Một lý do giải thích tại sao một số người dễ thay đổi hơn những người khác

Có bao giờ bạn cảm thấy một người quan trọng trong cuộc đời mình – có thể là người bạn thân nhất – bỗng chốc trở thành một con người hoàn toàn khác? Trong khi đó, có lẽ bạn lại gặp phải một vấn đề trái ngược: dù đã cố gắng bao nhiêu lần, bạn vẫn không thể thoát khỏi những thói quen cũ, vẫn loay hoay tìm cách thay đổi bản thân nhưng chẳng mấy hiệu quả. Làm sao hai thực tế này có thể cùng tồn tại – có người thay đổi đến mức ta không còn nhận ra, trong khi có người dường như mãi mãi giậm chân tại chỗ?

Thực chất, khi ta nghĩ về việc một người có thể thay đổi đến đâu, điều ta đang suy ngẫm chính là tính cách – cách một người suy nghĩ, cảm nhận và hành động trong cuộc sống thường ngày. Người bạn thân của bạn có vẻ như đã thay đổi hoàn toàn, trong khi bản thân bạn lại cảm thấy mình vẫn như cũ. Sự đối lập này phản ánh một cuộc tranh luận kéo dài trong tâm lý học. Trước đây, các nhà nghiên cứu từng tin rằng tính cách là thứ bất biến suốt cuộc đời. Tuy nhiên, quan niệm này giờ đây đã không còn chính xác – mặc dù tính cách có xu hướng ổn định, nhưng nó không hề là thứ bất di bất dịch.

Jeremy Horner/Panos Pictures

Thông thường, những thay đổi lớn về tính cách xảy ra vào giai đoạn trưởng thành sớm và cuối đời, còn độ tuổi trung niên lại là khoảng thời gian mà con người ổn định nhất. Những biến chuyển này có thể đến từ quá trình lão hóa tự nhiên hoặc chịu tác động của các yếu tố bên ngoài, chẳng hạn như những sự kiện quan trọng trong đời hay những tương tác hàng ngày với người khác.

Nếu xét về năm nhóm tính cách chính (Big Five), hầu hết mọi người sẽ trở nên hòa nhã, dễ chịu hơn khi có tuổi, trong khi xu hướng bất an, lo lắng lại giảm dần. Nhưng mỗi người lại có một cách thay đổi khác nhau – có người giữ được sự ổn định, có người thậm chí trở nên kém thân thiện hơn. Điều này không chỉ đúng với từng nét tính cách riêng lẻ mà còn với toàn bộ “bức tranh tổng thể” của một con người.

Vậy có phải ai cũng thay đổi một cách đồng đều, hay có những người ổn định hơn trong tính cách của họ? Trong một nghiên cứu gần đây, tôi và đồng nghiệp Joshua Jackson đã phát hiện ra rằng mức độ ổn định này thực chất cũng là một đặc điểm bẩm sinh. Nghĩa là, có những người luôn nhất quán với bản thân trong suốt cuộc đời, trong khi người khác lại dễ biến đổi.

Chúng tôi đã phân tích kết quả bài kiểm tra tính cách của hơn 20.000 người, thực hiện lặp đi lặp lại qua nhiều năm, để xem mức độ ổn định trong câu trả lời của mỗi cá nhân. Kết quả cho thấy có sự khác biệt rõ rệt: một số người có mức tương đồng rất thấp giữa các lần kiểm tra, cho thấy họ thay đổi liên tục, trong khi có những người duy trì sự nhất quán gần như tuyệt đối. Không chỉ vậy, dù thời gian trôi qua, những khác biệt này vẫn được giữ nguyên – ai đã ổn định thì vẫn ổn định, ai dễ đổi thay thì vẫn tiếp tục biến đổi. Nói cách khác, mức độ ổn định trong tính cách cũng là một nét tính cách!

Vậy điều gì khiến một số người giữ được sự ổn định hơn những người khác? Các nghiên cứu trước đây cho thấy có ba yếu tố chính ảnh hưởng đến điều này.

Thứ nhất là những yếu tố bẩm sinh, bao gồm di truyền, sinh học hoặc những trải nghiệm đầu đời – những điều này có thể đặt nền móng cho tính cách của một người và duy trì sự ổn định của nó theo thời gian.

Thứ hai là môi trường sống, chẳng hạn như công việc ổn định, một mối quan hệ dài lâu hay một nơi ở cố định. Những yếu tố này có thể củng cố tính cách, khiến con người ngày càng giống với phiên bản vốn có của chính mình.

Cuối cùng, những biến cố bất ngờ – những cú rẽ không lường trước trong cuộc sống – có thể khiến ai đó đi chệch khỏi con đường quen thuộc của họ, làm lung lay sự ổn định vốn có.

Hiểu được những yếu tố này có thể giúp ta lý giải vì sao có người dễ thay đổi trong khi có người lại khó mà khác đi. Và có lẽ, điều đó cũng giúp ta học cách chấp nhận chính mình – dù ta có là người dễ biến đổi hay là kẻ mãi không chịu thay đổi.

 Nghiên cứu của chúng tôi cho thấy rằng hầu hết mọi người đều duy trì mức độ ổn định riêng trong tính cách của mình theo thời gian. Chúng tôi tin rằng điều này chủ yếu đến từ những yếu tố cố hữu trong quá trình phát triển – những điều có mặt xuyên suốt trong cuộc đời mỗi người và góp phần định hình mức độ ổn định tính cách của họ. Trong một số trường hợp hiếm hoi, khi sự ổn định này thay đổi, nguyên nhân thường xuất phát từ tác động của môi trường (thường làm tăng sự ổn định) hoặc những yếu tố ngẫu nhiên, bất định (có thể làm giảm nó). Nói cách khác, mức độ ổn định của bạn chính là kết quả tổng hòa giữa bản chất bẩm sinh, môi trường sống và những trải nghiệm bạn đã tích lũy theo thời gian. Ba yếu tố này đều tồn tại trong cuộc đời mỗi người, nhưng sự kết hợp đặc thù giữa chúng – cùng cách chúng ảnh hưởng lên một cá nhân – mới là điều tạo nên sự ổn định tính cách riêng biệt của mỗi người, cũng như những thay đổi của nó theo năm tháng.

Mức độ ổn định trong tính cách không chỉ ảnh hưởng đến cuộc sống của bạn mà còn tác động đến cách bạn nhìn nhận chính mình. Nếu bạn thuộc kiểu người có xu hướng ổn định cao, điều đó có thể đồng nghĩa với việc bạn ít có khả năng thay đổi bản thân. Dù không có nghĩa là bạn hoàn toàn không thể thay đổi, nhưng tính cách của bạn dường như vững vàng trước những tác động từ bên ngoài. Có thể bạn đã trải qua những cột mốc quan trọng trong đời – tốt nghiệp, đi làm, xây dựng một mối quan hệ dài lâu – những điều mà các nghiên cứu cho thấy có thể làm thay đổi tính cách, nhưng chúng lại không ảnh hưởng đến bạn nhiều. Điều tích cực là những người xung quanh có thể cảm thấy an tâm khi biết trước bạn sẽ hành động ra sao, và sự quen thuộc đó có thể khiến họ tin tưởng bạn hơn. Tuy nhiên, điều đó cũng có nghĩa là nếu bạn muốn thay đổi hay làm mới bản thân, bạn có thể gặp khó khăn vì những suy nghĩ, cảm xúc và cách hành xử quen thuộc đã ăn sâu vào con người bạn.

Ở chiều ngược lại, nếu mức độ ổn định trong tính cách của bạn thấp, có thể bạn bè và gia đình đôi lúc cảm thấy khó nắm bắt bạn. Sự thay đổi liên tục của bạn có thể khiến họ bối rối, thậm chí hoang mang, nhưng nhìn theo hướng tích cực, điều đó cũng đồng nghĩa với việc bạn có khả năng thích nghi và thay đổi bản thân dễ dàng, bao gồm cả việc thay đổi theo hướng tích cực.

Không chỉ ảnh hưởng đến bản thân, mức độ ổn định trong tính cách còn tác động đến cách bạn nhìn nhận và ứng xử với những người xung quanh. Hẳn là bạn có thể mô tả khá chính xác tính cách của một người thân thiết – liệu họ thường đến đúng giờ hay hay trễ hẹn, liệu họ dễ thay đổi cảm xúc hay luôn điềm tĩnh, hoặc liệu họ thích trở thành tâm điểm chú ý hay chỉ lặng lẽ quan sát từ xa. Một số đặc điểm có thể trở thành dấu ấn riêng của họ, là điều định nghĩa con người họ trong mắt bạn. Khả năng nhận diện tính cách này có thể giúp bạn dễ dàng chấp nhận những thói quen của họ hơn. Ví dụ, nếu một người bạn luôn đi trễ, bạn có thể học cách trừ hao 10 phút mỗi khi hẹn gặp họ. Tương tự, nghiên cứu của chúng tôi gợi ý rằng bạn cũng có thể áp dụng cách nhìn nhận này với mức độ ổn định trong tính cách của họ.

Đã bao giờ bạn cảm thấy khó chịu với một người luôn thay đổi, liên tục thử nghiệm những sở thích mới rồi nhanh chóng bỏ dở, hay có những hành vi bất định đến mức bạn chẳng thể đoán trước họ sẽ làm gì tiếp theo? Ngược lại, có thể bạn cũng từng bực bội với một người quá cứng nhắc, không chịu thử điều mới, hoặc dù nhận ra vấn đề của bản thân nhưng vẫn không thể thay đổi? Với người đầu tiên, có thể bạn đã từng nghĩ họ là người "thiếu nhất quán", còn với người thứ hai, có thể bạn đã thấy họ quá "bảo thủ". Nhưng thay vì gán cho họ những nhãn dán mang tính tiêu cực, có lẽ sẽ tốt hơn nếu ta xem sự ổn định trong tính cách như một đặc điểm riêng của mỗi người.

Nếu một người có xu hướng thay đổi liên tục, thay vì trách họ "không biết mình muốn gì", có thể ta chỉ cần chấp nhận rằng họ thuộc kiểu người dễ thích nghi, luôn khám phá những điều mới mẻ. Ngược lại, nếu một người luôn kiên định và khó thay đổi, thay vì thấy họ "cứng đầu", ta có thể nhìn nhận họ như một người có tính cách bền vững, không dễ bị lung lay bởi tác động bên ngoài. Giống như cách ta không còn khó chịu với người bạn hay đi trễ vì đã quen với điều đó, việc thấu hiểu tính cách ổn định (hoặc thiếu ổn định) của người khác có thể giúp ta điều chỉnh cách ứng xử, từ đó xây dựng những mối quan hệ hài hòa hơn.

Tất nhiên, dù ai đó có ổn định hay dễ thay đổi đến đâu, phần lớn mọi người vẫn nằm ở mức trung bình – vừa có nét vững vàng trong tính cách, vừa có một chút linh hoạt để thích nghi khi cần. Điều này giúp ta vẫn giữ được bản sắc riêng nhưng đồng thời cũng có khả năng phát triển và điều chỉnh bản thân khi cần thiết.

Nhìn rộng hơn, nhiều khái niệm trong tâm lý học đã dần trở nên quen thuộc với công chúng. Những đặc điểm tính cách là một ví dụ điển hình – ai lại không muốn hiểu rõ hơn về bản thân mình, lý giải vì sao mình lại hành xử như vậy, và tìm ra những từ ngữ chính xác nhất để mô tả điều đó? Tôi tin rằng một yếu tố đáng để đưa vào kho tàng hiểu biết chung về tính cách, bên cạnh những nhóm tính cách quen thuộc, chính là mức độ ổn định của chúng. Với những ứng dụng thực tiễn trong đời sống, từ việc thấu hiểu bản thân đến cách ta tương tác với người khác, đây có thể là một góc nhìn mới giúp chúng ta hiểu sâu hơn về chính mình và những người xung quanh.

Nguồn: There’s a reason some of us find it easier to change than others | Psyche.co