Lý thuyết trò chơi và nghệ thuật nuôi dạy con

Năm 1944, nhà kinh tế học, vật lý học, toán học và khoa học máy tính John von Neumann đã xuất bản một cuốn sách gây chấn động – ít nhất là trong giới toán học – có tên Lý Thuyết Trò Chơi Và Hành Vi Kinh Tế. Cuốn sách được viết cùng đồng nghiệp Oskar Morgenstern, dày gần bằng một bộ Kinh Thánh, với vô số công thức toán học phức tạp đến mức ngay cả những chuyên gia về lý thuyết trò chơi cũng phải vất vả để hiểu hết.

Thế nhưng, lý thuyết trò chơi đã nhanh chóng vượt ra khỏi phạm vi toán học để trở thành một công cụ hữu ích trong việc giải thích hành vi con người. Ngày nay, nó được các nhà ngoại giao, sinh học, tâm lý học, kinh tế học và nhiều lĩnh vực khác ứng dụng rộng rãi – từ thương mại, nghiên cứu cho đến chính trị toàn cầu.

Và đặc biệt, lý thuyết trò chơi có thể là một vũ khí lợi hại cho các bậc cha mẹ. Bởi lẽ, ai làm cha mẹ cũng biết rằng trẻ con có thể là những “nhà đàm phán” cứng rắn và đầy mưu mẹo. Hơn nữa, những cuộc thương lượng giữa cha mẹ và con cái không đơn thuần là tranh cãi thắng thua, mà ảnh hưởng trực tiếp đến hạnh phúc gia đình và tương lai của đứa trẻ.

Joopey/Flickr

Dù có vẻ phức tạp, lý thuyết trò chơi thực ra rất đơn giản: đó là khoa học về tư duy chiến lược. Nó không bao gồm tất cả các loại trò chơi, mà chỉ tập trung vào những tình huống trong đó chiến lược của đối phương ảnh hưởng đến nước đi tiếp theo của bạn. Chẳng hạn, nó không liên quan đến trò chơi như xếp bài solitaire, vì bộ bài không có chiến lược. Nhưng cờ vua lại là một ví dụ hoàn hảo: hai người chơi liên tục tìm cách dự đoán và chặn đường đi của đối thủ.

Một ví dụ tuyệt vời về lý thuyết trò chơi trong nuôi dạy con chính là khuyến khích sự hợp tác giữa trẻ em.

Vài năm trước, Robert Axelrod – một nhà nghiên cứu lý thuyết trò chơi tại Đại học Michigan – đã đặt ra câu hỏi: Khi nào nên hợp tác và khi nào nên ích kỷ trong một mối quan hệ dài hạn? Để trả lời, ông tổ chức một cuộc thi lập trình máy tính cho các chuyên gia về lý thuyết trò chơi. Kết quả khiến ông kinh ngạc: những chiến lược phức tạp nhất đều thất bại trước một nguyên tắc đơn giản mang tên “Ăn miếng trả miếng” (Tit-for-Tat).

Nguyên tắc này rất dễ hiểu: nếu người đầu tiên hợp tác, người thứ hai cũng hợp tác. Nếu người đầu tiên không hợp tác, người thứ hai cũng không hợp tác. Chỉ vậy thôi, nhưng lại hiệu quả đáng kinh ngạc. Trong nuôi dạy con, điều này có nghĩa là nếu bạn muốn con mình hợp tác, bạn cũng cần phải làm gương – thể hiện sự công bằng, tôn trọng và nhất quán trong hành động của mình.

Giải Quyết Tranh Chấp: Khi Trẻ Giành Điều Khiển TV

Một ứng dụng khác của lý thuyết trò chơi là giải quyết tranh chấp công bằng – chẳng hạn khi bọn trẻ tranh nhau điều khiển TV.

Thay vì tung đồng xu may rủi, bạn có thể áp dụng đấu giá kín kiểu giá thứ hai (Sealed-bid, Second-price Auction). Cách làm như sau:

1. Mỗi đứa trẻ bí mật ghi số tiền (hoặc điểm thưởng, hoặc công việc nhà sẵn sàng làm) mà chúng sẵn sàng trả để giành quyền điều khiển TV.
2. Khi mở phiếu, người trả giá cao nhất thắng.
3. Tuy nhiên, thay vì phải trả đúng số tiền đã ghi, người thắng chỉ phải trả số tiền bằng mức giá cao thứ hai cộng thêm $1.

Hình thức này công bằng hơn việc tung đồng xu, vì người nào muốn điều khiển TV nhất sẽ có được nó. Đồng thời, nó cũng dạy trẻ cách định giá mong muốn của mình và ra quyết định chiến lược.

Sự Công Bằng Trong Mắt Trẻ Con

Trẻ con có một sự ám ảnh đặc biệt với khái niệm công bằng. Nếu một thanh kẹo bị bẻ làm đôi mà hai phần không bằng nhau, đứa trẻ nhận phần nhỏ hơn chắc chắn sẽ la hét phản đối.

Trong tình huống này, nhiều cha mẹ có thể chọn cách tung đồng xu để quyết định ai lấy phần nào. Về mặt lý thuyết, đây là cách công bằng vì nó không bị ai kiểm soát. Nhưng thực tế lại không đơn giản như vậy.

Hãy tưởng tượng bạn tung đồng xu:

• Người thắng vui vẻ nhận phần lớn hơn, vì tin rằng kết quả này hoàn toàn công bằng.
• Người thua lại cảm thấy bị đối xử bất công, đòi làm lại từ đầu.

Vấn đề ở đây không phải là cơ chế quyết định, mà là cảm giác ghen tị. Trong thuật ngữ lý thuyết trò chơi, kết quả này không phải là “không ghen tị” (envy-free). Khi một đứa trẻ cảm thấy mình bị thiệt thòi, dù kết quả có khách quan đến đâu, nó vẫn không thể chấp nhận.

Vậy đâu là giải pháp tốt hơn? Hãy thử phương pháp “Một người cắt, người kia chọn” (I Cut, You Pick). Nếu bạn có một chiếc bánh sinh nhật cần chia cho hai đứa trẻ: Một đứa sẽ cắt bánh thành hai phần. Đứa kia sẽ là người chọn phần mình muốn.

Khi được giao nhiệm vụ cắt bánh, con gái bạn sẽ cẩn thận hết mức có thể để chia bánh thành hai phần bằng nhau. Bởi vì nếu không làm vậy, chính bé sẽ là người nhận phần nhỏ hơn. Và vì không phải lúc nào cũng có thể chia bánh thành hai phần tuyệt đối chính xác, nên lần tới, bạn giao nhiệm vụ này cho con trai. Cứ thế, hai anh em luân phiên nhau cắt bánh. Đây là một phương pháp công bằng, và lý thuyết trò chơi chứng minh rằng con người có xu hướng nhận ra sự công bằng đó. Rõ ràng, cách này vượt trội hơn hẳn so với một lần tung đồng xu đầy may rủi.

Nhưng bây giờ, hãy làm mọi thứ phức tạp hơn một chút. Chiếc bánh này không chỉ đơn giản là một chiếc bánh bình thường – một nửa là sô-cô-la, một nửa là vani. Con trai bạn mê sô-cô-la, còn con gái lại thích vani. Nếu con gái cắt bánh sao cho mỗi người nhận một nửa sô-cô-la và một nửa vani, thì về mặt lý thuyết, đó là một cách chia công bằng. Hai phần đều có kích thước ngang nhau. Nhưng cả hai đứa trẻ đều không thực sự vui vẻ, vì mỗi đứa đều nhận được một phần bánh mà mình không thích.

Giờ thử đổi cách chia: một nửa hoàn toàn là sô-cô-la cho con trai, nửa còn lại hoàn toàn là vani cho con gái. Kết quả? Cả hai đều hài lòng hơn nhiều. Cả hai kiểu chia đều công bằng, nhưng cách chia thứ hai thể hiện tối ưu Pareto – nghĩa là không chỉ đảm bảo công bằng, mà còn tối ưu hóa lợi ích cho cả hai bên.

Lý thuyết trò chơi không chỉ giúp cha mẹ giải quyết những mâu thuẫn nhỏ như chia bánh, mà còn có thể được áp dụng trong vô số tình huống gia đình khác: chọn địa điểm du lịch, quyết định thực đơn bữa tối, hay dạy anh chị em cách hợp tác với nhau mà không cần đến sự can thiệp của cha mẹ.

Trên thực tế, lý thuyết trò chơi chính là món quà mà quá trình tiến hóa đã ban tặng cho con người. Nó đã định hình cách chúng ta hành xử, dựa trên những quy tắc toán học rõ ràng và đầy sức thuyết phục. Chúng ta sử dụng nó mỗi ngày, ngay cả khi không hề nhận ra. Việc áp dụng lý thuyết trò chơi vào việc nuôi dạy con cái đơn giản là một cách để giúp cha mẹ hiểu rõ hơn về những quy tắc này, và suy ngẫm về cách chúng có thể giúp con mình trưởng thành một cách lành mạnh và thành công.

Có thể cha mẹ và con cái sẽ chẳng bao giờ đọc hết cuốn sách khó nhằn của John von Neumann, nhưng điều đó cũng chẳng cần thiết. Vì thực tế, chúng ta vốn đã là những “nhà chiến lược” trong trò chơi của cuộc sống. Điều duy nhất chúng ta cần, là một vài quy tắc hữu ích. Và đó chính là điều mà lý thuyết trò chơi mang lại.

Nguồn: How game theory can help you do a better job of parenting | Aeon.co