Vì sao có "tình yêu đích thực" mà chẳng ai nói "cáu kỉnh đích thực"?

Trước khi xuất bản cuốn sách All About Love (1999), bell hooks đã dành hai năm đi khắp nơi—nói với bạn bè, với khán giả trong các buổi diễn thuyết, thậm chí cả những người ngồi cạnh bà trên máy bay, xe buýt, hay trong nhà hàng—rằng bà đang tìm kiếm tình yêu đích thực.

Dạng tình yêu này sẽ khác hẳn những thứ tình cảm nửa vời. “Tình yêu đích thực là một câu chuyện hoàn toàn khác,” hooks viết. “Khi nó xuất hiện, con người ta có cảm giác như chạm được vào bản chất sâu thẳm của nhau.”

Quan điểm này của hooks vô tình trùng khớp với phát hiện trong một nghiên cứu mới đầy thú vị về việc cảm xúc nào có thể (hoặc không thể) được coi là "chân thật". Nghiên cứu này—hiện đã được công bố dưới dạng bản thảo trực tuyến—do Brian Earp, một nhà nghiên cứu tâm lý đạo đức tại Đại học Oxford, dẫn đầu.

Tranh: Sulking (c1870) by Edgar Degas. Courtesy the Met Museum, New York

Từ lâu, các triết gia và nhà tâm lý học đã đặt câu hỏi tại sao một số trải nghiệm—chẳng hạn như tình yêu hay hạnh phúc—lại có vẻ “chân thật” hơn những trải nghiệm khác. Nhưng lần này, Earp cùng các đồng nghiệp Joshua Knobe và Michael Prinzing đã mở rộng phạm vi tìm hiểu đến hàng loạt cảm xúc khác.

Nhóm nghiên cứu đã hỏi 395 người Mỹ liệu họ có thấy lạ lùng hay tự nhiên khi thêm từ “chân thật” vào các cảm xúc như cô đơn, buồn bã, ám ảnh, cáu kỉnh, ham muốn, kinh ngạc, tĩnh lặng, phấn khích, trân trọng, hoài niệm, tuyệt vọng, v.v. Họ cũng yêu cầu người tham gia đánh giá những cảm xúc ấy là tốt hay xấu, và liệu chúng có thể khiến cuộc sống con người tốt đẹp hơn hay tệ đi.

Hạnh phúc thì có vẻ chân thật, còn cáu kỉnh thì… không

Hóa ra, con người thực sự cảm nhận rằng một số cảm xúc chân thật hơn những cảm xúc khác. Có những cảm xúc mà khi ghép với từ “chân thật” nghe thật kỳ cục, chẳng hạn như “cáu kỉnh đích thực” hay “căng thẳng đích thực”.

Không ngạc nhiên khi tình yêu và hạnh phúc nằm trong nhóm những cảm xúc được đánh giá là "chân thật" nhất. Nhưng đáng chú ý hơn, nỗi buồn và sự sợ hãi cũng nhận điểm số cao—gợi ý rằng không chỉ những cảm xúc tích cực mới được xem là chân thật.

Thậm chí, có những cảm xúc tích cực như tĩnh lặng, kinh ngạc hay thích thú lại được đánh giá là ít “chân thật” hơn so với nỗi buồn hay sợ hãi.

Điều này đặt ra một câu hỏi thú vị: liệu một cảm xúc có chân thật hay không phụ thuộc vào việc nó chạm đến phần sâu thẳm nhất trong con người chúng ta—dù nó là niềm vui hay nỗi đau?

Nhà triết học thực nghiệm Joshua Knobe, đồng tác giả của nghiên cứu mới, chia sẻ rằng dữ liệu cho thấy có điều gì đó khiến cảm xúc chân thật trở nên khác biệt. Và có thể, sự khác biệt ấy nằm ở mức độ mà một cảm xúc gắn kết với bản ngã thật sự của một người—giống như cách bell hooks từng nói rằng tình yêu đích thực là sự gặp gỡ giữa hai bản thể sâu thẳm nhất của mỗi con người.

Cụ thể, kết quả nghiên cứu chỉ ra rằng những cảm xúc mà con người cho là "chân thật" cũng chính là những cảm xúc phản ánh con người họ một cách sâu sắc nhất. Chẳng hạn, mọi người dễ dàng nói rằng hạnh phúc liên quan đến bản ngã chân thật của họ hơn là sự cáu kỉnh. Điều này hoàn toàn hợp lý—bởi chúng ta thường xem hạnh phúc là một phần cốt lõi của một người, trong khi sự cáu kỉnh chỉ là nhất thời: ai mà chẳng bực mình khi cà phê không đủ nóng hay tàu bị trễ?

"Những cảm xúc thoáng qua này không khiến con người có cảm giác rằng chúng phản ánh con người thật của họ," Knobe nói.

Rebecca Schlegel, nhà tâm lý học xã hội tại Đại học Texas A&M, dù không tham gia nghiên cứu này, cũng đồng tình: "Dường như điều này phản ánh cách chúng ta nghĩ về những cảm xúc như thể chúng xuất phát từ một nơi rất gần với tâm hồn."

Nếu cảm xúc chân thật phản ánh bản chất sâu xa của con người, thì phát hiện này có thể giúp chúng ta hiểu rõ hơn về khái niệm bản ngã đích thực. Trước đây, các nghiên cứu từng gợi ý rằng con người thường xem bản ngã đích thực của họ là phiên bản đạo đức nhất—một con người sẽ gọi điện về cho mẹ, sẽ nhặt rác trên đường. Theo quan điểm đó, nếu bạn gian lận hay trộm cắp, nghĩa là bạn đang đi ngược lại con người thật của mình.

Thế nhưng, nếu cảm xúc chân thật phản ánh phần sâu thẳm nhất của một người, thì điều đó lại đặt ra một góc nhìn hoàn toàn mới: rằng bản ngã đích thực không chỉ gói gọn trong phạm trù đạo đức.

Cảm xúc chân thật không phải là tấm gương phản chiếu đạo đức của bạn, nhưng nó có thể là một chỉ dấu cho những điều bạn thực sự khao khát.

Knobe lấy ví dụ: "Giả sử bạn đã lập gia đình và về lý mà nói, bạn nên chung thủy với người bạn đời của mình. Nhưng rồi có một điều gì đó mãnh liệt bên trong thôi thúc bạn đến với một người khác—điều đó có thể sai về mặt đạo đức, nhưng bạn vẫn cảm nhận nó." Và có thể, bạn sẽ gọi nó là tình yêu đích thực—dù chính bạn cũng không chắc nó có đúng đắn hay không.

Theo quan điểm này, cảm xúc "chân thật" không phản ánh con người bạn ở khía cạnh đạo đức, nhưng nó có thể là dấu hiệu cho thấy bạn thực sự muốn làm gì. Hoặc—nguy hiểm hơn—con người có thể lợi dụng khái niệm này như một cách hợp lý hóa cảm xúc của mình để biện minh cho những hành động nhất định.

(Knobe cho biết nghiên cứu của ông không xem xét việc liệu con người có thể dùng sự "chân thật" như một cái cớ cho những hành vi đáng ngờ về mặt đạo đức hay không, nhưng những nghiên cứu trước đây về bản ngã đích thực đã từng đặt ra mối lo ngại này.)

"Nó không phải lúc nào cũng là những giá trị cao đẹp của bạn được bộc lộ đâu," Nina Strohminger, nhà tâm lý học tại Đại học Pennsylvania, nhận xét. Bà đã nghiên cứu về niềm tin của con người đối với bản ngã đích thực nhưng không tham gia nghiên cứu này. "Nó cũng có thể là khát khao ích kỷ muốn bỏ chồng, bay đến Argentina, và lao vào vòng tay của người tình Argentina chẳng hạn."

Tất nhiên, kết quả nghiên cứu mới này không đưa ra một định nghĩa khách quan về thế nào là "cảm xúc chân thật" hay "bản ngã đích thực". Chung quy, nghiên cứu này chỉ phản ánh trực giác của con người về những câu hỏi đó. Và dù trực giác ấy có phổ biến đến đâu (cần thêm nghiên cứu trên nhiều nền văn hóa khác để xác định điều này), nó cũng không có nghĩa rằng thực sự tồn tại một phiên bản tình yêu "chân thật" đối lập với một phiên bản tình yêu không chân thật.

Dù vậy, Schlegel—người tự nhận mình là một "người hoài nghi về bản ngã đích thực"—vẫn cho rằng việc hiểu được liệu con người có trực giác chung nào về sự chân thật hay không là điều quan trọng, vì nó có thể ảnh hưởng đến cách mỗi chúng ta nhìn nhận hành động của mình, cảm xúc của mình, và những lựa chọn trong cuộc đời.

Bản ngã đích thực hay cảm xúc chân thật có thể không dựa trên một hệ thống nguyên tắc hay lý tưởng khách quan nào cả. Thay vào đó, nó phản ánh niềm tin cá nhân, khát vọng riêng và những điều mà tại một thời điểm nào đó, con người cảm thấy có ý nghĩa với chính mình.

Liệu chúng ta có thể xem từ "chân thật" như một công cụ để nhìn lại chính mình, để đánh giá điều gì thực sự quan trọng và điều gì khiến chúng ta cảm thấy sống động nhất? Một lần nữa, Knobe cho biết ông và các đồng nghiệp không nghiên cứu về khía cạnh này, nên họ không thể đưa ra một kết luận chắc chắn về việc có nên gán nhãn "chân thật" cho cảm xúc để tự soi chiếu bản thân hay không.

Nhưng nghiên cứu của họ chỉ ra rằng đó chính là cách con người cảm nhận về những cảm xúc chân thật. "Mọi người dường như nghĩ rằng điểm đặc biệt của những cảm xúc này là chúng thực sự bộc lộ một điều gì đó về bản thân họ," Knobe nói. "Khi bạn trải qua những cảm xúc ấy, người khác sẽ nghĩ rằng bạn đang khám phá một điều gì đó rất căn bản về chính mình. Bạn đang học về con người thật của bạn."

Nguồn: Why is there such a thing as ‘true love’ but not ‘true grump’? | Psyche.co