Làm sao để đối phó với những điều vô nghĩa trong công việc (mà vẫn giữ được công việc và lòng tự trọng của mình)

Sau một hồi loay hoay giữa mê cung của khách sạn hội nghị, cuối cùng tôi cũng tìm ra phòng tổ chức hội thảo về sáng tạo. Bước vào trong, tôi thấy mọi người đang ngồi khoanh chân trên sàn, bèn lặng lẽ làm theo. Ngay sau đó, một người đàn ông lớn tuổi với phong thái phóng khoáng đứng dậy.

“Hãy đi loanh quanh phòng và tự giới thiệu về mình,” ông ta nói. “Nhưng không được dùng lời nói.”

Chỉ vài phút sau, căn phòng tràn ngập cảnh tượng của những kẻ diễn kịch câm đầy ngớ ngẩn. Khi đã cảm thấy đủ, ông ta ra hiệu dừng lại:

“Giờ thì hãy lấy một bức mandala,” ông nói, chỉ vào chồng giấy có vẻ như được xé ra từ một cuốn sách tô màu dành cho người tập chánh niệm. “Và hãy dùng chúng để làm cho mandala của bạn trở nên sống động.”

Ông lại chỉ vào một đống bút màu.

Sau ba mươi phút cặm cụi tô vẽ, ông yêu cầu chúng tôi chia sẻ về tác phẩm của mình. Một phụ nữ nâng niu bức mandala đỏ rực, nói rằng nó đại diện cho tính cách nồng nhiệt của cô. Một người đàn ông chỉ vào bức mandala đen sẫm của mình, bảo rằng nó thể hiện những cảm xúc tiêu cực đeo bám anh ta. Một người khác lại thấy ngôn từ quá giới hạn, nên quyết định nhảy múa xung quanh bức mandala để diễn đạt cảm xúc.

Khi rời khỏi phòng sau buổi học, một người tham gia lặng lẽ quay sang tôi và nói nhỏ:

“Đúng là một mớ nhảm nhí.”

Trên khắp thế giới, các tổ chức vẫn đang khuyến khích những hoạt động kỳ quặc chẳng liên quan gì đến công việc của nhân viên. Tôi từng tham gia một kỳ nghỉ dưỡng công ty nơi tôi được dạy cách beatbox và đánh trống châu Phi. Tôi cũng từng nghe về những công ty buộc nhân viên phải đi trên than nóng, tham gia khóa huấn luyện quân sự, hoặc chèo bè vượt qua những con suối nguy hiểm. Có nơi còn ép nhân viên tổ chức một buổi trình diễn nội y, ăn côn trùng trong một thử thách sinh tồn, hoặc hóa trang thành những con thú khổng lồ để diễn kịch cổ tích.

Người phụ nữ trong buổi tô màu mandala gọi đó là “nhảm nhí.” Và cô ấy không sai.

Nhà triết học Harry Frankfurt tại Đại học Princeton từng định nghĩa “bullshit” là những lời nói hoàn toàn không liên quan đến sự thật. Nếu như nói dối là che giấu sự thật, thì “bullshit” lại hoàn toàn trống rỗng – không có chút liên hệ nào với thực tế.

Buổi hội thảo mandala mà tôi tham gia mang đầy đủ dấu hiệu của một màn “bullshit” điển hình. Nội dung trống rỗng, chỉ toàn những khái niệm mơ hồ. Người tham dự tung hứng giữa những từ ngữ hào nhoáng như “tính chân thực,” “sự tự hiện thực hóa,” hay “sáng tạo.” Càng cố gắng tìm ý nghĩa trong những lời nói đó, tôi càng thấy vô vọng. Cuối cùng, tôi chỉ biết lịch sự làm theo.

Photo by Getty Images

Sau hơn một thập kỷ nghiên cứu về kinh doanh và tổ chức, tôi có thể khẳng định rằng phản ứng kém can đảm của tôi là điều hoàn toàn bình thường. Hầu hết mọi người cũng sẽ làm y như vậy – giả vờ chấp nhận. Có nhiều lý do cho điều này, nhưng một trong số đó là phép lịch sự. “Bullshit” chính là chất bôi trơn của các mối quan hệ xã hội. Chất vấn những điều vô nghĩa có thể khiến bạn mất đi sự thân thiện của đồng nghiệp và tạo ra bầu không khí căng thẳng. Dù có nhận ra “bullshit” hay không, chúng ta thường sẵn sàng bỏ qua nó, chỉ để giữ hòa khí.

Trong cuốn On Bullshit (2005), Frankfurt nhắc đến một câu chuyện nhỏ giữa nhà triết học Ludwig Wittgenstein và Fania Pascal, một người bạn và cũng là giáo viên tiếng Nga của ông. Pascal kể:

“Tôi vừa cắt amidan, đang nằm trong bệnh viện Evelyn và cảm thấy rất tệ. Wittgenstein ghé thăm. Tôi khàn giọng nói: ‘Tôi cảm thấy như một con chó vừa bị xe cán qua.’”

Wittgenstein lập tức khó chịu:

“Cô không thể nào biết một con chó bị cán xe cảm thấy như thế nào.”

Phản ứng của Wittgenstein không chỉ kỳ lạ mà còn có phần thô lỗ. Vậy tại sao ông lại làm vậy?

Theo Frankfurt, Wittgenstein suốt đời theo đuổi việc vạch trần và chống lại những hình thức “phi lý” mà ông cho là có sức phá hoại ngấm ngầm. Câu nói của Pascal làm ông khó chịu vì “nó chẳng liên quan gì đến việc miêu tả thực tế.” Cô ấy “thậm chí còn không bận tâm đến việc liệu câu nói của mình có đúng hay không.”

Nếu ai trong chúng ta cũng phản ứng như Wittgenstein mỗi khi gặp phải một câu chuyện vô nghĩa, thì có lẽ cuộc sống của chúng ta sẽ trở nên vô cùng khó khăn.

Thay vì làm theo cách của Wittgenstein, ta vẫn có thể vạch trần những điều vô nghĩa một cách khéo léo và lịch sự.

Bước đầu tiên là bình tĩnh hỏi xem bằng chứng thực tế nói gì. Ngay cả khi câu trả lời chưa ngã ngũ, câu hỏi này vẫn có thể làm dịu bớt quan điểm của đối phương. Bước tiếp theo là hỏi xem ý tưởng của họ sẽ vận hành thế nào trong thực tế. Hai nhà tâm lý học Leonid Rozenblit và Frank Keil tại Đại học Yale từng phát hiện rằng, khi yêu cầu mọi người đánh giá mức độ hiểu biết của mình về những vật dụng quen thuộc như bồn cầu theo thang điểm từ 1 đến 7, đa số sẽ chọn mức 4 hoặc 5. Nhưng khi được yêu cầu mô tả chính xác cách bồn cầu hoạt động, họ lại hạ điểm đánh giá xuống dưới mức 3. Điều này cho thấy, đặt câu hỏi cụ thể về cách một ý tưởng vận hành thực sự là một cách hiệu quả để làm chậm lại những kẻ tự tin thái quá.

Cuối cùng, hãy yêu cầu họ làm rõ điều mình đang nói. Những kẻ thích nói lời hoa mỹ thường dựa vào những danh từ vô hồn như “toàn cầu hóa,” “hỗ trợ,” hay “tối ưu hóa” để tạo cảm giác thông thái. Nếu ta đẩy câu chuyện đi xa hơn, xuyên qua những lớp từ ngữ bóng bẩy, ai cũng sẽ nhận ra đâu là điều thực sự có giá trị và đâu chỉ là lớp vỏ hoa mỹ bên ngoài.

Chất vấn một người đồng nghiệp là một chuyện, nhưng chỉ ra những điều vô nghĩa mà cấp dưới nói ra lại là chuyện khó hơn nhiều. Hàng chục năm nghiên cứu đã chỉ ra rằng con người có xu hướng tiếp thu phản hồi tích cực và phớt lờ phản hồi tiêu cực. Tuy nhiên, Frederik Anseel tại Đại học King’s College London đã phát hiện ra rằng mọi người dễ tiếp nhận phản hồi hơn nếu nó tập trung vào tương lai thay vì quá khứ. Vậy nên, thay vì nhấn mạnh vào những điều vô nghĩa mà một nhân viên trẻ từng làm, tốt hơn hết là hãy hỏi họ có thể cải thiện điều đó thế nào trong những lần sau.

Góp ý với cấp dưới đã khó, nhưng vạch trần những điều vô nghĩa từ cấp trên lại gần như bất khả thi. Dẫu vậy, ta cũng biết rằng những tổ chức khuyến khích nhân viên lên tiếng thường giữ chân nhân tài tốt hơn, học hỏi được nhiều hơn và hoạt động hiệu quả hơn. Vậy làm thế nào để thách thức những điều vô lý từ sếp mà không chuốc lấy rắc rối? Một nghiên cứu của Ethan Burris tại Đại học Texas ở Austin đã đưa ra một số gợi ý. Ông phát hiện ra rằng cách đặt câu hỏi ảnh hưởng rất nhiều đến phản ứng của cấp trên. Những câu hỏi mang tính “thách thức” thường dẫn đến sự trừng phạt, trong khi những câu hỏi mang tính xây dựng lại được tiếp nhận nghiêm túc. Vì vậy, thay vì lao đến và thốt lên: “Tôi không tin nổi vào mớ nhảm nhí này,” ta có thể nhẹ nhàng đề xuất: “Chúng ta có thể kiểm tra lại các bằng chứng, rồi điều chỉnh một chút để mọi thứ hoàn thiện hơn.”

Lần tới, khi gặp phải một màn “bullshit,” bạn có thể sẽ muốn im lặng cho xong chuyện. Nhưng làm vậy chỉ tạo thêm không gian cho kẻ thích ba hoa. Hoặc bạn có thể làm theo Wittgenstein, đối đầu trực diện. Nhưng tiếc thay, những kẻ giỏi nói suông thường miễn nhiễm với sự công kích trực tiếp. Chiến thuật hiệu quả nhất trong cuộc chiến chống lại những lời nói trống rỗng có lẽ là đi vòng, đặt câu hỏi một cách khéo léo như thể bạn chỉ đang muốn giúp hoàn thiện ý tưởng, thay vì bác bỏ nó. Bằng cách đó, bạn có thể thay đổi tình thế từ bên trong, thay vì chỉ đứng ngoài mà bực bội. 

Nguồn: How to fight work bullshit (and keep your job and your dignity) | Aeon.co