Những người con gái thiếu tình thương và vấn đề của những mục tiêu không thành

Bởi vì dễ dàng hơn khi ta chọn cách phớt lờ một tuổi thơ độc hại và xem nó là điều bình thường, như thế, ta có thể tự nói với chính mình rằng “chuyện gì đã qua thì để nó qua,” và tự vỗ về mình rằng mình đã sống sót được rồi, nên ta thường không nhận ra quá khứ đang len lỏi vào hiện tại một cách tinh vi thế nào. Có một kho tàng nghiên cứu đồ sộ giải thích vì sao có người dễ dàng đặt mục tiêu và hoàn thành nó, trong khi người khác thì cứ mãi loay hoay, dậm chân tại chỗ.

Việc ta không thể sống hết mình, không thấy hạnh phúc, hay không thể đặt ra rồi đạt được mục tiêu, nhiều khi lại bắt nguồn từ tuổi thơ. Vì phần lớn những hành vi ấy không dễ nhận diện cho đến khi ta bắt đầu hành trình chữa lành từ quá khứ, nên chính ta có thể trở thành chướng ngại lớn nhất cản đường mình. Ta vô thức tự phá hoại bản thân mà không hề hay biết.

Tôi không phải là nhà tâm lý học hay nhà trị liệu, nhưng đã dành hơn mười năm để nghiên cứu về ảnh hưởng của việc các cô con gái không được đáp ứng nhu cầu cảm xúc từ mẹ. Dù phần lớn minh chứng tôi có là dựa trên quan sát cá nhân chứ không phải bằng chứng khoa học, tôi nhận ra rằng những người con gái này thường rơi vào hai thái cực: hoặc là đạt thành tích vượt trội, hoặc là thất bại kéo dài, dường như không có lằn ranh trung bình nào ở giữa. Đây là một điều đáng suy ngẫm khi bạn nghĩ về chính mình.

Dưới đây là một vài cách mà bạn có thể đang tự níu chân mình lại, và lý do khiến bạn khó khăn trong việc đặt ra hay chạm tới mục tiêu.

Bạn bị thôi thúc bởi nỗi sợ thất bại

Hai nhà tâm lý học Andrew Elliott và Todd Thrash đã đề xuất một lý thuyết nhân cách dựa trên việc bạn chủ yếu được thúc đẩy bởi xu hướng tiến về phía trước (approach) hay né tránh (avoidance). Hãy tưởng tượng hình ảnh bạn đang chuẩn bị leo một ngọn núi, tất nhiên, hình ảnh này tượng trưng cho bất kỳ thử thách nào trong cuộc sống. Khi nhìn lên dốc núi, bạn có lập tức nghĩ đến cách mình sẽ vượt qua, tập trung vào việc chuẩn bị và các kỹ năng cần thiết? Bạn có lường trước những trở ngại và lập ra các phương án đối phó, trong khi vẫn cảm thấy hứng khởi khi nghĩ đến đỉnh cao?

Nếu có, bạn thuộc nhóm người thiên về hướng tiếp cận. Ngược lại, nếu chỉ mới nghĩ đến ngọn núi thôi đã khiến bạn thấy hoảng sợ, chắc chắn mình sẽ thất bại thảm hại và trở nên lố bịch, thì bạn thuộc nhóm né tránh.

Điều này không có gì lạ với những cô con gái lớn lên trong sự chỉ trích khắc nghiệt hoặc kỳ vọng quá mức của mẹ. Họ học được rằng, thất bại luôn kéo theo hậu quả. Nhiều nghiên cứu cho thấy cha mẹ có thể truyền nỗi sợ thất bại sang cho con cái. Tương tự, con gái của những người mẹ mang tính cách ái kỷ thường sợ bị xấu hổ hoặc trở thành vật tế thần nếu họ thất bại, cho dù họ biết rằng nếu làm mẹ vui lòng, họ sẽ nhận được sự chú ý và đặc quyền. Việc đặt mục tiêu thấp là một cách để tránh thất bại — và nhiều cô con gái thiếu tình thương sống trong tình trạng thất bại kéo dài. Trên thực tế, ít nhất theo quan sát cá nhân, dường như chỉ có hai thái cực: thành công vượt trội, hoặc hoàn toàn ngược lại.

Hãy thử suy nghĩ xem bạn thuộc kiểu người bị thôi thúc bởi niềm tin tiến lên hay bởi nỗi sợ thất bại. Cách sống ấy có thật sự phù hợp với bạn không? Một câu trả lời trung thực sẽ giúp bạn tiến về phía trước.

Source: best_nj/Shutterstock

Bạn luôn nghi ngờ chính mình

Không có gì ngạc nhiên nếu suốt tuổi thơ bạn bị nói rằng mình không đủ tốt, thì đến khi trưởng thành, bạn vẫn không ngừng tự hỏi liệu mẹ có đúng hay không, dù bạn đã đạt được nhiều thành tựu rõ ràng. Việc luôn nghi ngờ bản thân có thể đẩy bạn vào vòng xoáy suy nghĩ tiêu cực không dứt, những đêm trằn trọc với hàng trăm câu hỏi quay cuồng trong đầu, khiến bạn khó đưa ra những quyết định quan trọng và cản trở bạn đạt được mục tiêu.

Ngoài ra, có khả năng bạn đang mắc phải hiện tượng mang tên “Hội chứng kẻ mạo danh”, cảm giác dai dẳng rằng mình là kẻ lừa gạt, rằng những gì mình có được không phải nhờ tài năng hay nỗ lực, mà chỉ là do may mắn mù quáng. Điều này thường đi kèm với thói quen tự chỉ trích, mà ta sẽ bàn sâu hơn ở phần sau.

Việc nghi ngờ bản thân rất khác với một cuộc đánh giá khách quan và tỉnh táo về tiến trình của bạn. Sự nghi ngờ ấy mang tính cá nhân sâu sắc và luôn nhắm vào lỗi lầm của bạn, trong khi đánh giá đúng nghĩa là phân tích vô tư và logic. Hãy học cách phân biệt giữa thói quen tiêu cực và việc tự rà soát tích cực; hãy viết mục tiêu ra giấy, chia nhỏ thành từng bước cụ thể có thời hạn rõ ràng, rồi theo dõi tiến trình của mình như thể bạn đang quan sát hành trình của một người khác.

Sự nghi ngờ bản thân thường bắt nguồn từ việc gắn bó không an toàn trong quá khứ; hãy học cách vượt qua những lo lắng của mình. Tôi có đưa ra một số bài tập thực hành trong hai cuốn sách của mình: Daughter Detox và The Daughter Detox Guided Journal and Workbook, nhằm hỗ trợ bạn trên hành trình ấy.

Bạn luôn tự chỉ trích bản thân

Khi mọi chuyện trong đời bạn trở nên tồi tệ, hoặc bạn mắc phải sai lầm, bạn có lập tức quy tất cả lỗi lầm về phía mình, cho rằng đó là do bản thân kém cỏi hay có khuyết điểm nào đó? Việc tự chỉ trích chính là thói quen luôn gán mọi thất bại cho những “thiếu sót không thể sửa chữa” trong con người bạn, như kiểu: “Không lạ gì anh ấy bỏ mình. Ai mà muốn ở cạnh người như mình chứ?” hoặc “Tất nhiên là mình không được nhận việc rồi. Họ thà chọn người nhanh nhạy, hoạt bát còn hơn là một kẻ nhàm chán như mình.”

Tự chỉ trích cũng gắn bó chặt chẽ với Hội chứng kẻ mạo danh, vì bạn dễ dàng tự trách mình khi thất bại, nhưng lại không dám công nhận công sức và nỗ lực của chính mình khi thành công.

Một lần nữa, cần hiểu rằng việc đánh giá lại những bước đi, sai lầm, hay so sánh hiệu quả giữa các phương án không phải là tự chỉ trích. Hãy học cách phản bác lại mỗi khi bạn rơi vào vòng xoáy tự trách, và nhận ra rằng đó chỉ là một thói quen cũ kỹ, một phản xạ cũ không giúp ích gì cho bạn nữa.

Bạn không tin vào cảm nhận của chính mình

Nhiều người con gái lớn lên trong những mái nhà nơi mà họ thường xuyên bị bảo rằng mình nghe nhầm, rằng họ không biết đùa, rằng họ quá nhạy cảm hay quá “làm quá mọi chuyện”. Nếu những lời lẽ như thế từng là điều quen thuộc trong tuổi thơ bạn, rất có thể bạn đã bắt đầu tin rằng mình thực sự như vậy. Việc nghi ngờ giá trị bản thân, cũng như hoài nghi cả cảm nhận của mình về thế giới xung quanh, chính là rào cản ngăn bạn thử sức với điều mới, hay vươn mình chạm tới những điều lớn lao hơn.

Hãy thử kiểm chứng lại cảm nhận của mình bằng cách tự hỏi: Mục tiêu bạn đặt ra có thực sự khả thi không? Bạn có đủ kỹ năng để đạt được nó không? Kế hoạch bạn vạch ra có thực tế và đầy đủ không? Nếu câu trả lời là “không”, hãy ngồi lại và điều chỉnh mục tiêu cho sát với thực tế hơn, hoặc tìm ra những cách tiếp cận khác.

Và một lần nữa, hãy nhận diện gốc rễ cũ kỹ, vô thức của những nghi ngờ ấy bắt nguồn từ đâu.

Bạn không dùng cảm xúc để soi sáng suy nghĩ của mình

Một phần quan trọng trong việc đặt mục tiêu và chinh phục nó chính là khả năng phục hồi về mặt cảm xúc và lý trí khi mọi việc không diễn ra như mong đợi, hoặc thậm chí là thất bại hoàn toàn. Những người có trí tuệ cảm xúc cao biết dùng cảm xúc để điều chỉnh cách suy nghĩ và chiến lược của mình, nhất là khi họ gặp căng thẳng. Đây là kỹ năng có thể rèn luyện, và bạn hoàn toàn có thể học được.

Tất nhiên, để cảm xúc có thể soi đường cho suy nghĩ, bạn cần học cách làm chủ chúng trước đã. Và phần tiếp theo sẽ tiếp tục bàn về điều này.

Bạn gặp khó khăn trong việc kiểm soát cảm xúc

Những người thành công trong việc hiện thực hóa mục tiêu không chỉ biết cách thúc đẩy bản thân và lên kế hoạch rõ ràng, mà họ còn giỏi quản lý cảm xúc khi gặp trục trặc, trở ngại hay thất bại. Những cô con gái thiếu tình thương thường dễ gục ngã khi mọi việc không suôn sẻ, bởi mỗi lần thất bại lại như một lời nhắc nhở rằng họ "đúng là tệ thật". Họ bị cuốn vào một cơn lũ cảm xúc mà bản thân không đủ sức đối phó.

Học cách xoa dịu chính mình vào những thời điểm như thế, để lý trí không bị cuốn phăng bởi tiêu cực, là một kỹ năng sống còn trên hành trình chạm tới mục tiêu. Bạn có thể tập hình dung ra những tình huống tích cực (visualization) mỗi khi cảm thấy quá tải. Người thành công không gục ngã mãi khi thất bại ập đến; họ biết cách đứng dậy, làm lại từ đầu với một kế hoạch B, và tiếp tục tiến bước. Bạn cũng có thể làm được như vậy, một khi bạn học được cách điều tiết cảm xúc của mình tốt hơn.

Bạn là một “tiếng vọng” – một người sống để làm hài lòng người khác

Thuật ngữ này được phổ biến và lý giải bởi Tiến sĩ Craig Malkin trong cuốn Rethinking Narcissism, và nó mang lại một góc nhìn đặc biệt giá trị, nhất là với những ai lớn lên trong gia đình có cha mẹ mang nhiều đặc điểm của người ái kỷ. Tiến sĩ Malkin cho rằng ái kỷ là một phổ tính cách, hãy hình dung nó như một vạch thẳng trải dài từ trái sang phải. Ở giữa là mức độ yêu bản thân lành mạnh. Chúng ta đều quen với hình ảnh của người ái kỷ cực đoan, những kẻ đầy kiêu ngạo, thiếu cảm thông, luôn xem người khác là công cụ để tôn vinh bản thân. Nhưng ít ai biết rằng ở đầu kia của phổ ấy lại là những người “echoist” – người không có cả chút tự yêu bản thân tối thiểu và thường lặng lẽ ẩn mình giữa cuộc đời.

Không phải người con gái thiếu tình thương nào cũng trở thành một echoist. Kiểu phản ứng này là kết quả từ cách mẹ đối xử với con. Một số kiểu hành vi của mẹ dễ khiến con trở thành echoist hơn. Những bà mẹ ái kỷ thường dạy con rằng nhiệm vụ của con là phải xoay quanh mẹ, làm theo ý mẹ nếu không muốn chịu hậu quả, rằng làm vừa lòng người khác quan trọng hơn là nói lên nhu cầu, cảm xúc của chính mình, tất cả điều đó tạo ra môi trường lý tưởng để nuôi dưỡng một echoist.

Cô con gái ấy học được rằng, cách duy nhất để sống sót bên mẹ là im lặng. Con gái của những bà mẹ hay gây gổ, kiểm soát cũng dần học rằng lên tiếng sẽ phải trả giá. Một số người vì thế mà tách rời khỏi chính cảm xúc và suy nghĩ của mình, chấp nhận đi theo dòng chảy để tránh bị tổn thương. Họ đã thấm nhuần bài học rằng, cách an toàn nhất là nép mình, và suy nghĩ ấy theo họ suốt đến tuổi trưởng thành.

Những bà mẹ độc đoán, kiểm soát con cái một cách cực đoan, những người tin rằng chỉ trích con, phá vỡ thành công của con là cách để con không “ảo tưởng sức mạnh”, không tự cao, không kiêu hãnh, cũng có thể tạo ra echoists. Tương tự, khi trẻ bị mắng mỏ vì “quá nhạy cảm”, bị cấm khóc, cấm bày tỏ cảm xúc, thì trẻ sẽ dần học cách tự khóa miệng mình về mặt cảm xúc. Và echoism trở thành cơ chế bảo vệ bản thân. Việc nhìn nhận ái kỷ như một phổ rộng sẽ giúp ta hiểu sâu hơn về những khó khăn của người con gái thiếu tình thương khi đối mặt với mục tiêu và hành trình vươn lên.

Người không đạt được nhiều thành tựu thường được nhìn nhận là do thiếu tự tin, thiếu lòng tin vào bản thân, và do đã được dạy phải tránh thất bại bằng mọi giá. Nhưng nếu nhìn thêm từ lăng kính của echoism, chúng ta sẽ thấy một tầng sâu khác. Theo Tiến sĩ Malkin, echoist cực đoan là người không muốn bị chú ý, họ cảm thấy an toàn hơn khi ẩn mình trong bóng tối. Và cách dễ nhất để làm điều đó? Là không nổi bật, không xuất sắc – là trở thành một người “kém cỏi”.

Hãy xem lại danh sách những điều vừa nêu và thử thành thật xem có bao nhiêu điều trong số đó là phản ứng mặc định của bạn. Hãy đối mặt với chúng, lần lượt, từng điều một. Lòng tự trọng được hồi sinh và những thay đổi trong hành vi của bạn sẽ là nền móng vững chắc để bạn xây dựng tương lai xứng đáng với mình.  

Tài liệu tham khảo:

Elliott, Andrew and Todd Thrash. Approach and avoidant temperament as basic dimensions of personality. Journal of Personality,2010, vol. 78 (3), pp. 865-906.

Elliott, Andrew and Todd Thrash. The Intergenerational Transmission of Fear of Failure. Personality and Social Psychology Bulletin, 2004, vol. 30(8), pp.957-971.

Clance, P. R., & Imes, S. A. The imposter phenomenon in high achieving women: Dynamics and therapeutic intervention. Psychotherapy: Theory, Research & Practice, 1978, vol. 15(3), pp. 241-247

Langford, Joe and P.R, Clance. The Imposter Phenomenon: Recent Research Findings Regrading Dynamics, Personality and Family Patterns and Their Implications for Treatment. Psychotherapy, 1993, vol. 30 (3), pp. 495-501.

Malkin, Craig. Rethinking Narcissism: The Secret to Recognizing and Coping with Narcissists. New York: Harper Perennial, 2016.

Tác giả: Peg Streep

Nguồn: Unloved Daughters and the Problem of Unmet Goals | Psychology Today