Liệu tất cả chúng ta có cảm nhận thế giới theo cùng một cách?

Hãy tưởng tượng bạn và tôi cùng dạo bước bên bờ biển Brighton vào một ngày ngập tràn ánh nắng. Chúng ta dừng lại, ngước nhìn lên bầu trời xanh thẳm. Thật đẹp phải không? Nhưng liệu chúng ta có đang trải nghiệm điều giống nhau? Liệu màu xanh mà bạn nhìn thấy có giống màu xanh mà tôi thấy không?

Chúng ta thường dễ dàng cho rằng câu trả lời là có. Rốt cuộc, cả hai chúng ta đều gọi nó là “màu xanh,” và dường như màu sắc ấy là thuộc tính của bầu trời, chứ không phải của tâm trí. Nhưng khoa học về tri giác – nghiên cứu cách não bộ giải mã thông tin cảm giác để hình thành nên thế giới – lại hé lộ một câu chuyện khác. Cũng như mỗi người chúng ta có ngoại hình khác nhau, trải nghiệm nội tại của chúng ta cũng có thể khác biệt.

Illustration: Elia Barbieri/the Guardian

Thoạt nhìn, thế giới có vẻ như chỉ đơn giản “đổ thẳng” vào tâm trí thông qua những “cửa sổ” trong suốt của đôi mắt và đôi tai. Nhưng từ lâu, các nhà tâm lý học đã biết rằng tri giác không phải là sự sao chép thuần túy của thông tin cảm giác. Chúng ta chịu ảnh hưởng mạnh mẽ bởi bối cảnh. Từ cách bóng đổ làm thay đổi nhận thức về độ sáng của một bề mặt, đến việc biểu cảm khuôn mặt được diễn giải dựa trên tình huống mà chúng ta nghĩ đang xảy ra, bối cảnh len lỏi vào mọi trải nghiệm ý thức mà chúng ta hiếm khi nhận ra.

Một số nhà nghiên cứu, trong đó có tôi, còn đi xa hơn. Không chỉ là bối cảnh ảnh hưởng đến nội dung của tri giác, mà trải nghiệm tri giác được xây dựng từ trên xuống, với các tín hiệu cảm giác đến từ dưới lên chỉ đóng vai trò tinh chỉnh những “phỏng đoán tốt nhất” của não bộ về thực tế bên ngoài. Theo quan điểm này, não bộ không ngừng đưa ra dự đoán về nguyên nhân của những thông tin cảm giác mà nó nhận được, rồi sử dụng thông tin ấy để điều chỉnh dự đoán của mình. Nói cách khác, chúng ta sống trong một “ảo giác có kiểm soát” – một sự cân bằng giữa dự đoán và hiệu chỉnh, bám sát thực tại nhưng không bao giờ hoàn toàn trùng khớp với nó.

Hệ quả đáng chú ý của điều này là, vì mỗi người chúng ta có một bộ não khác nhau, đưa ra những phỏng đoán hơi khác nhau, nên trải nghiệm tri giác của chúng ta cũng khác nhau – ngay cả khi chúng ta đang đối diện cùng một thực tế khách quan. Màu xanh của bầu trời đối với tôi có thể không giống với bạn; hương vị của một trái đào liệu có giống nhau giữa chúng ta? Không như những khác biệt bên ngoài, khác biệt trong tri giác là riêng tư, chủ quan – ẩn sâu dưới ngôn ngữ chung mà chúng ta dùng để diễn đạt chúng.

Dẫu vậy, không phải lúc nào điều này cũng đúng. Một số dạng đa dạng tri giác rất quen thuộc. Những mô tả về ảo giác và hoang tưởng đã tồn tại hàng ngàn năm, nhưng chúng thường bị xem là sự thất bại của tri giác khi đối chiếu với một tiêu chuẩn lý tưởng hóa về cách nhìn nhận thế giới.

Gần đây hơn, khái niệm “đa dạng thần kinh” đã thu hút sự chú ý xứng đáng đến những cách cảm nhận thế giới hoàn toàn khác biệt của một số người. Khung lý thuyết này nhấn mạnh rằng những khác biệt ấy không phải là khiếm khuyết, dù điều này thường bị lu mờ bởi thực tế rằng đa dạng thần kinh thường gắn liền với những điều kiện y học như tự kỷ hoặc ADHD – những trạng thái thường được coi là khó quản lý. (Có một vài ngoại lệ, như hiện tượng liên giác quan – nơi bạn có thể “nếm” được màu sắc hoặc “nhìn thấy” âm thanh – thường được cho là gia tăng khả năng sáng tạo, dù bằng chứng không phải lúc nào cũng rõ ràng.)

Điều bị bỏ sót trong khái niệm đa dạng thần kinh là khả năng rằng mỗi người chúng ta đều nhìn thế giới theo cách riêng, dù không khác biệt đến mức biểu hiện rõ ràng trong hành vi hay cách diễn đạt của mình.

Có lúc phép màu tan biến, để ta nhận ra rằng tri giác chỉ là những điều được kiến tạo.

Vài năm trước, một bức ảnh chụp chiếc váy kém rõ nét đã làm bùng nổ mạng xã hội, khi nửa thế giới nhìn thấy nó là trắng và vàng, trong khi nửa còn lại khẳng định đó là xanh và đen. Những người thuộc mỗi “phe” đều không thể tin rằng cách nhìn khác là khả dĩ. Dù đây là một câu chuyện vui nhộn, nhưng dường như nó chẳng dẫn đến nhận thức sâu rộng hơn rằng cách chúng ta nhìn (nghe, ngửi, nếm hay chạm) vào thế giới có thể khác nhau từ người này sang người khác.

Một dự án mới mà tôi tham gia, mang tên Khảo Sát Tri Giác (Perception Census), hướng đến thay đổi điều đó. Được phát triển bởi một nhóm các nhà khoa học, triết gia và nghệ sĩ, mục tiêu của dự án là vẽ nên bức tranh tiềm ẩn về sự đa dạng trong tri giác. Dự án bao gồm các bài thử nghiệm trực tuyến thú vị, dễ tiếp cận và nhanh chóng, kết hợp với những ảo giác tương tác. Tham gia không chỉ giúp đóng góp dữ liệu quý giá, mà còn cho phép bạn khám phá khả năng tri giác của chính mình và cách nó liên hệ với người khác. Điều đặc biệt là Khảo Sát Tri Giác không chỉ tập trung vào thị giác mà còn mở rộng sang âm thanh, âm nhạc, cảm xúc và cả cách ta trải nghiệm thời gian trôi qua. Ai trên 18 tuổi cũng có thể tham gia, và kết quả đầu tiên dự kiến sẽ công bố vào cuối năm nay.

Việc làm sáng tỏ sự đa dạng trong nội tâm có thể mang đến những chuyển biến lớn lao cho xã hội, giống như cách chúng ta đã công nhận sự đa dạng bên ngoài của con người. Cũng như không có “màu da đẹp nhất,” chẳng có cách tri giác nào được coi là chuẩn mực để so sánh hay đánh giá. Và khác với khái niệm “đa dạng thần kinh” thường dành cho những điều kiện đặc thù, sự đa dạng tri giác là câu chuyện của tất cả chúng ta.

Hiểu biết sâu sắc hơn về điều này có thể giúp ta nuôi dưỡng sự khiêm nhường trước góc nhìn của chính mình. Giống như việc đôi khi cần đặt câu hỏi về những niềm tin xã hội hay chính trị của bản thân, việc biết rằng người khác có thể nhìn nhận mọi thứ khác biệt, thậm chí tri giác khác biệt, cũng hữu ích không kém. Chính những khác biệt ấy có thể hình thành nên những niềm tin và hành vi khác nhau. Có lẽ, việc tham gia vào những bài thực hành đơn giản, giúp hé lộ bản chất kiến tạo của tri giác, sẽ mở ra tâm trí của chúng ta với những quan điểm khác và hỗ trợ giải quyết các bất đồng.

Tuy nhiên, hơn hết thảy, việc thấu hiểu sự đa dạng tri giác khiến thế giới trở nên phong phú và kỳ diệu hơn. Lần tới, khi bạn đi dạo bên bờ biển hay qua một thị trấn, hãy thử tưởng tượng về những vũ trụ nội tâm độc đáo, cá nhân hóa đang tồn tại trong tâm trí của từng người xung quanh. Thế giới này không chỉ có một vẻ đẹp duy nhất – mà còn vô vàn vẻ đẹp song hành.

Anil Seth là giáo sư khoa học thần kinh tại Đại học Sussex và tác giả cuốn sách Being You (Faber & Faber). 

Nguồn: Do we all experience the world in the same way? The Guardian