Vì sao có người khao khát thấu hiểu bản thân hơn những người khác?

Chỉ cần nhìn vào sự phổ biến của các chuyên mục chiêm tinh, sách tự lực hay những bài trắc nghiệm tính cách, ta có thể thấy rằng hầu hết—nếu không muốn nói là tất cả—mọi người đều bị cuốn hút bởi việc khám phá bản thân, cố gắng tìm lời giải đáp cho câu hỏi: "Mình thực sự là ai?" Tôi nhận ra điều này rất rõ ràng trong công việc nghiên cứu của mình. Thật khó để khiến mọi người điền vào những bảng câu hỏi về tính cách—trừ khi ta hứa sẽ cung cấp phản hồi cá nhân hóa sau khi nghiên cứu kết thúc. Tỷ lệ tham gia lập tức tăng vọt khi họ biết rằng mình có thể học được điều gì đó về chính mình!

Thực ra, đây chẳng phải một hiện tượng mới mẻ. Từ triết học Hy Lạp cổ đại đến tư tưởng Phật giáo, con người đã miệt mài đi tìm sự tự thấu hiểu suốt hàng thiên niên kỷ. Nhưng liệu khao khát hiểu chính mình có thực sự là một động lực nền tảng và phổ quát của nhân loại?

Các đồng nghiệp và tôi đã nghiên cứu điều mà chúng tôi gọi là "động lực tự thấu hiểu" và nhận thấy rằng có lẽ cách chính xác hơn để nhìn nhận nó là xem đây như một đặc điểm tính cách—một phẩm chất mà mỗi người có thể sở hữu ở những mức độ khác nhau, giống như cách một số người có tính hướng ngoại hơn hoặc dễ đồng cảm hơn người khác. Chúng tôi cũng muốn tìm hiểu xem động lực tự thấu hiểu này có thực sự mang lại lợi ích hay không—tức là liệu những người khao khát hiểu chính mình có thực sự hiểu rõ về bản thân hơn không. Và những kết quả chúng tôi thu được đã mang đến không ít bất ngờ.

Photo by Steve McCurry/Magnum

Ai là người có khao khát tự thấu hiểu mạnh mẽ nhất?

Trước hết, chúng tôi phát triển một bảng câu hỏi ngắn và gửi đến hàng nghìn người để đánh giá mức độ họ coi trọng việc hiểu bản thân. Trong bảng khảo sát, chúng tôi hỏi họ có đồng ý với những phát biểu như: “Việc có hiểu biết chính xác về tính cách của tôi là rất quan trọng đối với tôi” hay “Tôi muốn biết chính xác điểm mạnh và điểm yếu của mình” hay không.

Kết quả cho thấy rằng mức độ động lực tự thấu hiểu khác nhau đáng kể giữa mỗi người. Có những người coi việc hiểu rõ bản thân là một điều tối quan trọng, nhưng cũng có những người gần như chẳng bận tâm đến điều đó. Nếu bạn để ý, có lẽ bạn cũng sẽ nhận thấy điều này trong vòng bạn bè, đồng nghiệp của mình—một số người luôn tò mò và thích phân tích bản thân, trong khi số khác lại khá thờ ơ với chính mình.

Vậy kiểu người nào sẽ có động lực tự thấu hiểu mạnh mẽ nhất? Đó là những người tìm kiếm sự giác ngộ, hay những người thành đạt, giàu có nhưng chợt nhận ra mình đang lạc lối trong một cơn khủng hoảng tuổi trung niên? Tất nhiên, đây chỉ là những hình ảnh mang tính khuôn mẫu hài hước, nhưng chúng tôi đã tiến hành những khảo sát nghiêm túc về tính cách của người tham gia để tìm ra mối liên hệ giữa động lực tự thấu hiểu và những đặc điểm tính cách khác.

Thay vì liệt kê một loạt số liệu và hệ số tương quan khô khan, tôi sẽ kể cho bạn nghe về chân dung điển hình của một người có động lực tự thấu hiểu mạnh mẽ—một cách tương tự như cách các chuyên gia tiếp thị phác họa chân dung khách hàng lý tưởng của họ. Nhưng hãy nhớ, đây là một sự khái quát hóa, còn thực tế thì phức tạp hơn rất nhiều.

Bức chân dung của một người khao khát tự thấu hiểu

Họ thường là người trẻ tuổi, có học thức, giàu lòng tò mò, cởi mở với những trải nghiệm mới và rất quan tâm đến việc duy trì các mối quan hệ thân thiết. Họ là kiểu người luôn muốn hoàn thiện bản thân, không ngừng tìm kiếm những cách để trở nên tốt hơn. Và một điều thú vị khác—họ cũng thường có mong muốn được người khác ngưỡng mộ.

Chúng tôi không ngạc nhiên khi thấy những người có động lực tự thấu hiểu mạnh mẽ thường có tính hiếu kỳ cao. Một người tò mò giống như một thám tử trong chính cuộc đời mình—họ luôn muốn tìm hiểu "vì sao" đằng sau mọi thứ. Và điều đó không chỉ giới hạn ở thế giới xung quanh, mà còn bao gồm cả chính suy nghĩ, cảm xúc và hành vi của họ.

Điều khiến chúng tôi bất ngờ là những người trẻ tuổi lại có động lực tự thấu hiểu cao hơn so với người lớn tuổi. Nhưng khi suy ngẫm lại, điều này cũng có lý. Ở giai đoạn đầu đời, con người đang trong quá trình định hình bản sắc và tìm kiếm hướng đi cho tương lai. Khi ấy, hiểu rõ bản thân chính là một công cụ hữu ích để đối diện với những thử thách ấy.

Một phát hiện khác cũng gây ngạc nhiên không kém là mối liên hệ giữa động lực tự thấu hiểu và sự quan tâm đến các mối quan hệ thân thiết. Ban đầu, chúng tôi nghĩ rằng những người khao khát hiểu rõ bản thân chỉ tập trung vào việc phát triển cá nhân, chứ không phải các mối quan hệ. Muốn trưởng thành, mỗi người cần có một cái nhìn thực tế về chính mình—biết rõ điểm mạnh, điểm yếu của bản thân. Bởi nếu không xác định được vạch xuất phát, sẽ rất khó để tạo ra sự thay đổi có ý nghĩa. Tuy nhiên, ngoài sự liên kết dễ hiểu với việc hoàn thiện bản thân, động lực tự thấu hiểu cũng đi đôi với mong muốn duy trì những mối quan hệ thân thiết. Vì sao lại như vậy?

Có lẽ, điều này liên quan đến một niềm tin phổ biến: tự thấu hiểu giúp cải thiện các mối quan hệ. Để có thể kết nối chân thành với người khác, ta cần hiểu rõ chính mình trước tiên. Những người trân trọng các mối quan hệ thân thiết có thể đã tiếp nhận niềm tin này, và từ đó coi sự tự nhận thức là một công cụ giúp họ vun đắp tình cảm. Dĩ nhiên, đây mới chỉ là giả thuyết, nhưng nó cũng phần nào giải thích được sự liên kết giữa hai điều tưởng như không liên quan này.

Một điều nữa mà chúng tôi không ngờ tới: những người có động lực tự thấu hiểu mạnh mẽ cũng thường mong muốn được người khác ngưỡng mộ. Thoạt nghe, điều này có vẻ mâu thuẫn, vì nhu cầu được ngưỡng mộ là một trong những đặc điểm của chủ nghĩa ái kỷ (narcissism). Những người có tính ái kỷ thường có xu hướng đề cao bản thân một cách thái quá, vậy tại sao họ lại muốn tìm kiếm sự thật về chính mình? Nhưng nếu nhìn theo một góc độ khác, điều này lại hoàn toàn hợp lý. Những người ái kỷ vốn là bậc thầy của sự tập trung vào bản thân. Với niềm tin mãnh liệt vào sự vĩ đại của chính mình, họ có lẽ mong đợi rằng bất kỳ thông tin nào về bản thân cũng sẽ củng cố cái tôi của họ—một loạt lời khen ngợi, một sự khẳng định rằng họ thực sự xuất chúng. Chính kỳ vọng này có thể là động lực khiến họ khao khát hiểu rõ về mình, dù mục đích cuối cùng chỉ là để phục vụ cho cái tôi đầy kiêu hãnh.

Bây giờ, hãy nghĩ về những người xung quanh bạn—những ai luôn cố gắng tìm hiểu chính mình. Liệu sự tò mò ấy có thực sự giúp họ hiểu rõ bản thân hơn không? Bạn có thể đã đoán được phần nào câu trả lời, nhưng chúng tôi muốn kiểm chứng điều này bằng phương pháp khoa học.

Trong một thí nghiệm, chúng tôi yêu cầu những người tham gia tự ước lượng chỉ số thông minh của mình, sau đó so sánh kết quả đó với điểm số thực tế của họ trong một bài kiểm tra trí tuệ. Chúng tôi chọn trí thông minh làm tiêu chí đo lường vì đây là một yếu tố có thể đánh giá một cách khách quan và khó có thể giả mạo. Ví dụ, một người thông minh sẽ dễ dàng suy luận rằng nếu "ngày kia là ba ngày trước thứ Ba", thì "ngày mai sẽ là thứ Sáu" (đúng chứ?). Vì không thể gian lận trong bài kiểm tra này, nó trở thành một thước đo đáng tin cậy để so sánh giữa nhận định cá nhân và thực tế.

Nhưng kết quả lại cho thấy, những người có động lực tự thấu hiểu không hề giỏi hơn trong việc đánh giá trí thông minh của chính mình so với những người ít quan tâm đến việc tự nhận thức.

Dĩ nhiên, trí thông minh chỉ là một khía cạnh của bản thân, nhưng xu hướng này vẫn lặp lại trong những phép đo khác về sự tự thấu hiểu.

Trong một nghiên cứu khác, chúng tôi yêu cầu những người tham gia tự đánh giá tính cách của mình, rồi so sánh kết quả đó với nhận xét từ những người thân thiết với họ. Kết quả? Những người có động lực tự thấu hiểu không có mức độ đồng nhất cao hơn giữa tự đánh giá và đánh giá từ người khác.

Chưa dừng lại ở đó, trong một thí nghiệm khác, chúng tôi quan sát cách mọi người nhận thức về sự yêu thích mà nhóm dành cho họ. Những người tham gia làm việc theo nhóm nhỏ, và sau đó họ được yêu cầu ước lượng xem từng thành viên trong nhóm thích mình đến mức nào. Chúng tôi so sánh những ước tính này với đánh giá thực tế từ các thành viên khác trong nhóm. Và một lần nữa, những người có động lực tự thấu hiểu cũng không giỏi hơn trong việc đoán định mức độ được yêu thích của mình.

Tóm lại, các bằng chứng đều cho thấy: dù những người có động lực tự thấu hiểu rất khao khát hiểu rõ chính mình, và trên thực tế, họ có thực hiện những hành động để theo đuổi điều đó (ví dụ, họ thường xuyên yêu cầu phản hồi về kết quả của mình trong các nghiên cứu của chúng tôi), nhưng họ không thực sự thành công trong việc có được một bức tranh chính xác hơn về bản thân.

Chúng tôi vẫn đang tiếp tục tìm kiếm những lời giải thích khoa học cho điều này, nhưng có lẽ có một vài lý do khả dĩ. Một trong số đó có thể là: phần lớn những phản hồi chúng ta nhận được về bản thân đều không chính xác. Việc phân biệt đâu là sự thật, đâu chỉ là những lời xã giao hoặc nhận định sai lầm có thể là một nhiệm vụ vô cùng khó khăn.

Vậy nên, nếu bạn cũng đang trên hành trình tự thấu hiểu, có lẽ một cách để giảm thiểu sai lệch là chọn lọc kỹ lưỡng những người mà bạn tìm đến để xin lời khuyên. Người đó có thực sự trung thực với bạn không? Họ có đang che giấu sự thật chỉ để tránh làm tổn thương bạn không? Sự tự nhận thức, suy cho cùng, không chỉ nằm ở việc đặt câu hỏi về bản thân, mà còn ở việc tìm kiếm câu trả lời từ những nguồn đáng tin cậy.

Một lý do khác có thể giải thích vì sao nhiều người khao khát tự thấu hiểu nhưng lại chật vật trên hành trình tìm kiếm chính mình, đó là cái gọi là "động cơ tô vẽ bản thân". Hàng loạt nghiên cứu đã chỉ ra rằng con người có vô vàn cách để nhìn nhận bản thân theo hướng tích cực hơn thực tế. Và chẳng có lý do gì để những người có động lực tự thấu hiểu lại miễn nhiễm với xu hướng này, nhất là khi nó thường hoạt động một cách vô thức.

Thực ra, động cơ tô vẽ bản thân cũng có những lợi ích nhất định. Nó giống như việc đeo một cặp kính màu hồng – giúp ta thêm tự tin, mạnh mẽ đối diện với cuộc sống, dù đôi khi cũng làm mờ đi thực tại.

Vậy, những ai luôn khao khát hiểu rõ bản thân có thể làm gì để nhìn thấy chính mình một cách rõ ràng hơn – hoặc ít nhất là tháo chiếc kính màu hồng xuống trong chốc lát?

Nhà tâm lý học Erika Carlson cùng nhiều nghiên cứu khác đã đưa ra một giải pháp đầy hứa hẹn: chánh niệm.

Chánh niệm là trạng thái tỉnh thức trong hiện tại, quan sát suy nghĩ và cảm xúc của chính mình mà không phán xét. Khi có thể chấp nhận bản thân mà không vội vàng dán nhãn hay tự chỉ trích, ta có thể vượt qua những rào cản – những ước muốn, nỗi sợ hãi hay ảo tưởng – vốn ngăn ta nhìn nhận mình một cách thực tế hơn.

Nhưng đừng hiểu lầm. Nhìn nhận bản thân một cách tỉnh thức không có nghĩa là từ bỏ những giá trị hay ước mơ của mình. Nó chỉ đơn giản là chấp nhận cả điểm mạnh lẫn điểm yếu, nhìn mình một cách toàn vẹn và bao dung hơn, thay vì chỉ tập trung vào những gì ta muốn thấy.

Hãy hình dung một người đàn ông ngoài 40, luôn muốn hiểu rõ bản thân. Anh ta có thể rất khao khát tự nhận thức, nhưng vẫn nuôi một niềm tin – hay một hy vọng – rằng mình vẫn là ngôi sao sáng trên sân bóng như thuở đôi mươi. Nhờ động cơ tô vẽ bản thân, anh ta vẫn giữ hình ảnh về một vận động viên bất bại, dù đôi vai đau nhức hay đôi chân đã bớt linh hoạt đang ra sức báo hiệu điều ngược lại.

Nhưng nếu anh ta có thể chấp nhận những đổi thay ấy như một phần tất yếu của mình, mà không rơi vào cái bẫy tự phán xét bản thân là một kẻ yếu đuối đang già đi, thì khi ấy, anh ta có thể xây dựng một hình ảnh chân thực hơn về chính mình – mà không đánh mất đi sự tự tin hay lòng tự trọng.

Dĩ nhiên, những lời giải thích này vẫn mang tính lý thuyết. Nhóm nghiên cứu của tôi đang lên kế hoạch kiểm chứng chúng trong các nghiên cứu tiếp theo.

Còn bây giờ, quyết định có nên theo đuổi sự tự thấu hiểu hay không, điều đó vẫn phụ thuộc vào bạn. Kết quả nghiên cứu của chúng tôi cho thấy, động lực tự thấu hiểu là một điểm khởi đầu tốt, nhưng không đảm bảo bạn sẽ thực sự hiểu rõ chính mình.

Vậy nên, nếu bạn đang trên hành trình tìm kiếm bản thân, hãy nhớ rằng động lực thôi là chưa đủ. Con đường đi đến sự tự nhận thức thực sự có lẽ sẽ đầy thử thách, thậm chí nhiều lúc không dễ chịu chút nào.

Nhưng nếu bạn đang cần một chút chỉ dẫn trên hành trình ấy, tôi nghe nói có một tạp chí số đáng tin cậy có thể mang đến cho bạn những góc nhìn thú vị và hữu ích đấy.

Nguồn: What makes some of us crave self-insight more than others? | Psyche.co