Lời dối trá vĩ đại mang tên “tiết kiệm thời gian”

NHỮNG ĐIỂM CHÍNH

• Công nghệ được cho là giúp tiết kiệm thời gian, nhưng thực tế lại khiến chúng ta sống vội vã hơn và kiệt sức hơn.
• Cuộc cách mạng đích thực về thời gian sẽ không đến từ kỹ thuật, mà từ tư tưởng.
• Nếu không định nghĩa lại thành công, mục đích sống và ý nghĩa của thời gian trọn vẹn, ta sẽ mãi sử dụng thời gian một cách sai lầm.

Mỗi ngày, bạn đang “tiết kiệm” một lượng thời gian khổng lồ, ít nhất là trên lý thuyết. Nếu bạn là người làm việc bằng tri thức, hẳn bạn đã quen nhờ cậy AI để tìm kiếm, tóm tắt, phân tích và viết lách từ lâu. ChatGPT có thể giúp bạn rút ngắn hàng giờ, thậm chí hàng tuần, hàng tháng lao động, khỏi quỹ thời gian mỗi ngày.

Vậy mà, bạn đâu có tan làm sớm hơn. Bạn chẳng ở ngoài biển, thảnh thơi hứng nắng chiều. Bạn cũng không ngồi trong vườn, thẫn thờ ngắm nhìn cuộc sống bí ẩn của loài giun đất. Bạn chẳng nhâm nhi rượu vang với bạn bè lúc ba giờ chiều, cũng chẳng bày biện mâm bếp để thử món hoành thánh tí hon nhân tôm và mù tạt xanh.

Rất có thể, trái với suy nghĩ thông thường, bạn cũng không hề tập trung hơn vào những nhiệm vụ mang tính sáng tạo hay đòi hỏi tư duy sâu sắc kể từ khi ChatGPT xuất hiện. Bạn cũng không tận dụng thời gian rỗi để tối ưu hóa quy trình làm việc, vun đắp quan hệ đồng nghiệp, hay chủ động nghiên cứu về những rủi ro thị trường trong tương lai xa như năm 2035.

Tôi ngờ rằng thay vào đó, bạn chỉ đang chạy đua nhiều hơn, làm việc đúng số giờ cũ, thậm chí còn lâu hơn, để đáp ứng những yêu cầu ngày càng dồn dập. Có lẽ, bạn đang mơ hồ tự hỏi: “Tất cả thời gian tiết kiệm được đó đã trôi đi đâu mất rồi?”

Chào mừng bạn đến với nghịch lý “thời gian tiết kiệm nhưng lại biến mất”.

Photo by Elijah Hiett on Unsplash

Cái bẫy của gia tốc

Từ xưa đến nay, những phát minh công nghệ luôn hứa hẹn sẽ giải phóng con người khỏi gánh nặng lao động và ban tặng nhiều thời gian thư thái hơn, tiện nghi hơn. Mỗi phát minh, từ chiếc máy giặt cho đến trí tuệ nhân tạo tạo sinh, đều ra đời cùng lời hứa rằng nó sẽ giúp chúng ta tiết kiệm thời gian, tiết kiệm sức lực và sống nhiều hơn, trọn vẹn hơn. Thế nhưng, công nghệ càng “giúp tiết kiệm” thời gian, thì ta lại càng chẳng có thời gian.

Tâm trí rối bời và cơ thể mệt nhoài của chúng ta là minh chứng rõ ràng cho sự thật ấy. Vậy điều gì đang thực sự diễn ra?

Hãy nghĩ về email. Nó được phát minh để rút ngắn khoảng cách gửi và nhận thư từ. Thế nhưng giờ đây, việc cố gắng kiểm soát hòm thư luôn tràn ngập lại trở thành một phần công việc chính mỗi ngày. Xe hơi ra đời với mục tiêu rút ngắn thời gian di chuyển, nhưng ngày nay, chúng ta lại dành nhiều thời gian hơn bao giờ hết để mắc kẹt giữa những con đường nội đô ùn tắc, kẹt cứng giữa những xa lộ, hay bị kéo dài trong những chuyến đi làm xa tít tắp. Máy hút bụi được tạo ra để giảm gánh nặng việc nhà, nhưng rồi lại vô tình nâng tiêu chuẩn sạch sẽ lên đến mức chúng ta tiêu tốn ngần ấy thời gian lau dọn như thuở còn dùng chổi rơm và bàn đập thảm bằng liễu gai.

Và giờ đây, trí tuệ nhân tạo, viên ngọc quý trong kho tàng công nghệ tiết kiệm thời gian, đang tiêu hóa và tái hiện lại tri thức nhân loại chỉ trong vài giây ngắn ngủi. Chúng ta đưa vào đó những câu hỏi thông minh, và nó đáp lại bằng những câu trả lời còn sắc sảo hơn. Nhưng chúng ta lại không đặt công cụ xuống sớm hơn để kết thúc một ngày làm việc. Chúng ta không nghỉ ngơi nhiều hơn. Cuộc sống cũng chẳng vì thế mà có thêm niềm vui, hạnh phúc hay sự gắn bó. Trái lại, ta chỉ thấy mình ngày càng căng thẳng và kiệt sức hơn bao giờ hết.

Một phần nguyên nhân nằm ở chỗ: ta vẫn đang sống như những tín đồ Thanh giáo thời hiện đại, không dám dành dù chỉ một phút từ khoảng thời gian quý giá mình vừa tiết kiệm được cho sự thư nhàn xa xỉ, mà lại vô thức dồn toàn bộ vào cỗ máy năng suất không ngừng nghỉ. Tốt cho các ông trùm tư bản, nhưng lại tệ hại cho sức khỏe tinh thần của chúng ta. Ta dường như không đủ khả năng để quy đổi khoản "cổ tức thời gian" ấy thành những phút giây thảnh thơi. Như những cổ đông bị tẩy não, ta tiếp tục bám trụ, tiếp tục chạy theo ảo ảnh về một khoản lợi nhuận lớn lao hơn trong tương lai.

Nhà xã hội học người Đức Hartmut Rosa cho rằng, thời đại gia tốc mà ta đang sống là hiện thân của một trạng thái “đứng yên cuồng loạn”: Mọi thứ đều vận hành nhanh hơn, nhưng bên dưới bề mặt đó, chẳng có gì thực sự đổi thay. Các cấu trúc quyền lực và lợi nhuận vẫn còn nguyên vẹn, trong khi tâm trí, cơ thể và hệ thần kinh của chúng ta ngày càng rã rời bởi những nỗ lực điên cuồng nhằm theo kịp tốc độ của công nghệ mới.

Cần nói rõ rằng, tôi cũng dùng ChatGPT như bao người khác. Nó thực sự có thể làm được những điều kỳ diệu, và giúp tiết kiệm không ít thời gian cho những công việc lặp đi lặp lại, nhàm chán. Tôi không phải là người chống đối công nghệ, cũng chẳng hoài cổ mù quáng, hay tin vào những lời tiên tri rằng "máy móc sẽ thống trị và hủy diệt con người." Nhưng tôi thực sự quan tâm đến chính trị và đạo đức trong cách sử dụng thời gian. Tôi tin rằng, thời gian và sự chú ý là hai tài sản quý giá nhất của con người, và cả hai đang bị đe dọa nghiêm trọng trong bối cảnh hiện tại.

Cách ta sử dụng từng ngày chính là cách ta sống cả cuộc đời. Và tôi không có cảm giác rằng những ngày sống của phần lớn mọi người đang thật sự ổn thỏa.

Trực thăng lên đỉnh núi

Hơn nữa, ngay cả trong những trường hợp AI thực sự giúp ta bớt nhọc công, điều đó cũng không hẳn là tốt. Bởi có một nỗi trống rỗng đặc biệt trong những điều dễ dàng. Khi AI viết giúp chúng ta bài luận, bài báo, thậm chí cả những cuốn sách mới, chúng có thể chuẩn chỉnh, đầy kiến thức, nhưng lại thiếu hồn.

Vì sao vậy? Bởi chúng không có những phút giây thăng hoa ta từng trải qua sau hành trình dầm mình trong mồ hôi, máu và nước mắt, sau những năm dài giải mã một vấn đề hóc búa trong những buổi chạy sáng mệt nhoài nhưng thỏa mãn, hay trong dòng nước ấm áp của chiếc vòi sen. Chúng không mang dấu vết của sự trưởng thành qua va vấp và thử sai. Chúng thiếu sức mạnh của những khoảnh khắc tình cờ ngộ ra chân lý, những khoảnh khắc luôn là điều tuyệt vời nhất.

Dùng AI cho những công việc sáng tạo cũng giống như được trực thăng thả xuống đỉnh núi. Khung cảnh vẫn vậy, nhưng ta sẽ không bao giờ thấy nó đẹp như khi chính mình leo lên đỉnh bằng đôi chân, sau nhiều tháng, thậm chí nhiều năm khổ luyện, vượt qua nỗi sợ, hoài nghi và nỗi đau thể xác để chạm tới đỉnh cao ấy.

Chúng ta chẳng học được điều gì khi đi đường tắt bằng AI. Ngược lại, nó lại học rất nhiều từ ta và sự mất cân bằng dài lâu trong hành vi học hỏi ấy chắc chắn là vấn đề lớn.

Cuộc cách mạng thật sự không phải công nghệ, mà là triết học

Chúng ta đang đứng trước một bước ngoặt lớn của công nghệ và thời gian. Chúng ta có thể tiếp tục quay bánh xe nhanh hơn, bám vào những câu chuyện cũ rích rằng cá mập nếu ngừng bơi sẽ chết, và rằng nếu không đầu tư ngay thời gian tiết kiệm được vào công việc, ta sẽ bị đối thủ dùng AI bỏ lại phía sau không thương tiếc.

Hoặc, ta có thể dừng lại và đặt ra một câu hỏi xưa cũ nhưng cấp thiết:

Thế nào là thời gian được sử dụng đúng cách? Chúng ta thực sự muốn làm gì với cuộc đời mình? Chúng ta sống để làm gì?

Nếu câu trả lời là “để sản xuất nhiều hơn”, thì chúng ta sẽ tiếp tục hiến tế ý nghĩa, tình thân và cả sức khỏe, sự tỉnh táo của mình cho bàn thờ của tốc độ. Nhưng nếu câu trả lời là “để sống nhiều hơn”, để sống sâu sắc hơn trong trạng thái hiện diện, để cảm nhận nhiều hơn, để chăm sóc người và việc bằng cả tấm lòng, thì định nghĩa về sự tiến bộ của ta sẽ phải thay đổi hoàn toàn.

Hãy tưởng tượng những tuần làm việc được thiết kế xoay quanh chất lượng của sự quan tâm, chứ không phải số lượng việc làm hay tốc độ đầu ra. Hãy tưởng tượng một xã hội nơi cân bằng giữa công việc và cuộc sống trở thành biểu tượng mới của đẳng cấp, còn việc căng thẳng và kiệt sức bị nhìn nhận tiêu cực như hút thuốc hay uống rượu, bởi ta đã hiểu rằng hậu quả đối với sức khỏe là tương tự.

Điều gì sẽ xảy ra nếu chúng ta trở thành những kẻ nổi loạn về thời gian, những nhà cách mạng dị biệt, dám rút tiền từ ngân hàng thời gian và dùng nó cho niềm vui, thay vì năng suất?

Tác giả: Anna Katharina Schaffner Ph.D.

Nguồn: The Great Time-Saving Lie | Psychology Today