạnh đánh thức bạn khỏi những giấc mơ cuồng nhiệt.

Nó không đòi hỏi kỹ năng toán học phức tạp. Lần tới, khi bạn lo lắng quá mức về chuyện gì đó xấu có thể xảy ra trong tương lai, hay đang cân nhắc liệu có nên mạo hiểm hay không, hãy tự hỏi: “Chuyện này thực sự xảy ra thường xuyên đến mức nào?”

Rồi, giờ phải nói về trực giác, nếu không mọi người sẽ nổi cáu với tôi mất. Bạn có nên tin vào cảm giác của mình không? Câu trả lời là có – thỉnh thoảng…

SỬ DỤNG PHÂN BIỆT CẢM XÚC

Lisa Feldman Barrett là một nhà khoa học thần kinh tại Đại học Northeastern. Khi cô còn học cao học, một bạn cùng lớp ngỏ lời mời cô đi chơi. Cô không thích anh ta lắm, nhưng vì quá bận rộn và cần một chút thư giãn, nên cô đồng ý.

Khi họ đang uống cà phê, cô cảm thấy bướm bay trong bụng, mặt đỏ bừng. Cô nghĩ: “Ôi trời ơi, mình đang yêu rồi!” Trước khi chia tay, cô đồng ý đi hẹn hò lần hai. Rồi bước đi như bay về nhà...

Và nôn thốc nôn tháo. Cái cảm giác trong bụng không phải là tình yêu; đó là dấu hiệu của cúm. Cơ thể cô không nói: “Đây là người đàn ông trong mơ của bạn.” Nó đang cảnh báo: “Cô gái ơi, bạn sắp dành 48 giờ tới ôm cái xô rồi đó.”

Người ta hay bảo: “Hãy tin vào cảm giác của mình.” Được thôi. Cứ tin tưởng vào cái cơ quan mà nhiệm vụ chính là tiêu hóa nachos đi. Nghe rất là chắc cú. Đây chính là vấn đề khi tin vào bản năng. Cơ thể chúng ta vẫn đang chạy trên phần mềm không được cập nhật gì đáng kể trong khoảng 200.000 năm. Bụng dạ có thể khiến bạn nghĩ rằng mình đang yêu điên cuồng, nhưng thực tế thì chỉ là bạn sắp "gặp gỡ" bồn cầu thôi.

Nhưng có phải trực giác cũng có chỗ đứng đúng không? Đúng. Nhưng cần phải có luyện tập.

Sau này, Lisa đã nghiên cứu về các nhà đầu tư chứng khoán. Cô phát hiện rằng những nhà đầu tư giỏi nhất thường có cảm xúc rất mãnh liệt khi thực hiện các giao dịch của họ – kiểu như “giác quan Spidey tài chính.” Nhưng điều gì khiến những nhà đầu tư này khác biệt so với những người có cảm xúc mãnh liệt... sai lầm?

Điểm khác biệt nằm ở khả năng phân biệt cảm xúc. Những nhà đầu tư hàng đầu có một vốn từ vựng tinh tế, chính xác để phân biệt cảm xúc của họ. Với họ, “hài lòng” và “vui vẻ” là hai trạng thái rất khác nhau. Họ không lẫn lộn giữa “giận dữ” và “bực bội.” Và khả năng nhận biết rõ ràng những gì họ đang cảm nhận giúp họ biết khi nào có thể tin tưởng vào trực giác của mình (và có lẽ là cả cách phân biệt giữa “say nắng” và “ốm đau”).

Đây là tin không vui cho những ai vẫn dùng từ “ổn” để bao quát mọi cảm xúc từ “hơi bực mình” đến “vừa gặp người yêu cũ ở siêu thị và đâm sầm vào một chồng hộp cà chua.” Nếu cảm xúc là hương vị, thì ta đang sống trong một thế giới mà mọi thứ đều có vị... gà.

Nhưng đôi khi ta vẫn có khả năng phân biệt này. “Tôi không phải đang trầm cảm, tôi chỉ thiếu ngủ.” Hay “Tôi không giận, tôi chỉ đói thôi.”

Hãy dành thời gian để rèn luyện điều này. Bắt đầu gắn nhãn cảm xúc của mình một cách tinh tế hơn, bạn sẽ cải thiện khả năng phân biệt cảm xúc của mình. Điều này sẽ giúp rèn luyện trực giác và giúp bạn đưa ra những quyết định theo bản năng tốt hơn. Và chúng ta hãy cùng hy vọng rằng cú sập tiếp theo của thị trường chứng khoán sẽ không phải vì “cảm xúc lơ lửng.”

Rồi, chúng ta đã bàn luận khá nhiều. Giờ hãy tóm tắt lại – và học về một từ có thể giúp bạn trở nên thông minh hơn nhiều...

TÓM LẠI

Đây là cách để bạn trở nên thông minh hơn:

Xem Xét Phương Án Ngược Lại: Không, đây không phải là chứng tự miễn của trí óc đâu; mà là "vệ sinh nhận thức" đấy. Hãy xem xét xem mình có thể sai ở đâu, và khả năng sai của bạn sẽ giảm đi.

Tạo khoảng cách với chính mình: Nghe như điều mình hay làm khi đi họp gia đình vậy. Nhưng thực chất, đây là việc lùi lại khỏi cơn bão cảm xúc để nhìn nhận tình huống từ một khoảng cách khách quan, lạnh lùng, như thể bạn đang xem Netflix về một nhân vật tên là “Bạn.”

Dùng Tỷ Lệ Cơ Bản: Những tay đao phủ của tư duy thần bí mà đa phần mọi người đều bỏ qua vì toán học thì khó mà hy vọng thì quá hấp dẫn. Trước khi lo lắng về điều không tưởng hay dự đoán điều bất khả, hãy tự hỏi: “Chuyện này thực sự xảy ra thường xuyên không?”

Phân Biệt Cảm Xúc: Các nhà đầu tư hàng đầu đang phân tích cảm xúc của họ tinh tế như những người thưởng thức rượu vang, trong khi chúng ta cứ uống cảm xúc như uống rượu vang hộp. Hãy tinh tế hơn về cảm xúc của mình, và trực giác có thể trở thành giác quan thứ sáu của bạn.

Ai mà chẳng muốn có những câu trả lời rõ ràng trong cuộc sống – nhưng đôi khi một chút mơ hồ lại giúp ta suy nghĩ sắc bén hơn.

Các nhà nghiên cứu đã thực hiện một thí nghiệm với sinh viên, đưa cho họ một phương pháp để giải một bài toán. Một nửa số sinh viên được nói rằng đây là “cách để giải phương trình này,” còn nửa còn lại được bảo rằng đây là “một cách để giải phương trình này.” Và chỉ một từ nhỏ đó đã tạo ra sự khác biệt lớn.

Những sinh viên nghe câu “một cách” có khả năng tìm ra đáp án đúng cao hơn 50%. Khi được kiểm tra, họ cũng nắm vững hơn các nguyên tắc toán học. Các nhà nghiên cứu tiếp tục lặp lại thí nghiệm này với sinh viên ngành khoa học xã hội và nhân văn. Kết quả vẫn như vậy.

Khi ta nghe, “Đây là nguyên nhân, hết chuyện,” ta sẽ nghĩ: “Tuyệt, chỉ cần ghi nhớ và không cần suy nghĩ thêm.” Nhưng với một chút mơ hồ, giống như ta được trao một tấm bản đồ kho báu về trí tuệ. Ta không còn tuân theo mệnh lệnh – mà đang khám phá. Đó giống như việc đưa cho ai đó một cuốn tiểu thuyết trinh thám thay vì một cuốn hướng dẫn sử dụng.

Bộ não của chúng ta phát triển nhanh hơn cả những lỗ hổng trong cốt truyện của phim Fast & Furious. Thay vì chỉ lặp lại vô thức những gì người khác nói, chúng ta bắt đầu suy nghĩ phê phán. Khi nghe, “Này, đây là một lựa chọn, nhưng có thể còn cách khác,” ta bắt đầu cảm thấy mình có quyền lựa chọn – và bắt đầu dùng đến trí óc thật sự.

Đừng để mình bị mắc kẹt vào một ý tưởng duy nhất. Đừng lười biếng. Hãy chừa chỗ cho sự linh hoạt. Luôn giữ cho đầu óc cởi mở. Mơ hồ không phải lúc nào cũng tạo ra sự rối loạn, đôi khi nó khơi dậy sự tò mò. Mà sự tò mò? Đó chính là cái nôi của sự thông minh.

Dù năng lực tư duy của bạn ở mức nào, hãy bắt đầu sử dụng những công cụ này để cải thiện phong cách tư duy của mình. Hãy xem xét phương án ngược lại: Liệu vấn đề này có thực sự khó như mình nghĩ không? Sau đó, tự tạo khoảng cách: Nếu đây là bạn mình đang gặp phải, mình sẽ khuyên gì? Kiểm tra tỷ lệ cơ bản: Thường thì chuyện này diễn ra thế nào trong thực tế? Phân biệt cảm xúc: Mình thực sự “bất mãn” với tình huống này hay chỉ “bực mình” vì một vấn đề nhỏ? Cuối cùng, hãy xem xét khả năng có nhiều hơn một cách để cải thiện mọi thứ…

Có chỉ số IQ cao không có nghĩa là bạn được bảo hành khỏi việc mắc sai lầm. Thông minh là tốt, nhưng nhận ra cách bộ não cố đánh lừa mình?

Đó mới thực sự là thiên tài.

Image: Getty Images

Tác giả: Eric Barker

Ông là tác giả của bộ sách nổi tiếng Tại sao những gì ta biết có khi lại sai? (Chó sủa nhầm cây + Thân Ai Nấy Lo)

https://s.shopee.vn/1qK5Poc7aq

New Neuroscience Reveals 5 Secrets That Will Make You Smarter - Barking Up The Wrong Tree (bakadesuyo.com)