Làm sao biết ai có thể đáng tin? 6 bí mật từ nghiên cứu

Lý do phổ biến nhất khiến người ta muốn bỏ việc là gì? Không tin tưởng vào sếp. Và điều gì bạn coi trọng nhất ở một người bạn? Cũng không có gì ngạc nhiên – đó là sự đáng tin cậy.

Thế nhưng, theo một khảo sát năm 2021, có đến 18% người trưởng thành ở Mỹ nói rằng họ chỉ có duy nhất một người – hoặc thậm chí không có ai – để thực sự tin tưởng và tìm đến khi cần giúp đỡ trong cuộc sống. Một con số buồn đến mức người ta có thể sẽ phải mang ra kể trong những buổi trị liệu tâm lý sau này. Nó khiến ta hoài niệm về những ngày thơ ấu, khi hành động phản bội tồi tệ nhất có lẽ chỉ là ai đó lén lấy mất cây bút màu yêu thích của mình.

Nhưng sự thật là, hạnh phúc của chúng ta luôn gắn chặt với sự hỗ trợ và hợp tác từ những người xung quanh. Lòng tin là điều không thể thiếu – nhưng nó cũng luôn ẩn chứa rủi ro.

Tin vui là, nghiên cứu cho thấy lòng tin phổ biến hơn ta tưởng. Đó là trạng thái mặc định của con người. Nhưng đồng thời, nó cũng mong manh vô cùng.

Vậy chúng ta có thể làm gì? Làm sao để tìm được lòng tin, xây dựng nó và trở thành một người đáng tin trong mắt người khác?

Hãy cùng lắng nghe hai chuyên gia trong lĩnh vực này:

• Tiến sĩ Peter H. Kim, giáo sư quản trị tại Đại học USC và tác giả cuốn sách How Trust Works (Cách Lòng Tin Hoạt Động).
• Tiến sĩ David DeSteno, giáo sư tâm lý học tại Đại học Northeastern và tác giả cuốn The Truth About Trust (Sự Thật Về Lòng Tin).

Giờ thì, cùng khám phá nhé…

Năng Lực Và Sự Chính Trực

Những người có năng lực đáng tin vì họ biết mình đang làm gì. Những người có chính trực đáng tin vì họ trung thực. Sự kết hợp hoàn hảo.

Đây là hai yếu tố quan trọng nhất khi nói về lòng tin – cả khi ta đặt niềm tin vào người khác lẫn khi người khác đánh giá ta. Nhưng bộ não con người lại xử lý hai yếu tố này theo những cách rất khác nhau.

Khi thấy ai đó làm tốt một việc dù chỉ một lần, ta có xu hướng tin rằng họ giỏi về nó. Thậm chí nếu sau đó họ làm hỏng một lần, ta vẫn dễ dàng bỏ qua – vì ai mà chẳng có lúc sai sót.

Nhưng chính trực thì ngược lại. Ta mặc định rằng một người chính trực sẽ luôn cư xử trung thực. Vậy nên, chỉ cần một lần họ gian dối, lòng tin của ta có thể sụp đổ hoàn toàn.

Muốn biết ai có thể tin tưởng, hãy quan sát năng lực và sự chính trực của họ trong suốt một khoảng thời gian. Nhưng vấn đề là… con người lại không giỏi với yếu tố “thời gian” này lắm.

Chúng ta thường đưa ra quyết định về lòng tin quá nhanh và theo bản năng. Nghiên cứu chỉ ra rằng bạn mất đúng 100 mili-giây – chưa đến một cái chớp mắt – để quyết định có tin tưởng ai đó hay không. Và khi có thêm thời gian? Bạn chỉ càng chắc chắn hơn về quyết định ban đầu của mình, dù nó đúng hay sai.

Tệ hơn nữa, có vô số yếu tố kỳ quặc ảnh hưởng đến việc ta có tin ai đó không. Họ trông có ưa nhìn không? Có cùng giới tính với ta không? Họ có đỏ mặt khi nói chuyện không? Và cả tâm trạng thất thường của chính ta cũng có thể làm lệch đi sự đánh giá. (Trong một số tình huống, bạn còn có xu hướng tin người hơn chỉ vì họ có… râu.)

Người ta hay bảo: “Hãy tin vào trực giác.” Nhưng đó cũng là trực giác từng thì thầm với tôi rằng mua một bịch khoai tây chiên cỡ đại là một ý tưởng hay, vì “sẽ để dành cho sau này.”

Dẫu vậy, nghe theo bản năng vẫn tốt hơn là không tin ai cả. Con người có khả năng nhận diện những người đáng tin tốt hơn mức ngẫu nhiên. Bạn có thể phân biệt người đoạt giải Nobel với kẻ bị truy nã gắt gao tại Mỹ với độ chính xác cao hơn trò tung đồng xu rất nhiều.

Nhưng độ chính xác “hơn mức ngẫu nhiên” chẳng phải điều gì đáng tự hào, trừ khi bạn đang chơi blackjack suốt đêm. Vậy có nên đánh giá ai đó dựa trên danh tiếng của họ không?

Danh Tiếng Không Đáng Tin Như Bạn Nghĩ

Nghiên cứu cho thấy danh tiếng chỉ có giá trị khi bối cảnh không thay đổi.

Nhưng nếu tình huống thay đổi đáng kể – đặc biệt là khi lợi ích từ việc phản bội lòng tin trở nên quá hấp dẫn – danh tiếng bỗng trở nên vô nghĩa, chẳng khác gì chữ “g” trong từ lasagna. Khi phần thưởng cho sự gian dối tăng lên, đột nhiên la bàn đạo đức của nhiều người sẽ quay loạn như vòng quay may mắn trong gameshow.

Tiến sĩ DeSteno cho rằng: “Câu hỏi không phải là: ‘Người này có đáng tin không?’ mà là: ‘Ngay lúc này, người này có đáng tin không?’”

Điều đó có nghĩa là thay vì chỉ nhìn vào danh tiếng, ta nên tập trung vào động cơ và lợi ích của người đối diện ngay tại thời điểm đó.

Nghe có vẻ lạnh lùng và thực dụng? Có lẽ. Nhưng nếu Machiavelli còn sống, ông ta có lẽ cũng sẽ phải thốt lên: “Trời ạ, đúng là chán đời.”

Vậy ta nên làm gì?

Khuyến Khích Lòng Tin

Tin tưởng người khác cũng giống như tập yoga – ý tưởng thì có vẻ hay ho, cho đến khi bạn nhận ra mình đang mắc kẹt trong một tư thế chẳng biết làm sao thoát ra.

Xét về mặt khoa học, đạo đức con người phần lớn là sự đánh đổi giữa mục tiêu ngắn hạn và dài hạn. Ăn cắp có thể mang lại lợi ích ngay lập tức, nhưng sau đó bạn có nguy cơ ngồi tù. Nghĩ xa hơn, bạn sẽ tránh được cảnh tù tội, nhưng nếu bọn trộm đã vơ vét sạch thức ăn, bạn có thể lại chết đói.

Nghe có vẻ hơi lạnh lùng và lý tính, nhưng thực tế, chúng ta có thể cải thiện lòng tin bằng cách tạo ra động lực khuyến khích nó: giảm bớt những yếu tố tình huống có thể cám dỗ ngay cả những người tử tế phản bội, đồng thời gia tăng những yếu tố khiến họ suy nghĩ dài hạn hơn.

Trong lĩnh vực đàm phán, người ta gọi đó là "mở rộng bóng dáng của tương lai". Nếu một giao dịch chỉ diễn ra một lần duy nhất, việc gian lận có thể là lựa chọn hợp lý (dù không đạo đức). Nhưng nếu hợp đồng kéo dài ba lần giao dịch, thì tự nhiên người ta sẽ có xu hướng cư xử đúng mực – ít nhất là trong hai lần đầu. Và khi đó, lòng tin có thể dần được hình thành. Nếu bạn cho người khác thấy rằng giá trị của tương lai lớn hơn lợi ích trước mắt, ngay cả những kẻ có ý đồ mờ ám cũng dễ trở nên tử tế hơn.

Dĩ nhiên, mục tiêu không phải là biến mọi mối quan hệ thành những bản hợp đồng lạnh lùng, mà là tạo ra những “hàng rào bảo vệ” giúp mọi người có xu hướng nghĩ xa hơn, giữ mình trong khuôn khổ và cư xử đúng đắn.

Đó là chiến lược phòng thủ. Vậy còn chiến lược tấn công thì sao?

Chủ Động Đặt Niềm Tin

Không ai muốn sống trong cảnh cứ phải nhìn mọi người như những thí sinh của chương trình “Ai sẽ phản bội tôi tiếp theo?” cả. Nghiên cứu cho thấy khi bạn mong đợi người khác ích kỷ, họ thực sự sẽ hành xử thiếu hợp tác nhiều hơn.

Ngược lại, khi bạn chủ động bày tỏ sự tin tưởng ngay từ đầu, người ta có xu hướng muốn chứng minh rằng bạn đã đúng khi tin vào họ. Các nghiên cứu cũng chỉ ra rằng, đôi khi những hành động tin tưởng tưởng chừng phi lý lại có lý hơn ta tưởng, bởi chúng khuyến khích người khác đáp lại bằng lòng tin và mong muốn không làm bạn thất vọng.

Nhưng trong những mối quan hệ lâu dài, đâu là những dấu hiệu mà người ta tìm kiếm để quyết định liệu bạn có đáng tin không? Và ngược lại, bạn nên quan sát điều gì ở người khác?

Muốn Được Tin Tưởng, Hãy Làm Những Điều Này

Như đã đề cập, năng lực là một yếu tố quan trọng. Và một tín hiệu mạnh mẽ thể hiện năng lực chính là khả năng tự kiểm soát.

Thử nghiệm cho thấy mọi người có xu hướng tin tưởng những ai trông tỉnh táo, minh mẫn và không kiệt sức. Một cách trực giác, họ nhận ra rằng những người thiếu kỷ luật với chính mình cũng khó có thể tập trung vào mục tiêu dài hạn thay vì những lợi ích ngắn hạn.

Ngoài ra, nghiên cứu còn chỉ ra nhiều yếu tố khác giúp củng cố lòng tin:

• Kín đáo: Ai cũng có một người bạn thề thốt giữ bí mật nhưng rồi chỉ cần ba ly cocktail là đã “rò rỉ” thông tin như một trang WikiLeaks sống. Giữ kín chuyện của người khác nghe có vẻ hiển nhiên, nhưng thực tế nó hiếm hoi đến mức trong nghiên cứu của Cross và Parker, nhiều người thú nhận rằng đôi khi họ gọi một thông tin là “bí mật” chỉ để… đảm bảo rằng nó sẽ nhanh chóng lan rộng.
• Nói được làm được: Hãy nhất quán. Hãy tưởng tượng một thế giới nơi ai đó nói “Tôi sẽ gọi lại sau 5 phút” thì đúng 5 phút sau họ gọi lại thật. Không phải 5 giờ. Không phải không bao giờ. Mà đúng 5 phút. Nếu điều đó trở thành hiện thực, xã hội có lẽ sẽ rối loạn vì quá nhiều cú sốc văn hóa.
• Đặt kỳ vọng thực tế: Nếu bạn đặt ra những kỳ vọng phi thực tế, người khác có thể cảm thấy buộc phải lách luật để đạt được mục tiêu.
• Giao tiếp thường xuyên và thiết lập ranh giới rõ ràng: Khi ranh giới được vạch ra, bạn sẽ biết khi nào ai đó vượt quá giới hạn. “Xin lưu ý: Tôi cần tám giờ yên tĩnh sau các sự kiện xã hội. Và nếu bạn cố gắng ăn vụng khoai tây chiên của tôi, tôi sẽ cắn bạn.”
• Dám nói “Tôi không biết”: Nghe có vẻ ngược với việc thể hiện năng lực, nhưng thực ra, câu nói này thể hiện sự cam kết với sự thật – một điều hiếm hoi trong thế giới tràn ngập thông tin nửa vời và những quan điểm thiếu suy xét.
• Nếu bạn là lãnh đạo: Khi nắm giữ quyền lực, bạn cần bước ra khỏi vai trò của mình đôi lúc, đảm bảo rằng các quyết định của bạn minh bạch và công bằng, đồng thời sẵn sàng xử lý những kẻ không đáng tin.

Cách Khôn Ngoan Để Tin (Hoặc Không Tin) Người Khác

Bên cạnh những yếu tố về hành vi và lời nói, còn một điều quan trọng khác ảnh hưởng đến khả năng phán đoán lòng tin của bạn: trạng thái cảm xúc của chính bạn.

Hãy cố gắng giữ bình tĩnh và tự tin. Khi bạn tức giận hoặc lo lắng, bạn có xu hướng trở nên thiếu tin tưởng – ngay cả khi sự nghi ngờ đó là không cần thiết. Ngược lại, nếu bạn quá thư thái, bạn có thể dễ dàng đặt niềm tin vào những người mà lẽ ra bạn nên cẩn trọng hơn.

Cuối cùng, dù cẩn thận đến đâu, ai trong chúng ta cũng sẽ mắc sai lầm. Vậy khi làm tổn thương lòng tin của ai đó, đâu là cách tốt nhất để xin lỗi? 

Lời Xin Lỗi

Nghiên cứu chỉ ra rằng một lời xin lỗi chân thành thường có sáu yếu tố quan trọng: thể hiện sự hối tiếc, giải thích lý do, thừa nhận trách nhiệm, cam kết không tái phạm, đề nghị bù đắp và mong được tha thứ. Càng hội tụ đầy đủ những yếu tố này, lời xin lỗi càng có sức thuyết phục.

Nhưng có một điều quan trọng hơn tất cả: sự chân thành. Nếu thiếu nó, thì dù lời xin lỗi có đủ cả sáu yếu tố trên cũng chẳng có ý nghĩa gì. Sự giả dối không chỉ là một dấu hiệu cảnh báo nho nhỏ – mà là cả một đoàn diễu hành rực rỡ cờ đỏ, kèm theo ban nhạc và những màn múa cờ lộng lẫy.

Một điểm cần lưu ý nữa là sự khác biệt giữa lỗi do kém năng lực và lỗi do thiếu trung thực. Nếu bạn mắc lỗi vì kém cỏi, một lời xin lỗi chân thành có thể cứu vãn tình hình. Nhưng nếu sai lầm xuất phát từ sự thiếu trung thực, thì lời xin lỗi đôi khi lại phản tác dụng. Nó chẳng khác nào tự thú nhận: "Vâng, tôi thực sự tệ hại đúng như bạn lo sợ, và đây là bản cam kết có chữ ký của tôi."

Ai cũng có thể mắc sai lầm. Nhưng đừng cư xử tệ hại, vì điều đó khiến người ta khó lòng tha thứ hơn.

Tóm Lại

Vậy, bạn cần hiểu gì về lòng tin?

• Năng lực và sự chính trực: Hai tín hiệu quan trọng nhất để xác định ai đáng tin. Nhưng thường thì chúng ta chỉ dựa vào linh cảm – không hoàn hảo, nhưng vẫn tốt hơn là nghi ngờ tất cả như thể họ đang tham gia cuộc thi "Kẻ phản bội hàng đầu nước Mỹ".
• Danh tiếng không phải lúc nào cũng đáng tin cậy: Khi đặt vào tình huống quan trọng, con người có thể thay đổi chuẩn mực đạo đức của họ. Đừng chỉ nhìn vào quá khứ, hãy xem xét động cơ và lợi ích trước mắt của họ.
• Khuyến khích lòng tin: Hãy thay đổi hoàn cảnh để hành vi tốt trở nên có lợi và hành vi xấu trở nên ít hấp dẫn hơn.
• Chủ động tin tưởng trước: Khi bạn quyết định không nhìn ai cũng như một kẻ lừa đảo tiềm năng, bạn đang tạo ra động lực để họ trở thành phiên bản tốt nhất của chính mình. Đây giống như tâm lý học đảo ngược, nhưng… không có phần "đảo ngược".
• Muốn được tin tưởng? Hãy làm điều này: Kiểm soát bản thân. Hãy để khí chất của bạn thể hiện rằng: "Tin tôi đi, đã cả chục năm rồi tôi không còn quăng bàn cờ Monopoly trong cơn thịnh nộ nữa." Hãy kín đáo, nhất quán, đặt ra ranh giới rõ ràng và giao tiếp thường xuyên.
• Lời xin lỗi: Một lời xin lỗi mỏng như tờ giấy can chẳng đáng một xu. Hoặc chân thành, hoặc đừng nói gì cả. Nếu mắc lỗi vì kém năng lực, hãy xin lỗi. Nhưng nếu phạm phải sai lầm về đạo đức, lời xin lỗi có thể chỉ càng làm bạn trông giống một nhân vật phản diện trong phim Disney hơn mà thôi.

Nghe có vẻ không mấy dễ chịu, nhưng có một điều có thể khiến bạn thấy yên lòng: tin tưởng người khác vẫn là một lựa chọn tốt hơn. Khi các nhà nghiên cứu so sánh những người tin người quá mức với những người luôn dè chừng, nhóm đầu tiên có cuộc sống tốt hơn. Đúng, đôi khi họ bị lợi dụng, nhưng nhóm thứ hai lại bỏ lỡ vô số cơ hội chỉ vì mãi nghi ngờ.

Những người có xu hướng trao cho người khác sự tin tưởng không chỉ hạnh phúc hơn mà còn khỏe mạnh hơn. Họ thậm chí còn ít bị lừa hơn và giỏi phát hiện dối trá hơn. Nhớ nguyên tắc “chủ động tin tưởng trước” chứ? Họ làm điều đó một cách tự nhiên và thường xuyên được hưởng lợi từ nó. (Họ cũng là lý do thế giới này chưa biến thành một cuộc thi toàn cầu mang tên "Ai là người đáng ngờ nhất?")

Và trong các mối quan hệ cá nhân, lòng tin không chỉ tốt – mà thậm chí ảo tưởng tích cực về người mình yêu thương cũng là điều có lợi. Đa phần những khoảnh khắc ta cho rằng ai đó không đáng tin, thực ra chỉ là hiểu lầm. Khi ta có một cái nhìn lạc quan về người khác, khi ta nghĩ rằng họ tốt đẹp hơn thực tế một chút, ta dễ dàng bỏ qua những điều nhỏ nhặt mà không sinh ra nghi ngờ hay oán giận. Nó giống như "kính bia" nhưng dành cho tính cách vậy.

Có những người mà ta có thể đặt trọn niềm tin trong đời cũng giống như phát hiện ra chiếc xe cũ kỹ của mình thực chất là một Transformer vậy. Ai cũng cần những người mà ta có thể dựa vào – không chỉ để nâng đỡ ta, mà còn để nói với ta những sự thật cần thiết, ngay cả khi nó làm ta khó chịu. Bạn biết ánh mắt đó chứ? Cái nhìn kiểu: “Thật sự định mặc bộ này ra đường sao?” Đó là kiểu người ta có thể tin tưởng.

Và lòng tin đáng để đánh đổi, vì nó mang lại những khoảnh khắc kết nối sâu sắc, những tràng cười vô nghĩa nhưng tràn đầy niềm vui, những cuộc trò chuyện lúc nửa đêm khiến ta nhận ra rằng mình không cô đơn giữa vòng xoáy hỗn loạn này.

Tin tôi đi. 

Nguồn: How To Know Who You Can Trust: 6 Secrets From Research – Bakadesuyo