Muốn sống hạnh phúc, ta phải biết cân bằng hai nhu cầu cổ xưa của tâm lý con người

Chắc hẳn ai trong chúng ta cũng biết những người có mọi thứ trong tay mà vẫn không hạnh phúc. Tôi nhớ lần ghé thăm Steve, một người bạn vừa trở nên giàu có. Khi dạo qua căn biệt thự lộng lẫy của anh ấy, tôi không khỏi trầm trồ: “Cuộc sống của cậu thật xa hoa!” Nhưng Steve chỉ cười nhạt và nói rằng mọi thứ không hẳn tuyệt vời như tôi tưởng. Và rồi, khi tôi còn đang nhâm nhi caviar và phô mai brie, anh ấy bắt đầu kể lể: đầu bếp thì không ưa bà quản gia, anh và vợ không thể thống nhất điểm đến cho kỳ nghỉ tiếp theo, con gái anh vẫn nằm trong danh sách chờ của một trường mẫu giáo danh giá… Danh sách cứ kéo dài mãi. Đến cuối buổi, tôi gần như muốn đề nghị đổi chỗ cho Steve, nếu chỉ để giúp anh ấy giải quyết chuyện “mâu thuẫn đầu bếp – quản gia” này!

Lúc đó, tôi ngạc nhiên trước việc Steve không nhận ra vận may của mình. Nhưng sau này, khi đọc cuốn The Hadza: Hunter-Gatherers of Tanzania (2010) của Frank Marlowe, tôi chợt nhận ra: tôi cũng giống Steve. Và có lẽ, bạn cũng thế.

Dữ liệu nhân học cho thấy, chúng ta ngày nay không hạnh phúc hơn (thậm chí có thể kém hạnh phúc hơn) những bộ lạc săn bắt – hái lượm còn sót lại, những người vẫn sống như tổ tiên xa xưa của chúng ta từng sống. So với họ, chúng ta là những “triệu phú” về vật chất, được bao bọc trong tiện nghi và an toàn. Nhưng trớ trêu thay, có lẽ tổ tiên của chúng ta lại hạnh phúc hơn chúng ta.

Tại sao lại như vậy?

Có nhiều lý do, nhưng một phần quan trọng của câu trả lời nằm sâu trong lịch sử tiến hóa. Dựa trên lý thuyết tiến hóa và nghiên cứu tâm lý học, tôi tin rằng con người có hai nhu cầu tâm lý cốt lõi – hai lực kéo ngược nhau – cần được cân bằng để có thể đạt được hạnh phúc lâu dài. Hai nhu cầu này phản ánh hai mục tiêu thiết yếu mà tổ tiên chúng ta phải đạt được để sinh tồn: kết nối với người khác để cùng nhau bảo vệ lẫn nhau và phát triển những kỹ năng cá nhân để trở nên có giá trị đối với nhóm và bạn đời tiềm năng.

Từ thuở ấu thơ đến khi về già, con người luôn có hai nhu cầu song hành: kết nối và tự chủ.

Trong cuốn sách The Social Leap (2018), tôi đã kể về hành trình của tổ tiên chúng ta: khi biến đổi khí hậu buộc họ phải rời khỏi những tán cây khoảng 6 triệu năm trước, họ dần dần tập hợp lại trên thảo nguyên để tìm kiếm sự an toàn. Chính sự hợp tác và tính xã hội cao đã đặt chúng ta vào một quỹ đạo tiến hóa mới, trong đó nhu cầu tâm lý quan trọng nhất của con người chính là kết nối.

Kết nối có nghĩa là hợp tác, xây dựng mối quan hệ xã hội, gắn bó lâu dài với một nhóm và hình thành tình yêu lứa đôi.

Nhu cầu này đóng vai trò sống còn trong sự phát triển của loài người. Nhờ kết nối, tổ tiên chúng ta có thể cùng nhau giải quyết những vấn đề mà một cá nhân đơn lẻ không thể tự mình đối phó. Những người săn bắt – hái lượm không hiểu được tầm quan trọng của kết nối thường trở thành mồi ngon cho sư tử. Hậu quả là, xu hướng “sống một mình” dần bị loại bỏ khỏi kho gen, và những bộ hài cốt bị bỏ lại trở thành lời nhắc nhở rõ ràng: muốn sống sót, phải kết nối.

Photo by Mads Nissen/Panos Pictures

Gen di truyền buộc tổ tiên chúng ta phải gắn kết, những quy tắc văn hóa yêu cầu họ phải kết nối, cha mẹ dạy dỗ con cái về điều đó, và cuộc sống hằng ngày liên tục khẳng định rằng: không có kết nối, con người không thể tồn tại.

Ngày nay, nhu cầu này vẫn quan trọng như xưa. Một số hình thức kết nối đã thay đổi (mạng xã hội), một số vẫn nguyên vẹn từ thời tiền sử (cùng ăn uống với bạn bè). Dù bạn là người hướng nội hay hướng ngoại, kết nối vẫn là nền tảng của sự thỏa mãn trong cuộc sống. Khi chúng ta hợp tác, nhờ vả hay giúp đỡ ai đó, tham gia tiệc tùng, cùng học, cùng xem phim hay thậm chí chỉ là mỉm cười với một người lạ, ta đều cảm nhận được sức mạnh của kết nối. Khi ta đắm mình trong cảm giác ấm áp bên những người bạn thân thiết, đó chính là kết quả của 6 triệu năm tiến hóa.

Cùng với nhu cầu kết nối, con người cũng phát triển nhu cầu tự chủ – khả năng kiểm soát cuộc sống của chính mình, tự do lựa chọn hướng đi dựa trên nhu cầu, sở thích và năng lực cá nhân.

Nếu kết nối giúp con người mạnh hơn trước thiên nhiên và thú dữ, thì tự chủ giúp mỗi cá nhân trở nên hữu ích hơn đối với tập thể. Nhưng làm thế nào để tự chủ đóng vai trò này? Đó là nhờ động lực theo đuổi những lĩnh vực mà ta có tiềm năng lớn nhất.

Con người khác biệt với muôn loài nhờ khả năng hình dung về tương lai. Một trong những năng lực quan trọng nhất mà bộ não lớn của chúng ta cung cấp chính là khả năng tưởng tượng những gì có thể xảy ra vào ngày mai, tháng sau, năm tới – và lên kế hoạch cho nó.

Và điều kỳ diệu nhất chính là khả năng tự thay đổi bản thân.

Chúng ta không chỉ lên kế hoạch cho tương lai, mà còn tự hỏi: “Tôi cần trở thành người như thế nào để đạt được điều mình muốn?” Và sau đó, ta lao vào biến mình thành con người ấy.

Chính vì thế, từ khi còn nhỏ, chúng ta đã có xu hướng tập trung vào những đặc điểm cá nhân có khả năng dẫn đến thành công. Những lĩnh vực mà ta nổi trội thường trở thành trung tâm trong cách ta nhìn nhận bản thân. Khi một kỹ năng nào đó trở thành một phần của bản sắc cá nhân, ta bắt đầu yêu thích nó, dành nhiều thời gian cho nó, và không ngừng trau dồi nó.

Chính sự cống hiến này – sinh ra từ nhu cầu tự chủ và mong muốn kiểm soát số phận của chính mình – là động lực để con người rèn luyện tài năng và đạt được những thành tựu lớn lao.

Việc xây dựng mối quan hệ với người khác giúp ta thỏa mãn nhu cầu kết nối, nhưng đồng thời cũng có thể giới hạn sự tự do của mỗi người, bởi ta buộc phải cân nhắc hậu quả hành động của mình đối với những người xung quanh. Nếu những ràng buộc ấy quá chặt chẽ, chúng sẽ đe dọa đến sự tự chủ. Ngược lại, nếu ta chỉ tập trung vào mục tiêu và sở thích cá nhân mà không quan tâm đến mong muốn hay nhu cầu của người khác, ta có thể đạt được sự tự do tối đa – nhưng đồng thời cũng trở thành một người khó có thể gắn kết trong các mối quan hệ hay cộng đồng.

Vì vậy, dù cả kết nối và tự do đều mang lại hạnh phúc, chúng cần được cân bằng. Ngày nay, nhiều người đang hướng đến một lối sống đề cao sự tự chủ, xem nhẹ nghĩa vụ xã hội. Nhưng chính điều đó đã vô tình khiến chúng ta đánh mất những kết nối quý giá – những sợi dây giúp cuộc sống giữ được sự cân bằng. Điều này thể hiện rõ trong xu hướng ngày càng nhiều người Mỹ sống một mình, hay trong những thống kê về việc con người ngày càng có ít bạn thân hơn. Một xã hội đặt nặng tính cá nhân mà thiếu đi sự gắn kết – đó chính là nguyên nhân tạo ra những "câu chuyện thành công buồn bã": những người đạt được thành tựu nhưng lại cảm thấy trống rỗng, bởi họ không có vòng tròn bạn bè thân thiết để chia sẻ niềm vui ấy.

Vì sao con người hiện đại lại đề cao sự tự do cá nhân đến vậy? Ngày xưa, kết nối là một nhu cầu sống còn, còn tự do lại là một thứ xa xỉ. Trên lý thuyết, mỗi cá nhân luôn có thể chọn con đường riêng khi không đồng tình với quyết định của nhóm. Nhưng trên thực tế, họ không thể cứ thế mà tách ra. Khi bộ tộc cần di chuyển, nếu tất cả mọi người muốn đi về hướng Bắc mà bạn muốn đi về hướng Nam, gần như chắc chắn bạn sẽ phải theo số đông, vì đi một mình đồng nghĩa với việc đối mặt với quá nhiều nguy hiểm. Cuộc sống của tổ tiên chúng ta buộc họ phải chấp nhận những thỏa hiệp như thế.

Nhưng trong thế giới hiện đại, cơ hội để sống tự do giống như đường, muối và chất béo vậy – tổ tiên chúng ta từng thèm khát chúng khi chúng còn hiếm hoi, nhưng giờ đây chúng lại tràn ngập ở khắp nơi. Sự gia tăng của cải, quá trình đô thị hóa, giáo dục phát triển, cùng với hàng loạt lựa chọn về nghề nghiệp và giải trí mà con người xưa kia không thể tưởng tượng nổi, đã khiến con người ngày nay không còn phụ thuộc vào các mối quan hệ thân thiết để sinh tồn nữa. Vì thế, bản năng luôn khao khát tự do khi có cơ hội của con người đã vô tình trở thành một dạng "sai lệch trong mong muốn" – khiến ta đánh mất sự cân bằng giữa hai nhu cầu quan trọng này.

Ngày trước, con người vừa khỏe mạnh vừa gắn kết với nhau vì họ phải sống trong đói khát và hiểm nguy. Ngày nay, nhiều người trong chúng ta trở nên lười vận động nhưng lại có mức độ tự chủ rất cao – bởi ta đang sống trong sự đầy đủ và an toàn. Nhưng chỉ vì thế giới hiện đại cho phép ta sống theo cách nào đó không có nghĩa là cách sống ấy sẽ khiến ta hạnh phúc. Khi đặt tự do cá nhân lên trên hết, có thể ta đạt được điều mình muốn, nhưng lại không có được điều mình cần.

Vậy làm thế nào để cân bằng lại? Chìa khóa là đưa sự kết nối vào cuộc sống theo những cách ít gây trở ngại nhất. Tôi đã bắt đầu làm điều này từ khi đại dịch COVID-19 bùng phát. Và nó rất dễ duy trì, vì cách mới này chẳng khó hơn cách cũ, mà lại vui hơn nhiều. Tôi đơn giản chỉ nhìn vào tất cả những hoạt động mình thường làm một mình và tự hỏi: Làm sao để biến chúng thành hoạt động mang tính kết nối hơn?

Chẳng hạn, tôi và chị gái đều thích giải ô chữ của New York Times. Thế là chúng tôi quyết định làm chung dù chị ấy sống cách tôi nửa vòng Trái Đất. Mỗi sáng, khi pha xong ly cà phê, chị gọi cho tôi vào các ngày thứ Năm đến Chủ nhật. Tôi đeo tai nghe, rồi hai chị em vừa giải ô chữ, vừa trò chuyện. Tôi yêu chị mình vô cùng, nhưng trước đây hai chúng tôi chỉ nói chuyện vài lần một tháng vì khoảng cách địa lý và cuộc sống bận rộn. Cái hay của việc cùng nhau giải ô chữ là nó không tốn thêm chút thời gian nào cả – chỉ đơn giản là làm chung một việc mà trước đây mỗi người vẫn làm riêng lẻ.

Một thay đổi như vậy có thể dễ dàng thực hiện, nhưng không có nghĩa là nó sẽ kéo dài mãi. Vì thế, ta cần biến nó thành thói quen. Nếu mỗi lần muốn gặp gỡ ai đó, ta đều phải lên kế hoạch từ đầu, thì ta sẽ chỉ làm việc này một cách ngẫu hứng. Nhưng nếu biến sự kết nối thành thói quen, nó sẽ trở nên tự nhiên, chẳng khác gì đánh răng mỗi ngày.

Cách tốt nhất để hình thành thói quen mới là tạo ra các "ý định triển khai" – tức là lên kế hoạch gắn kết một hành động với một sự kiện nhất định. Ví dụ: "Khi pha xong ly cà phê buổi sáng, tôi sẽ gọi cho em trai để cùng giải ô chữ." Hoặc: "Sau khi ăn tối xong, tôi sẽ gọi cho bạn thời cấp ba để vừa rửa bát vừa tám chuyện."

Dĩ nhiên, có rất nhiều cách để giải quyết vấn đề cô đơn. Hầu hết chúng ta đều có những mục tiêu về lối sống mà mình đang chật vật theo đuổi. Có thể đó là mục tiêu tập thể dục như chạy bộ hai lần một tuần, mục tiêu giữ nhà cửa gọn gàng như dọn đồ chơi của con mỗi chiều, hoặc mục tiêu phát triển bản thân như học một khóa online hay chơi một loại nhạc cụ. Đây đều là những hoạt động lý tưởng để làm cùng người khác – dù là trực tiếp hay chỉ đơn giản là trò chuyện qua điện thoại khi thực hiện. Khi có bạn đồng hành cùng chí hướng, ta sẽ có động lực bám sát mục tiêu hơn. Bằng cách kết hợp mục tiêu kết nối với mục tiêu cá nhân, ta có thể tăng cơ hội đạt được cả hai – vừa duy trì sự tự chủ, vừa nuôi dưỡng các mối quan hệ.

Những thay đổi nhỏ này thoạt nhìn có vẻ chẳng đáng kể, nhưng đó chính là điều làm nên sự khác biệt. Chúng len lỏi vào cuộc sống hàng ngày mà không tạo thêm gánh nặng nào. Và chính những thay đổi nhẹ nhàng, tự nhiên ấy mới là những thứ bền lâu. 

(Ý tưởng này được chuyển thể từ cuốn sách The Social Paradox (2025) của William von Hippel. Trích đăng với sự cho phép của Harper Books, một thương hiệu thuộc HarperCollins Publishers. © 2025 William von Hippel.)

Nguồn: For a happier life, we must balance two old psychological needs | Psyche.co