Niềm vui trong sự tuyệt vọng

Nhìn từ một góc độ, sự sống là một điều kỳ diệu đáng kinh ngạc. Trong hồi II của vở Hamlet, Shakespeare bày tỏ sự ngưỡng mộ đối với phẩm giá của con người qua những dòng đầy kinh ngạc:

"Con người là một tuyệt tác! Lý trí thật cao quý, năng lực thật vô hạn! Hình dáng và chuyển động, sao mà thanh tao và đáng khâm phục! Hành động như thiên thần! Sự hiểu biết như thần thánh! Vẻ đẹp của thế giới! Tuyệt phẩm của muôn loài!"

Bộ não của con người là sản phẩm tinh vi và phức tạp nhất của thế giới tự nhiên. Trong khi các loài vật khác chỉ có thể sủa hay kêu, con người có thể truyền đạt những ý nghĩ sâu sắc nhất qua từng cử động nhỏ của đôi môi. Ta có thể hình dung toàn bộ vũ trụ dù bản thân chỉ chiếm một khoảng không gian nhỏ bé. Thông qua nghệ thuật và khoa học, ta mở rộng vô tận sức mạnh của cơ thể: ta có thể lặn xuống đáy đại dương hay phóng mình lên những vì sao xa xôi.

Thế nhưng, khi đối chiếu với những khát vọng sâu xa nhất, cuộc sống của mỗi con người gần như luôn là một thất bại, thậm chí là một bi kịch. Không ai có thể thoát khỏi những u tối và tai ương của cuộc đời. Có thể không phải mọi điều tồi tệ nhất đều sẽ xảy ra với mỗi người, nhưng chắc chắn rằng những điều khủng khiếp sẽ đến với tất cả, với một sự đáng tin đầy tăm tối.

Đứng trước sự pha trộn khó hiểu và không thể tách rời giữa cái đẹp và cái bi thương này, tâm trí ta dễ dàng rơi vào hai cám dỗ sai lầm lớn:

Sự lãng mạn hóa cuộc đời

Cám dỗ đầu tiên là phủ nhận những góc tối của cuộc đời, cố gắng bằng mọi giá trốn tránh những khía cạnh u ám của bản chất con người. Ta từ chối đối mặt với sự bất an và nỗi lo âu trong lòng, mà thay vào đó, ta luôn tìm cách phân tán sự chú ý, bận rộn chạy theo những điều dễ chịu và hy vọng hão huyền.

Ta có thể thấy rõ cám dỗ này trong một góc nhỏ nhưng rất đặc trưng của nghệ thuật: nghệ thuật lãng mạn hóa – một phong cách nghệ thuật nở rộ ở châu Âu và Hoa Kỳ từ giữa thế kỷ 18 đến cuối thế kỷ 19. Loại hình này khắc họa những cảnh tượng và con người được tô vẽ đến mức hoàn hảo, không tì vết: những đứa trẻ hồn nhiên chơi đùa, các thiên thần nhảy múa, đôi tình nhân ôm nhau, những người nông dân vui vẻ cày ruộng không lời than phiền, hay những chú chó trung thành nằm dưới chân chủ nhân đầy quyền uy nhưng hiền hậu.

Những họa sĩ như Jean-Baptiste Greuze, Ernest Meissonier, William-Adolphe Bouguereau hay Samuel Fildes không bị xem là tệ vì kỹ thuật của họ, mà vì ta cảm nhận được một vấn đề tâm lý ẩn giấu trong tác phẩm của họ: họ từ chối đối diện với bất kỳ điều gì buồn bã hay đen tối về con người. Nghệ thuật của họ tạo ra một phiên bản con người đã được chỉnh sửa kỹ lưỡng, tránh né hoàn toàn bóng tối của bản tính: sự hung hăng, bi quan, ghen ghét, đố kỵ và thất vọng.

Những nghệ sĩ này không phải chọn sự vui vẻ, mà thực ra là không thể buồn, như thể họ bị giam cầm trong một nụ cười gượng ép, vui vẻ một cách bắt buộc, không dám đối mặt với thực tế. Trong nghệ thuật, họ tương tự như những người hỏi thăm ta dăm câu xã giao, nhưng không thể chịu đựng nổi nếu câu trả lời chứa bất kỳ điều gì buồn bã hay rắc rối. Niềm vui của họ không phải là thành tựu, mà là một sự né tránh đầy gượng gạo.

"Fidelity" và những điều không có thật

Bức tranh Fidelity của Jean-Baptiste Greuze, vẽ một người phụ nữ trẻ, là một minh chứng rõ ràng cho sự né tránh thực tế. Người phụ nữ trong tranh quay lưng lại với những phức tạp của tình yêu và tâm lý. Cô ấy sẽ không bao giờ cảm thấy khó chịu vì cách người yêu mình cầm dao nĩa hay tiếng ngáy to của anh ta vào ban đêm. Cô sẽ chẳng bao giờ tự hỏi liệu mình có phí hoài cuộc đời hay nghĩ rằng kỹ năng chăn gối của anh ấy thật vụng về, tình hình tài chính của anh không khả quan, hay quan điểm chính trị của anh là một sự sai lầm nghiêm trọng. Tất cả những "bóng tối" đó đã bị cố tình loại bỏ để tránh gây bất an.

Sự lãng mạn hóa không chỉ tồn tại trong nghệ thuật, mà còn là một xu hướng thường trực của tâm trí. Nó xuất hiện bất cứ khi nào ta tô vẽ, cắt gọt, hay phớt lờ nỗi đau trong lòng, khi ta đồng lõa với những ý nghĩ mà trong thâm tâm ta biết là không đúng.

Chủ Nghĩa Hư Vô

Bên cạnh cám dỗ luôn cố tránh cảm giác buồn bã, tâm trí con người còn một cám dỗ khác – có phần khó hiểu hơn: đó là từ bỏ hy vọng.

Khi ta mở mắt nhìn thẳng vào thực tế của cuộc sống và để những đau khổ của đời người lấp đầy ý thức, sẽ thật khó để ta có thể mỉm cười trở lại.

Có quá nhiều điều khiến ta buồn. Loài người, về bản chất, là một sinh vật lầm lạc, bị điều khiển bởi dục vọng, sai lầm, tham lam và cay đắng. Chúng ta tàn phá trái đất, tự phá hủy chính cây cầu mà ta đang đứng. Nếu ta có kế hoạch cải cách, chúng sẽ bị phá nát bởi sự ngu ngốc tập thể hoặc sự thờ ơ của người khác. Rồi ta sẽ nhận ra – khi đã quá muộn – rằng những vấn đề tồi tệ tồn tại bởi những lý do cố hữu, đau lòng nhưng vững chắc: sự ngu muội, tham lam, tha hóa và tàn nhẫn luôn có cách tái sinh và tiếp tục tồn tại. Mọi giải pháp đều chỉ là điểm khởi đầu cho một sai lầm mới.

Cuộc sống cá nhân cũng chẳng khá hơn. Trong các mối quan hệ, hoặc bạn sẽ bị tổn thương bởi người không yêu mình, hoặc bạn sẽ day dứt vì đã làm tổn thương những người dành tình cảm cho bạn. Cuối cùng, vì hoảng sợ trước sự cô đơn, bạn sẽ gắn bó với một người hứa hẹn sẽ thấu hiểu bạn, nhưng lại không thể làm được điều đó. Bạn sẽ cảm thấy mình đã đánh đổi sự tự do cho một người hoàn hảo trong việc gây thất vọng và ngăn cản bạn, và người đó cũng có lẽ cảm thấy điều tương tự về bạn. Bạn sẽ tự hỏi rằng, có lẽ mình đã có thể là một con người tốt hơn, trong vòng tay của một ai đó khác (người mà bạn chưa từng gặp).

Kết quả là, những khoảnh khắc bạn mong chờ nhất sẽ bị phá hỏng bởi những cuộc cãi vã hay sự tổn thương. Những điều nhỏ nhặt đáng xấu hổ sẽ làm hỏng những dịp đáng lẽ là đẹp nhất trong đời bạn. Bạn sẽ nói những điều tàn nhẫn nhất với những người mà trên lý thuyết, bạn gắn bó sâu sắc nhất. Và khi qua đời, bạn sẽ mang theo cảm giác rằng chưa từng ai thực sự hiểu mình.

Nếu bạn có con, bạn sẽ thất bại trong việc làm tròn trách nhiệm với chúng theo những cách sâu sắc. Ký ức về tuổi thơ của chính mình sẽ trở thành danh sách những điều bạn cần tránh. Nhưng nếu bằng nỗ lực phi thường, bạn tránh được tất cả những điều đó, thì bạn sẽ phát hiện ra mình đã mắc phải một loạt những sai lầm mới và bất ngờ. Bạn sẽ gánh nặng cảm giác tội lỗi vì đã đưa những sinh linh bất hạnh mới đến với thế giới này.

Khi bạn già đi, nếu may mắn, bạn sẽ kết thúc cuộc đời trong một viện dưỡng lão, mang trên mình một cơ thể tàn tạ. Lông sẽ mọc trong tai và mũi bạn, da nhăn nheo như một chiếc giày cũ. Trẻ con sẽ chạy trốn vì kinh hãi, và bạn sẽ bốc mùi như một con dơi chết. Không ai thoát khỏi điều này – kể cả cô gái bạn vừa nhìn thấy trong siêu thị với quần short và son môi hồng. Tuổi tác sẽ hủy hoại tất cả những ai sống sót. Cơ thể bạn sẽ phản bội bạn, như một cỗ máy chắc chắn sẽ hỏng. Bạn sẽ luôn sống trong nỗi sợ rằng một điều gì đó kỳ lạ và khủng khiếp có thể đánh gục bạn bất cứ lúc nào. Tử thần luôn rình rập, một mao mạch nhỏ trong não có thể bị tắc, một tế bào có thể trở thành ung thư.

Đây là những sự thật cốt lõi của cuộc sống. Một khi ta chấp nhận chúng, ta sẽ dễ dàng bị cám dỗ để không bao giờ nở một nụ cười hay cất một tiếng cười nữa.

Sống giữa hai thái cực: Lạc Quan và Hư Vô

Thế nhưng, để sống một cuộc đời trọn vẹn, ta cần khéo léo né tránh cả hai thái cực này: sự lãng mạn hóa ngây thơ cũng như sự tuyệt vọng triệt để. Trưởng thành đồng nghĩa với việc ta từ chối những lựa chọn dễ dàng: không phớt lờ sự u tối, nhưng cũng không từ bỏ hy vọng.

Điều này đòi hỏi ta phải thừa nhận rằng cả hai thái cực đều là những con đường dễ trốn tránh. Sẽ thật hèn nhát nếu ta chạy trốn sự thật buồn bã bằng sự vui vẻ giả tạo, nhưng cũng yếu đuối không kém nếu ta không cho phép mình mơ ước, tin tưởng và trân trọng những điều tốt đẹp. Chủ nghĩa hư vô, dù thoạt nhìn có vẻ như sự hy sinh cao cả, thực chất là một hình thức tự nuông chiều và sợ hãi. Đó là cách ta tự làm mình thất vọng trước khi cuộc đời có cơ hội làm điều đó, tránh né việc đối mặt với sự chuyển giao giữa ánh sáng và bóng tối, và cố thủ trong cảm giác rằng ta không còn gì để mất.

Hai triết gia Hy Lạp: Giữa Tiếng Cười và Nước Mắt

Một trong những đối lập quen thuộc nhất của triết học, được tái hiện qua nghệ thuật suốt hàng thế kỷ, là hình ảnh của hai triết gia Hy Lạp vĩ đại: Democritus và Heraclitus.

Cả hai đều sở hữu sự hiểu biết sâu sắc về con người và thế giới, nhưng phản ứng của họ lại khác biệt một cách đáng kinh ngạc. Heraclitus không ngừng khóc, trong khi Democritus lại không ngừng cười.

Điều đáng nói là, Democritus cười không phải vì ông ngây thơ hay mù quáng trước những điều tồi tệ của thế giới. Tiếng cười của ông không phải sự lạc quan mù quáng hay sự né tránh hiện thực. Đó cũng không phải là tính khí vui vẻ bẩm sinh. Democritus cười bởi vì ông hiểu cuộc sống một cách sâu sắc.

Ông khuyên ta nên làm quen với toàn bộ thực tế của đời sống, với tất cả những sai lầm, lừa dối và bất công của con người. Người khôn ngoan cần học cách sống thoải mái giữa những mảnh vụn hỗn độn của cuộc đời. Họ không bao giờ nên ngạc nhiên hay bị sốc bởi những điều xảy ra, bởi họ đã nhìn thấu tất cả và không để bất cứ điều gì làm mình hoang mang.

Phản bội, giết chóc, suy đồi đạo đức, tham nhũng – tất cả đều cần được chấp nhận như một phần tất yếu của đời sống. Người khôn ngoan hiểu rằng họ đang sống trên một đống phân, nhưng chính vì đã nhận ra sự thật phũ phàng đó, họ không còn cần phải ám ảnh về nó nữa.

Democritus cười vì bất kỳ điều gì tốt đẹp, ngọt ngào hay đáng yêu xảy đến đều được ông xem như một phần thưởng – một món quà bất ngờ đầy trân quý, nổi bật giữa khung cảnh u tối của đời sống.

Ông không cần lúc nào cũng cảnh giác với cái tiêu cực, bởi ông đã để dành cho mình không gian nội tâm để lắng nghe những tín hiệu nhỏ nhất của sự cứu rỗi. Niềm vui, với ông, không phải là tiếng vọng yếu ớt của hy vọng bị dập tắt, mà là một sự phá vỡ kỳ diệu, bất ngờ nhưng đáng ghi nhận, giữa dòng chảy bi kịch thường trực của đời người.

Democritus – Triết gia cười trong bức tranh của Rembrandt

Democritus được biết đến là một người yêu thích tiệc tùng, rượu vang và những buổi vui chơi. Ông từng viết: "Một cuộc đời không có lễ hội chẳng khác nào một con đường dài không có quán trọ." Những khoảnh khắc phóng túng ấy không hề phủ nhận những suy tư nghiêm túc hay nhiệm vụ cao cả mà ông theo đuổi. Thay vào đó, chúng giống như những phút giây tiếp sức, giúp ông giữ vững tinh thần để tiếp tục đối mặt với những khó khăn của cuộc đời. Bởi vậy, dù thoạt nhìn, những niềm vui ấy dường như không mang ý nghĩa sâu sắc, nhưng chúng lại đóng vai trò quan trọng trong sự cân bằng của cuộc sống ông.

Democritus không tin rằng phải mãi u sầu mới chứng tỏ được mình thấu hiểu nỗi buồn của đời người. Ông thỉnh thoảng nhảy múa, bởi ông tự tin rằng mình đã, đang và sẽ luôn làm trọn trách nhiệm đối với những bi kịch của cuộc sống.

Lạc quan viển vông khởi nguồn từ một ý niệm đúng đắn: chúng ta cần sự vui vẻ để sống. Nhưng nó lại sai lầm trầm trọng khi cho rằng niềm vui có thể được xây dựng bằng cách lẩn tránh hoặc kìm nén những suy nghĩ dễ dẫn đến tuyệt vọng. Chính sự né tránh này khiến niềm vui trở nên mong manh, dễ dàng sụp đổ khi hiện thực khắc nghiệt bất ngờ gõ cửa.

Democritus hướng tới một niềm vui bền bỉ và đáng tin cậy hơn. Đó là niềm vui được khởi sinh từ chính sự thừa nhận: cuộc đời vốn dĩ tăm tối. Ông sử dụng nỗi tuyệt vọng làm chất xúc tác để hòa mình vào từng chi tiết tươi đẹp hiếm hoi, giống như một người Anh biết trân trọng ngày cuối cùng của mùa hè, hay một tử tù trân quý bữa ăn cuối trước khi đối mặt với đội xử bắn.

Một khi ta học được nghệ thuật "vui vẻ trong tuyệt vọng", cả một thế giới những niềm vui giản dị sẽ mở ra. Ta sẽ ngạc nhiên và xúc động khi thỉnh thoảng ai đó hiểu được vài điều ta muốn nói, khi có người thích ta, hoặc khi ai đó mời ta cùng bước vào thế giới riêng của họ. Ta sẽ thấy khó tin, nhưng cũng đầy biết ơn, rằng cơ thể mình chưa bị phá hủy hay bị ung thư xâm chiếm. Ta sẽ nhận ra, một cách nhẹ nhõm, rằng không phải ai cũng có ý định làm hại hoặc sát hại người khác. Và ta sẽ tận dụng tối đa những cơ hội nhỏ bé nhưng thực sự hiện hữu trong đời.

Lúc đó, ta sẽ được tận hưởng niềm vui đặc biệt – niềm vui của những người đã chấp nhận và đối mặt với toàn bộ sự thật khắc nghiệt của cuộc sống.

Những tác phẩm nghệ thuật thực sự có giá trị là những bức tranh không che giấu hiện thực, cũng không tô vẽ cuộc đời bằng những gam màu hoàn hảo không tưởng. Chúng tìm kiếm và nhấn mạnh điều tốt đẹp giữa những đám mây đen.

Vincent van Gogh, trong bức Hoa hạnh nhân nở rộ (1890), đã đưa vào từng nét cọ sự thấu hiểu sâu sắc về đau khổ. Nhưng chính nỗi đau ấy đã khuyến khích ông ôm lấy vẻ đẹp mong manh của thiên nhiên. Những bức tranh về cây cối đâm chồi, những cánh hoa đang nở, những trái cam, táo hay những buổi hoàng hôn của ông dường như chất chứa trong mình nỗi kinh hoàng sâu lắng, nhưng đồng thời, chúng lại kiên quyết, mãnh liệt tôn vinh ánh sáng.

Nghệ thuật của ông thể hiện một niềm vui thách thức mọi bi kịch – niềm vui được sinh ra từ sự nhận thức đầy đủ về đau khổ nhưng vẫn níu lấy từng khoảnh khắc của ân sủng. Đó là thái độ vui vẻ bất khuất trước thực tại, giống như hình ảnh châm biếm trong Life of Brian của Monty Python, nơi một Đấng Cứu Thế đầy trào phúng hát vang khi đang chịu đóng đinh: "Đời là bãi rác, khi anh nhìn thẳng vào nó."

Một thái độ hài hước không phủ nhận nỗi đau; nó chỉ chọn một cách tiếp cận khác – một cách chấp nhận mà không khuất phục.

Chúng ta có thể so sánh hai cách tiếp cận cuộc sống thông qua hội họa phong cảnh. Ở một bên, Hội đồng Du lịch Hà Lan sử dụng hình ảnh những cối xay gió đứng duyên dáng bên bờ kênh, rực rỡ giữa muôn sắc hoa và bầu trời xanh trong vắt để thu hút du khách. Nhưng đó chỉ là bức tranh lý tưởng hóa. Thực tế, hầu hết các ngày ở Hà Lan đều u ám, nhiều nơi không có lấy một cánh hoa, trời mưa thường xuyên và bùn lầy ngập tràn.

Jacob van Ruisdael, họa sĩ bậc thầy thế kỷ 17, đã không che giấu những khía cạnh "bất hoàn hảo" này của phong cảnh Hà Lan. Ông yêu quê hương mình và muốn người xem biết rõ những gì ông trân trọng. Thay vì chờ đợi một ngày nắng hiếm hoi, ông tái hiện vẻ đẹp của những ngày mây giông xám xịt, với bầu trời đầy tầng mây nặng nề nhưng vẫn thấp thoáng những đốm sáng trắng nhẹ nhàng trôi qua. Ông không phủ nhận sự tồn tại của bùn đất, mà thay vào đó, nhận ra nét đẹp riêng biệt trong chính những điều đó.

Chúng ta hoàn toàn có thể học cách yêu và làm hòa với cuộc sống không hoàn hảo này, nếu kỳ vọng của mình được điều chỉnh đúng mức. Hãy học cách trân trọng và nâng niu những điều tốt đẹp nhỏ nhoi, dù chúng len lỏi giữa gai nhọn và bùn lầy, bởi đó mới là bản chất thực sự của cuộc đời.

Triết lý Kintsugi – Nét đẹp từ những vết nứt

Dưới ảnh hưởng của triết lý Thiền, nghệ thuật làm gốm của Nhật Bản đã có những bước chuyển mình đầy ý nghĩa. Vào thế kỷ 15, các triết gia Thiền cho rằng những chiếc chén, bát hay bình gốm bị hư hỏng không nên bị lãng quên hay vứt bỏ. Thay vào đó, chúng xứng đáng được trân trọng và sửa chữa một cách tỉ mỉ, thể hiện sự hòa giải của con người với những khiếm khuyết và nỗi đau trong cuộc đời.

Truyền thống này được gọi là kintsugi (kin nghĩa là vàng, tsugi nghĩa là hàn gắn). Hiểu theo nghĩa đen, đó là "hàn gắn bằng vàng". Những mảnh vỡ của một chiếc bình bị đánh rơi sẽ được nhặt lên cẩn thận, ghép lại và dán bằng lớp sơn mài trộn bột vàng đắt đỏ. Không có bất kỳ nỗ lực nào nhằm che đậy vết nứt; thay vào đó, những đường rạn ấy được làm nổi bật bằng vàng, khiến chúng trở nên mạnh mẽ và đẹp đẽ. Những đường vân vàng quý giá nhấn mạnh rằng chính những vết nứt cũng có giá trị riêng.

Người ta kể về một câu chuyện xoay quanh Sen no Rikyu (1522–1599), bậc thầy trà đạo và một người ủng hộ mạnh mẽ nghệ thuật kintsugi. Trong một chuyến đi qua miền Nam Nhật Bản, Rikyu được mời tới dự tiệc. Chủ nhà, với hy vọng gây ấn tượng, đã bày ra một chiếc bình trà cổ quý giá nhập từ Trung Quốc. Thế nhưng, Rikyu dường như chẳng để tâm đến chiếc bình, mà chỉ mải mê ngắm nhìn một cành cây đung đưa trước gió bên ngoài cửa sổ.

Quá thất vọng vì sự thờ ơ ấy, sau khi Rikyu rời đi, chủ nhà tức giận đập vỡ chiếc bình thành nhiều mảnh và lui vào phòng. Nhưng các vị khách khác đã sáng suốt hơn: họ gom các mảnh vỡ lại, dùng kintsugi để sửa chữa chiếc bình. Lần sau Rikyu đến, ông nhìn chiếc bình được hàn gắn bằng vàng, khẽ mỉm cười và nói: "Giờ thì nó thực sự tuyệt đẹp."

Tâm an giữa dòng tin tức hỗn loạn

Chúng ta luôn bị thử thách bởi sự lạc quan của mình khi tiếp xúc với truyền thông. Báo chí mang đến một hình ảnh đáng sợ về thế giới: nhân loại lúc nào cũng chiến tranh, giết chóc, cưỡng bức hay thậm chí bị cá mập ăn thịt.

Chúng ta cũng thường gắn cảm giác lo âu triền miên với phẩm chất của một người tốt. Nhưng có lẽ đã đến lúc cần suy nghĩ lại. Trong nhiều trường hợp, những gì chúng ta nghe được trên tin tức không phải là vấn đề của chính ta. Có những điều khác, tuy nhỏ bé trong bức tranh toàn cảnh, nhưng lại quan trọng trong cuộc sống hàng ngày của ta.

Thậm chí, việc thờ ơ với tin tức ở một mức độ nào đó có thể coi là biểu hiện của sự lành mạnh về tinh thần. Ta là một trong những thế hệ đầu tiên phải đối mặt với cơn lũ thông tin kinh khủng từ những nơi cách xa mình, về những điều mà ta chẳng thể làm gì được. Trong suốt phần lớn lịch sử, việc biết được tin tức từ xa là điều gần như bất khả. Một người nông dân ở Hebrides sẽ chẳng bận tâm đến những tranh giành quyền lực ở Đế chế Ottoman, bởi biết để làm gì? Một trận động đất ở Peru liệu có ảnh hưởng gì đến một cư dân của Úc châu thời thổ dân?

Ngày nay, chúng ta được mong đợi phải luôn quan tâm, luôn buồn, lo lắng hoặc tức giận. Nhưng phần lớn những gì ta xem trên tin tức thực chất được thiết kế cho những người cần ra quyết định lớn lao. Điều kỳ lạ là, bằng cách nào đó, các thông tin này lại được gửi tới tất cả chúng ta.

Giả như một bộ hồ sơ tuyệt mật, vốn chỉ dành cho bàn làm việc của một bộ trưởng, lại vô tình được chuyển nhầm đến bàn ăn sáng của một thủ thư ở Colchester hay một thợ điện ở Pitlochry. Họ có thể lịch sự trả lại và nói rằng: "Tôi chẳng biết làm gì với những thông tin này, có lẽ ông chuyển nhầm rồi." Nhưng điều đó không xảy ra, vì chúng ta đã quen với sự kỳ quái này mà không nhận ra.

Ngày qua ngày, tin tức mang đến cho ta những điều thú vị với người khác nhưng vô nghĩa với bản thân ta. Một bài viết sâu sắc về cải cách chính trị ở Pakistan rất hữu ích – nếu bạn đang định mở một nhà máy tại đây. Hay những tiết lộ về mâu thuẫn trong nội các có thể quan trọng – nếu bạn đang ấp ủ kế hoạch tranh cử. Nhưng nếu không thì sao?

Ý tưởng hiện đại về tin tức khiến ta cảm thấy như mình đang tham gia vào một điều gì lớn lao. Nhưng thực ra, ta thường không biết phải làm gì với những thông tin ấy. Và thế là ta bối rối, bất an mà không hiểu tại sao. Nhưng điều này không phải lỗi của ta.

Tin tức rất ghen tị. Nó muốn kéo ta ra khỏi những mục tiêu riêng tư và ý nghĩa đời thường. Tất nhiên, sẽ thật nguy hiểm nếu chẳng ai quan tâm đến chính trị, môi trường hay những sự kiện ở vùng chiến sự. Nhưng điều đó không có nghĩa rằng tất cả mọi người phải chú ý đến mọi tin tức vào bất cứ lúc nào nó xuất hiện.

Chúng ta cần những người không để mình bị cuốn theo dòng chảy thông tin, những người tìm kiếm ở những chân trời ít người chú ý. Việc thờ ơ với một số câu chuyện lớn không phải lúc nào cũng ích kỷ; đôi khi, nó là dấu hiệu của sự độc lập tư duy và sức sáng tạo sâu sắc.

Hãy tôn trọng sự thờ ơ chọn lọc. Chúng ta cần học cách tách rời hạnh phúc cá nhân khỏi tình trạng chung của thế giới, khỏi niềm vui của toàn nhân loại. Bởi lẽ, giữa vô vàn nỗi buồn ngoài kia, chúng ta vẫn cần sự an yên trong chính mình.

****

Sự bình thản vui tươi trong tuyệt vọng

Thật khó để hình dung ai đó có thể ngay từ đầu đã sở hữu được kỹ năng gọi là bình thản trong tuyệt vọng. Bởi lẽ, thái độ này chỉ có thể dần hình thành qua trải nghiệm và sự chiêm nghiệm sâu sắc. Nếu cuộc sống của chúng ta khởi đầu êm đềm, ta thường bước vào đời với niềm lạc quan tự nhiên, tin rằng khi trưởng thành, ta sẽ đạt được sự thấu hiểu, sự tôn trọng và an toàn mà ta mong mỏi.

Nhưng đến tuổi trưởng thành, hoặc muộn nhất là giữa cuộc đời, hầu như không thể tránh khỏi việc ta chạm mặt với sự thật phũ phàng và những nỗi đau không thể chối bỏ. Ở thời điểm này, rất tự nhiên, ta có thể quay lưng lại với thế giới, khóc như Heraclitus từng làm – người ta kể rằng ông đã khóc đến mức lấp đầy cả một thùng nước mắt. Bị bỏ rơi và phản bội, tâm hồn ta có thể vỡ vụn như những mảnh sứ Nhật Bản bị đập tan tành.

Nhưng ta không nên mãi mắc kẹt trong trạng thái ấy. Như những người tiên phong của triết lý bình thản trong tuyệt vọng đã nhận ra, mục tiêu đích thực của ta là đạt tới một trạng thái vượt lên trên sự ngây thơ non dại hay nỗi bi lụy. Đó là nơi ta không phủ nhận cái kinh hoàng của đời sống nhưng cũng không chối bỏ những điều thuần khiết. Đó là nơi những đóa hoa, ánh nắng mỏng manh hay hơi ấm của một bữa tiệc bỗng trở nên đặc biệt quý giá – chính vì ta ý thức rõ về bối cảnh tăm tối mà chúng hiện diện trên đó.

Không quên đi sự nghiệt ngã, ta vẫn dám mở lòng đón nhận và thậm chí tận hưởng sự đan xen giữa niềm vui và nỗi buồn mà cuộc sống sẽ không ngừng ném về phía ta.

Trí tuệ – Một khát vọng lạ kỳ và đáng giá

Khi áp dụng được những bài học trên, ta có cơ hội trở thành một điều nghe thật kỳ lạ: một người khôn ngoan. Đó là một trong những từ ngữ cao cả nhất, nhưng cũng lạ lẫm nhất. Nó cao vời đến mức ta khó có thể ý thức theo đuổi nó như khi ta mong muốn trở thành người có văn hóa hay nhân hậu. Người khác có thể ngợi khen rằng ta khôn ngoan, nhưng chính ta chẳng bao giờ có thể tự mình tuyên bố rằng mình đã đạt đến điều đó.

Tuy nhiên, dù không thể đạt được một trạng thái trí tuệ vĩnh cửu, thì khát vọng trở nên khôn ngoan vẫn xứng đáng được khôi phục, sánh ngang với những mục tiêu điển hình khác trong cuộc đời. Trí tuệ là một bức thảm được dệt nên từ nhiều sợi chỉ:

THỰC TẾ
Người khôn ngoan trước hết là người hiểu rõ rằng mọi thứ trên đời đều đầy thử thách. Họ không thiếu hy vọng (vì chính điều đó cũng là một sự dại khờ), nhưng họ ý thức được sự phức tạp trong mọi việc: từ nuôi dạy một đứa trẻ, khởi nghiệp, tận hưởng một cuối tuần vui vẻ bên gia đình, thay đổi đất nước, đến yêu một người. Nhận thức rằng mình đang thực hiện một điều khó khăn không làm người khôn ngoan nản lòng. Ngược lại, nó khiến họ kiên định, bình tĩnh hơn, và ít hoảng loạn trước những vấn đề không thể tránh khỏi.

BIẾT ƠN
Vì nhận ra cuộc sống có thể dễ dàng sụp đổ, người khôn ngoan luôn nhạy cảm với những khoảnh khắc bình yên và đẹp đẽ, dù chỉ là những điều nhỏ nhặt. Họ biết trân trọng một ngày nắng đẹp không có gì đặc biệt, những bông hoa mọc bên bức tường gạch, nét hồn nhiên của một đứa trẻ ba tuổi chơi đùa trong vườn, hay buổi tối chuyện trò vui vẻ cùng vài người bạn. Đó không phải là sự ngây ngô hay ủy mị, mà chính vì họ hiểu đời sống có thể khắc nghiệt ra sao, nên họ tận dụng tối đa giá trị của những điều an yên và ngọt ngào khi chúng xuất hiện.

SỰ NGU NGƠ
Người khôn ngoan nhận thức rõ rằng mọi con người, kể cả bản thân họ, đều chìm đắm trong sự ngu ngơ. Họ mang trong mình những khát khao phi lý, những mục tiêu mâu thuẫn, dễ bị ảnh hưởng bởi cảm xúc thất thường, luôn mơ mộng viển vông và bị cuốn theo những đòi hỏi kỳ quái của bản năng. Người khôn ngoan không bất ngờ trước sự tồn tại song song giữa nét trẻ con, dại dột với những phẩm chất trưởng thành như trí tuệ hay đạo đức. Họ hiểu rằng ta chỉ là những loài linh trưởng vừa mới tiến hóa, và vì vậy, họ luôn chuẩn bị tâm thế để đối mặt với những khoảnh khắc điên rồ – mà không dễ dàng hoảng sợ khi nó xuất hiện.

Họ biết cười chính mình, biết nghiêm túc nhìn nhận sự hài hước trong chính sự vụng về của mình. Những phát ngôn của họ thường thận trọng, những kết luận thường mang tính hoài nghi. Họ cười trước những va chạm không ngừng giữa cách họ muốn mọi thứ diễn ra thật cao cả, với thực tế điên rồ mà nó thực sự xảy ra.

LỊCH SỰ
Người khôn ngoan rất thực tế trong các mối quan hệ xã hội, đặc biệt là về việc thay đổi suy nghĩ và ảnh hưởng đến cuộc sống của người khác.

Họ không dễ dàng bộc lộ suy nghĩ quá thẳng thắn. Họ hiểu rằng hiếm khi việc chỉ trích người khác đem lại kết quả tốt. Điều họ quan tâm nhất là giữ cho mọi thứ dễ chịu giữa mọi người, ngay cả khi điều này đồng nghĩa với việc họ không hoàn toàn chân thật. Họ có thể ngồi trò chuyện với một người có quan điểm chính trị trái ngược mà không cố gắng thuyết phục người đó. Họ biết cách im lặng trước một kế hoạch sai lầm mà ai đó công bố, dù đó là cải cách đất nước, nuôi dạy con cái hay định hướng cuộc đời cá nhân.

Họ hiểu rằng, qua ánh mắt của mỗi người, mọi sự có thể khác đi, và họ luôn tìm kiếm những điểm chung hơn là những điều chia cách.

CHẤP NHẬN BẢN THÂN

Người khôn ngoan đã làm hòa với khoảng cách mênh mông giữa hình mẫu lý tưởng mà họ muốn trở thành và con người thực sự của họ. Họ chấp nhận sự dại khờ, những khuyết điểm, vẻ ngoài không hoàn hảo, giới hạn và thiếu sót của bản thân. Họ không thấy hổ thẹn với chính mình, và vì thế, họ chẳng cần phải che giấu hay giả vờ trước người khác. Không cần tình yêu bản thân mù quáng hay sự tự phụ, họ có thể thẳng thắn đưa cho những người thân thiết một “bản đồ” khá chính xác về những điểm bất ổn, những nét tính cách vụng về, cùng lý do vì sao sống chung với họ đôi khi không dễ dàng (nhưng nhờ vậy mà họ thường trở thành người bạn đồng hành dễ chịu hơn).

SỰ BAO DUNG

Người khôn ngoan cũng có cái nhìn thực tế về người khác. Họ nhận ra áp lực phi thường mà ai cũng đang gánh chịu để theo đuổi tham vọng, bảo vệ lợi ích và tìm kiếm niềm vui của riêng mình. Điều này có thể khiến người ta trông có vẻ ích kỷ hoặc thậm chí tàn nhẫn, nhưng người khôn ngoan hiểu rằng sự tổn thương mà người khác gây ra thường không phải cố ý, mà là hệ quả từ cuộc xung đột bất tận giữa những cái tôi mù quáng trong một thế giới với nguồn lực hạn hẹp.

Vì thế, người khôn ngoan ít nổi giận hay vội vã phán xét. Họ không vội vàng đưa ra những kết luận tồi tệ nhất về những gì diễn ra trong tâm trí người khác. Họ sẵn sàng tha thứ hơn, bởi họ hiểu rõ cuộc sống của mỗi người đều khó khăn như thế nào, với bao nhiêu tham vọng bị dập tắt, thất vọng và khát khao dang dở. Người khôn ngoan thấu hiểu những áp lực đè nặng lên mọi người. Họ nghĩ: “Tất nhiên là họ đã quát tháo, tất nhiên là họ thô lỗ, tất nhiên là họ muốn vượt mặt trên đường…” Họ sẵn sàng bao dung trước những lý do khiến người khác cư xử không dễ chịu. Họ cảm thấy bớt bị đe dọa bởi sự hung hăng hay cay nghiệt của người khác, bởi họ hiểu những điều ấy bắt nguồn từ đâu: từ những vết thương trong lòng.

KHẢ NĂNG CHỊU ĐỰNG

Người khôn ngoan hiểu rõ mình có thể vượt qua được những gì. Họ biết rằng, dù có nhiều chuyện tồi tệ xảy ra, cuộc sống vẫn sẽ – ít nhất – duy trì ở mức có thể chịu đựng được. Người thiếu khôn ngoan thường đặt ranh giới hạnh phúc của mình quá xa, bao gồm và phụ thuộc vào danh tiếng, tiền bạc, các mối quan hệ cá nhân, sự yêu thích của người khác hay sức khỏe. Người khôn ngoan vẫn nhìn nhận giá trị của những điều đó, nhưng họ cũng biết rằng sẽ có lúc – vào thời điểm mà số phận lựa chọn – họ cần phải thu hẹp ranh giới ấy lại và tìm kiếm sự bình yên trong một không gian nhỏ hơn, vừa vặn hơn.

SỰ ĐỐ KỴ

Người khôn ngoan không dễ dàng đố kỵ. Họ hiểu rằng có những lý do chính đáng khiến mình không đạt được những điều mình ao ước. Khi nhìn vào một nhà tài phiệt hay một ngôi sao nổi tiếng, họ có thể nắm bắt rõ lý do vì sao mình chưa từng đạt đến mức độ đó: có thể họ đã không làm việc chăm chỉ bằng, không có cùng sự kiên trì hay khả năng tư duy…

Đồng thời, người khôn ngoan cũng nhận thấy rằng đôi khi, số phận của con người chỉ được quyết định bởi sự ngẫu nhiên. Có người được thăng tiến một cách tình cờ. Có công ty chẳng mấy đặc biệt nhưng vẫn thành công vượt bậc. Có người may mắn được sinh ra trong một gia đình tốt. Không phải mọi người chiến thắng đều là người cao quý hay xứng đáng. Người khôn ngoan hiểu vai trò của may mắn và không tự trách mình quá nhiều ở những điểm mà số phận không ưu ái họ như họ mong muốn.

Người khôn ngoan cũng có cái nhìn thực tế về hậu quả của sự chiến thắng và thành công. Họ có thể muốn chiến thắng như bất kỳ ai, nhưng họ nhận thức rõ rằng có rất nhiều điều cơ bản trong con người mình sẽ không thay đổi, bất kể kết quả ra sao. Họ không thổi phồng những biến đổi mà thành công có thể mang lại. Họ biết rằng con người vẫn bị ràng buộc với những động lực cơ bản trong tính cách của mình, dù làm công việc gì hay sở hữu tài sản gì.

Nhận thức này vừa là lời cảnh báo dành cho những ai đạt được thành công, vừa là niềm an ủi cho những người không đạt được điều đó. Người khôn ngoan nhìn thấy sự liên tục giữa hai khái niệm mà chủ nghĩa tiêu dùng hiện đại thường phóng đại: “thành công” và “thất bại”.

NUỐI TIẾC

Trong thời đại đầy tham vọng này, thật dễ để chúng ta khởi đầu với những giấc mơ về một cuộc đời hoàn hảo, nơi ta có thể hy vọng đưa ra những quyết định đúng đắn nhất – từ tình yêu đến công việc.

Nhưng người khôn ngoan hiểu rằng, việc tạo nên một cuộc sống không tì vết là điều bất khả. Trong đời, ta chắc chắn sẽ phạm phải những sai lầm lớn lao, thậm chí không thể sửa chữa, trong nhiều khía cạnh. Chủ nghĩa hoàn hảo thực chất là một ảo tưởng độc hại. Và nuối tiếc là điều không thể tránh khỏi.

Dẫu vậy, sự nuối tiếc sẽ dần nguôi ngoai khi ta nhận ra rằng sai lầm vốn là căn bệnh chung của cả nhân loại. Không có câu chuyện đời nào là không khắc sâu những lỗi lầm đau đớn. Những sai lầm này không hề ngẫu nhiên, mà là điều tất yếu; chúng xuất hiện bởi lẽ chúng ta luôn thiếu thông tin cần thiết để đưa ra lựa chọn đúng đắn trong những tình huống cần quyết định gấp rút. Trên những hành trình quan trọng nhất của đời người, ai trong chúng ta cũng giống như kẻ đang chèo thuyền trong bóng tối mịt mờ.

BÌNH YÊN

Người khôn ngoan hiểu rằng, sự rối ren luôn rình rập ngay gần – và họ có một trực giác đủ nhạy để cảm nhận trước những cơn sóng dữ ấy. Chính vì thế, họ luôn coi trọng việc nuôi dưỡng sự bình yên. Một buổi tối tĩnh lặng là một thành tựu đáng giá. Một ngày trôi qua không gợn chút âu lo là điều đáng để ăn mừng. Họ chẳng sợ một cuộc sống có phần nhàm chán, bởi họ biết rằng cuộc sống có thể – và sẽ – tồi tệ hơn rất nhiều…

Biết được những điều trên không đồng nghĩa với việc chúng ta sẽ thực sự thực hành được sự khôn ngoan. Người Hy Lạp cổ đại từng rất quan tâm đến khái niệm akrasia – “sự yếu đuối của ý chí,” ám chỉ việc ta hiểu rõ một ý tưởng nhưng lại không thể áp dụng nó vào đời sống. Để làm được điều này, ta cần biến ý tưởng ấy thành những nghi thức – chứ không chỉ đơn thuần là kiến thức.

Khi nghe đến nghi thức, ta thường liên tưởng đến các buổi lễ cổ xưa, như lễ đăng quang, hay những buổi tụ họp mang màu sắc thần bí. Nhưng thực chất, bản chất cốt lõi của một nghi thức chính là quy định một loạt hành động và thái độ, nhằm đưa ta vào một trạng thái tâm trí có giá trị. Một nghi thức giống như một công thức nấu ăn: nếu tuân thủ chặt chẽ, nó sẽ mang lại một kết quả nhất định. Nhưng thay vì một bát súp cải xoong hay một món crème brûlée, nghi thức sẽ dẫn ta đến một trạng thái trân trọng sâu sắc hơn.

Khác với công thức nấu ăn, nghi thức thường đi kèm với hướng dẫn về thời điểm phải thực hiện nó. Công thức nấu ăn để bạn tùy ý – khi nào thích làm món risotto, bạn chỉ cần làm theo. Nhưng nghi thức lại nhấn mạnh vào thời điểm – như mỗi năm một lần vào ngày sinh nhật, khi trăng non mọc, hoặc khi những cành hoa anh đào hay mận đầu mùa bắt đầu bung nở. Như Hanami – lễ hội ngắm hoa tại Nhật Bản, một nghi thức gắn liền với việc chiêm ngưỡng vẻ đẹp ngắn ngủi của thiên nhiên.

Nghi thức không chỉ là một lời nhắc, mà còn là cách để văn hóa đặt một “cuộc hẹn” trong cuốn lịch của bạn. Nghi thức sợ rằng bạn sẽ quên mất việc tận hưởng một niềm vui nào đó – nên nó gợi nhắc bạn qua một dấu mốc nhất định.

Thường thì các nghi thức được mài giũa qua thời gian dài. Những người đi trước đã suy nghĩ cẩn thận làm sao để ta có thể tận hưởng trọn vẹn điều đang thực hiện. Nghi thức thường mời gọi ta tuân theo những mô thức hành động và suy nghĩ rất cụ thể. Ví dụ, người Jicarilla Apache tại New Mexico có một buổi lễ tinh tế dành cho các thiếu nữ mới lớn, kéo dài suốt nhiều ngày. Các cô gái sẽ mặc trang phục đặc biệt và chăm chú lắng nghe những câu chuyện, bài hát được thiết kế nhằm tôn vinh những phẩm chất đáng ngưỡng mộ. Nghi thức này mang tham vọng lớn lao: nó muốn thay đổi cách các cô gái nhìn nhận bản thân và vị trí của họ trong cộng đồng.

Cách tiếp cận này là một sự điều chỉnh so với quan niệm lãng mạn về sự tự phát, những khoảnh khắc may mắn ngẫu nhiên. Điều này không có nghĩa rằng sự tự phát là vô nghĩa. Đôi khi nó thực sự đem lại những ý tưởng thú vị. Nhưng nếu chỉ dựa vào sự ngẫu nhiên, sẽ có rất nhiều điều tốt đẹp không bao giờ xảy ra – hoặc chỉ xảy ra một cách hiếm hoi.

Nguồn: CHEERFUL DESPAIR - The School Of Life