Những gì bạn ăn có thể thay đổi tâm trí của bạn?

Những loại đồ uống probiotic, siêu thực phẩm tốt cho não bộ, thanh dinh dưỡng hỗ trợ đường ruột – mỗi ngày chúng ta đều bị bao quanh bởi vô vàn thông tin về những gì nên và không nên ăn. Một số thực phẩm thậm chí có thể nhanh chóng chuyển từ “siêu thực phẩm” thành “kẻ tội đồ” tùy thuộc vào góc nhìn của từng người. Chẳng hạn, nếu một thanh dinh dưỡng tốt cho đường ruột nhưng lại siêu chế biến, liệu điều đó có làm mất đi lợi ích của nó? Bạn có thể dễ dàng nhầm tưởng rằng mỗi lựa chọn thực phẩm đều có những tác động tức thời và trực tiếp đến sức khỏe, và ngày càng nhiều ý kiến cho rằng điều này cũng đúng với bộ não của chúng ta. Liệu bông cải xanh có làm bạn thông minh hơn? Một chiếc dưa muối có thể vực dậy tinh thần bạn không?

Có chút sự thật khoa học trong điều này. Có lẽ bạn đã từng nghe rằng những người có sức khỏe tâm thần kém – chẳng hạn như trầm cảm hoặc lo âu – thường có sự mất cân bằng vi khuẩn trong đường ruột, với sự giảm đa dạng và phong phú của hệ vi sinh. Điều này phù hợp với những thí nghiệm (dù có phần hơi ghê) trong phòng lab, nơi việc cấy ghép phân từ những người bị trầm cảm vào chuột đã dẫn đến các hành vi “giống trầm cảm”. Điều này xảy ra như thế nào? Đó là vì đường ruột truyền tín hiệu đến não qua dây thần kinh phế vị, hệ miễn dịch và các cơ chế khác, báo hiệu về tình trạng bên trong cơ thể. Do đó, lý thuyết cho rằng hệ vi sinh kém đa dạng có thể là nguyên nhân dẫn đến bộ não trầm cảm hoặc lo âu. Liệu một thanh dinh dưỡng tốt cho đường ruột có thực sự giúp ích?

 Illustration: Elia Barbieri/The Guardian

Có thể. Nhưng thế giới vi khuẩn mà chúng ta đang sống không đơn giản như vậy. Hệ vi sinh của bạn, không giống như của những chú chuột sống trong phòng thí nghiệm vô trùng, rất phức tạp. Nó bị ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố ngoài thực phẩm bạn vừa ăn, bao gồm gen di truyền, lịch sử dùng thuốc và thậm chí cả tương tác xã hội của bạn – mỗi ngày, suốt cuộc đời bạn. Việc tách bạch nguyên nhân và kết quả rất khó khăn. Một người có sức khỏe tâm thần kém có thể có hệ vi sinh kém đa dạng chỉ vì họ ít ăn uống đa dạng, ít giao tiếp xã hội, hoặc dùng thuốc chống trầm cảm. Probiotic có thể giúp cải thiện hệ vi sinh đường ruột, nhưng liệu điều đó có đủ để ảnh hưởng đến sức khỏe tâm thần của hầu hết mọi người thì vẫn chưa rõ ràng.

Dù sao đi nữa, bộ não không phải là một “người tiếp nhận” thụ động. Các tín hiệu từ đường ruột khi đến não sẽ được não lọc và điều chỉnh – làm giảm hoặc tăng cường thông qua các quá trình thần kinh. Quyền lực của đường ruột đối với não bộ phụ thuộc vào trạng thái, ưu tiên và dự đoán của bộ não. Cuối cùng, bộ não vẫn là điều quan trọng nhất.

Và điều quan trọng nhất đối với bộ não là sự sống còn. Tín hiệu từ cơ thể được tích hợp vào cách não nhận diện thế giới xung quanh – cả bên ngoài lẫn bên trong – để não có thể giám sát và điều chỉnh hành vi, giúp bạn tồn tại. Trong vấn đề thực phẩm, có hai thông tin sống còn: Thứ bạn ăn có cung cấp năng lượng không? Và nó có chứa thứ gì có thể làm bạn bệnh không?

Khi bạn uống một ly nước ngọt, não xử lý thông tin cảm giác – vị ngọt, bọt khí trên lưỡi, v.v. Nhưng nó không dừng lại ở đó. Khi bạn nuốt xuống, hệ tiêu hóa gửi tín hiệu đến các cấu trúc thưởng sâu trong não – qua dây thần kinh phế vị – rằng thứ bạn vừa ăn chứa calo. Những tín hiệu này củng cố hành vi của bạn, khuyến khích bạn tìm đến loại nước uống đó lần nữa.

Đây là dạng học tập dựa trên phần thưởng, một cơ chế cổ xưa giúp chúng ta sinh tồn, tìm kiếm thức ăn làm no bụng và nước uống giải khát. Nhưng quá trình này diễn ra một cách vô thức: Khi bạn đứng trước kệ hàng, cân nhắc chọn thực phẩm tốt cho não bộ, thì chính não bộ cũng đang âm thầm định hướng quyết định của bạn dựa trên trải nghiệm phần thưởng từ quá khứ.

Điều thú vị là trải nghiệm ăn uống của mỗi người là duy nhất. Bộ não mỗi người còn nhạy cảm khác nhau với các tín hiệu liên quan đến thực phẩm, như tín hiệu từ nội tạng hoặc phản ứng ghê tởm. Một khi thứ gì đó từng khiến bạn bệnh, não sẽ ghi nhớ mạnh mẽ và nhanh chóng để tránh xa nó.

Những cảm giác này đôi khi là phước lành, bảo vệ bạn khỏi nguy cơ ngộ độc. Nhưng chúng cũng có thể trở thành gánh nặng, dẫn đến chứng sợ thực phẩm, kén ăn, hoặc thậm chí rối loạn căng thẳng sau sang chấn. Nghiên cứu mới đây cho thấy sự kết nối giữa dạ dày và não tăng cường ở những người có triệu chứng căng thẳng, lo âu và trầm cảm cao.

Vậy những gì bạn ăn có thể thay đổi tâm trí bạn không?

Theo một cách nào đó, câu trả lời là có. Điều kỳ diệu nhất của trục liên kết giữa đường ruột và não bộ chính là tính linh hoạt của nó. Cũng giống như cách bộ não bạn không ngừng tiếp nhận thông tin mới về thế giới xung quanh, củng cố hoặc thay đổi các kết nối thông qua khả năng dẻo dai thần kinh (neuroplasticity), nó cũng điều chỉnh theo những tín hiệu phát ra từ bên trong cơ thể bạn. Những món đồ ăn thừa không an toàn, hay một loại đồ uống được thiết kế đặc biệt để tác động đến hệ vi sinh đường ruột, đều có thể mang lại những ảnh hưởng rõ ràng hoặc cảm nhận được.

Tuy nhiên, chính xác việc thực phẩm tác động đến tâm trạng và sức khỏe của bạn ra sao phụ thuộc rất lớn vào bộ não riêng của bạn: những trải nghiệm trong quá khứ về phần thưởng và hình phạt, cùng với các đặc điểm bị ảnh hưởng bởi gen di truyền và môi trường sống. Không có câu trả lời nào phù hợp cho tất cả, vì vậy hãy cẩn thận với những tuyên bố mang tính khẳng định mạnh mẽ. Điều duy nhất chúng ta có thể chắc chắn là, dù thực đơn có thế nào đi nữa, bộ não của bạn luôn lắng nghe tín hiệu từ đường ruột.

Tác giả: Camilla Nord là nhà khoa học thần kinh và là tác giả của The Balanced Brain (Penguin Books Ltd).

Nguồn: Can what you eat change your mind? The Guardian