8 điều mà những người mẹ độc hại thường làm

Không lâu trước đây, tôi nhận được một tin nhắn từ một độc giả:

“Cuối cùng thì tôi cũng đã làm điều đó. Sau một năm không liên lạc, tôi cảm thấy buồn và đã gọi cho mẹ. Bà ấy nghe có vẻ vui khi nhận cuộc gọi. Thế là tôi lập tức quên hết mọi chuyện và đến thăm bà vào thứ Bảy. Sao tôi lại có thể ngây thơ đến vậy? Chỉ mất chưa đầy 15 phút là mọi chuyện lại quay về vết xe đổ. Cứ như bà ấy đang đọc thuộc lòng một kịch bản nào đó vậy. Tôi rời đi sau một tiếng, cảm thấy như bản thân vừa bị rút cạn. Có phải tôi quá ngu ngốc không, hay còn ai khác từng như tôi?”

Nếu bạn thắc mắc tôi đã trả lời cô ấy thế nào, thì tôi nói rằng chuyện này xảy ra thường xuyên đến mức tôi đã có hẳn một cụm từ riêng cho nó trong các bài viết của mình: quay về chiếc giếng cũ.

Cụm từ ấy nói lên sự khác biệt giữa điều bạn biết bằng lý trí—rằng chiếc giếng ấy đã cạn khô—và điều bạn khát khao bằng con tim: một chiếc giếng tình mẹ đầy ắp, ngọt lành và chan chứa. Nếu bạn từng tự tay dựng lên ranh giới rồi lại chính mình phá vỡ, từng quyết tâm rời xa hoặc cắt đứt liên lạc, nhưng rồi lại tìm cách nối lại đường dây chỉ để rồi mọi thứ lặp lại y như cũ—hãy biết rằng bạn không hề đơn độc.

Nếu điều đó giúp ích, thì chính tôi cũng đã trải qua vòng luẩn quẩn ấy suốt gần 20 năm, từ tuổi 20 đến 40. Thật ra, các nghiên cứu cho thấy việc rời khỏi quỹ đạo của mẹ rồi lại quay về là điều khá phổ biến—nó xảy ra nhiều hơn bạn nghĩ.

Vấn đề lớn hơn nằm ở chỗ: đã có sẵn một kịch bản được viết ra bởi mẹ bạn, và bạn chỉ là một nhân vật phụ. Đúng vậy—bà ấy vừa là biên kịch, vừa là đạo diễn, và sân khấu này thuộc về bà.

QUYỀN LỰC VÀ MỐI QUAN HỆ MẸ - CON GÁI

Một cách dễ hiểu, bởi vì chúng ta luôn muốn tin vào tính thiêng liêng và phổ quát của tình mẫu tử—một huyền thoại len lỏi trong từng ngóc ngách của văn hóa—nên ta thường tránh nhìn thẳng vào thứ quyền lực ngầm mà cha mẹ nắm giữ, cũng như khả năng lạm dụng quyền lực ấy. Ta thích hình dung người mẹ là một người cai trị nhân hậu và yêu thương, giữ gìn một vương quốc êm đềm, nhưng sự thật không phải lúc nào cũng đẹp như vậy.

Như tác giả Deborah Tannen đã tinh tế viết trong cuốn “Con Mặc Cái Đó À? Mẹ và Con Gái Trong Cuộc Đối Thoại”, một người mẹ không chỉ tạo ra thế giới mà đứa trẻ sống trong đó, mà còn định nghĩa luôn cách thế giới ấy nên được nhìn nhận ra sao. Khi còn bé, chúng ta hiểu những gì xảy ra trong gia đình—những lời nói, hành động, cách người lớn phản ứng—thông qua lăng kính của mẹ. Chính bà là người giải thích cho ta mọi thứ.

Và, không quá ngạc nhiên, những hành vi và cách đối xử—kể cả khi độc hại hay mang tính bạo lực tinh thần—dần trở thành điều bình thường. Là trẻ con, ta ngây thơ nghĩ rằng gia đình nào cũng như nhà mình. Việc nhận ra rằng có những gia đình khác sống và yêu thương theo cách khác thường đến rất chậm. Và đôi khi, ngay cả khi đã nhận ra, ta vẫn tiếp tục chấp nhận mọi chuyện trong gia đình như nó vốn thế.

Chúng ta tự bào chữa khi mẹ la mắng mình: “Vì mình hư,” hay “Mình bừa bộn quá,” hoặc “Mình không chịu nghe lời.” Chúng ta chấp nhận bị gọi bằng những cái tên cay độc, vì ta tin rằng chúng phản ánh chính con người mình—“khó ưa,” “lười biếng,” “không vâng lời,” “ngu ngốc.” Chúng ta nghĩ rằng anh chị em mình được yêu thương hơn vì họ tốt, đáng yêu, đáng quý—còn mình thì không.

Sự nhận ra đến chậm chạp như dòng mật mía chảy, chứ không ào ạt như dòng nham thạch.

TUỔI TRƯỞNG THÀNH VÀ CUỘC XUNG ĐỘT CỐT LÕI

Phần lớn những người con gái không được mẹ yêu thương đều tin rằng khi trưởng thành, họ sẽ thoát khỏi nỗi đau của một tuổi thơ thiếu vắng tình mẹ—tôi cũng từng tin như vậy. Thế nhưng, thật đau đớn khi nhận ra rằng dù có bước ra thế giới rộng lớn ngoài kia, rời khỏi căn phòng tuổi thơ ngày nào, thì vết thương trong lòng và khát khao được mẹ yêu thương, công nhận vẫn chẳng hề nguôi ngoai.

Tôi gọi đó là “cuộc xung đột cốt lõi” trong cuốn sách Giải Độc Tâm Hồn Con Gái: cuộc giằng co giữa sự tỉnh thức dần dần của người con gái về những tổn thương mà mẹ đã gây ra và nỗi khát khao đến tuyệt vọng được mẹ yêu, mẹ chấp nhận.

Khi còn mắc kẹt trong xung đột ấy, người con gái thường có xu hướng bào chữa, hợp lý hóa, thậm chí phủ nhận cách đối xử của mẹ mình. Cô sẽ cố gắng gạt bỏ mọi nghi ngờ, tự thuyết phục bản thân rằng “mọi chuyện không tệ đến thế.” Tôi gọi đó là “điệu vũ của sự chối bỏ.”

Và điệu vũ này có thể kéo dài suốt nhiều năm trời—thậm chí hàng thập kỷ—nếu người con vẫn còn sống trong giằng xé. Tôi có những độc giả vẫn chưa thoát khỏi cuộc xung đột này dù đã sống đến sáu, bảy mươi tuổi.

8 KIỂU HÀNH VI ĐỘC HẠI THƯỜNG THẤY Ở NGƯỜI MẸ

Điều khiến bạn khó nhận ra những hành vi này là độc hại, chính là vì bạn đã quá quen với chúng. Hình ảnh tôi hay dùng là một đống giày ủng và giày mùa đông chất đầy ở cửa nhà—ban đầu bạn thấy nó vướng víu, lộn xộn, nhưng chỉ một thời gian sau, bạn sẽ quen đến mức chẳng còn để ý nữa. Và đáng buồn thay, sự đối xử tệ bạc cũng vậy thôi.

Để giữ hòa khí, để "mọi chuyện êm xuôi", hay đơn giản là vì bạn chưa biết phải đối diện với gia đình ra sao, bạn có thể sẽ tự bao biện cho mẹ mình: “Bà đâu có ý gì đâu,” hay “Tính bà là vậy mà.” Và thậm chí, có khi chính những người thân khác cũng khuyến khích bạn nghĩ như thế, vì họ không muốn ai “làm rối mọi chuyện” hay phá vỡ cái trật tự quen thuộc trong gia đình.

Nhưng bạn cần biết rõ: tất cả những hành vi này đều là độc hại và mang tính bạo hành. Không phải lầm tưởng, không phải quá nhạy cảm. Là thật.

1. Làm nhục và đổ lỗi

Hành vi này thường bắt đầu từ thời thơ ấu: từ những lỗi lầm nhỏ bị làm to chuyện, bị mắng mỏ trước mặt người khác, đến việc gán ghép lỗi sai cho tính cách của con gái mình—như thể con sai vì “vốn đã là như thế.” Những lời làm nhục thường mang tính cá nhân sâu sắc, lặp đi lặp lại dưới hình thức như “Mày lúc nào cũng…” hay “Chưa bao giờ mày…”

Khi điều đó xảy ra đủ nhiều, đứa trẻ sẽ bắt đầu nội hóa những thông điệp ấy, tự biến nó thành tiếng nói chỉ trích trong đầu. Lâu dần, điều này trở thành thói quen, là lăng kính qua đó cô gái nhìn nhận bản thân—rằng sai lầm là vì mình “có vấn đề từ bên trong.” Thói quen tự trách ấy sẽ theo cô đến tận tuổi trưởng thành, trừ khi được nhìn nhận và chữa lành.

Nhiều nghiên cứu cho thấy: sự tự chỉ trích và sức khỏe tinh thần kém—đặc biệt là trầm cảm—luôn đi kèm với nhau.

2. Đánh vào cảm giác tội lỗi

Đây là lúc mẹ đóng vai người bị hại, còn con thì bị nhắc nhở rằng mình thật vô tâm, thật tệ—đặc biệt là “sau tất cả những gì mẹ đã hy sinh cho con.” Cách thao túng này bắt đầu từ thời con còn nhỏ, nhưng đến tuổi trưởng thành, nó càng trở nên sắc bén hơn—nhất là khi con gái bắt đầu muốn đặt ra ranh giới hay điều chỉnh mức độ liên lạc với mẹ.

Câu chuyện của “Adele” là một ví dụ tiêu biểu mà rất nhiều người sẽ thấy mình trong đó:

“Mỗi lần tôi cãi lại hoặc cố gắng nói về cách mẹ cư xử tệ bạc, bà lập tức cúp máy. Vài ngày sau, thể nào cũng có người khác trong gia đình—có thể là dì, ba tôi, hay anh em họ—gọi cho tôi, nói rằng mẹ đang ốm, đang buồn, và tất cả là do lỗi của tôi. Người đó sẽ chỉ trích tôi là vô tâm, là nhẫn tâm, dọn đường cho câu chuyện ‘mẹ là nạn nhân tội nghiệp’ của bà. Thật sự khiến tôi phát điên. Và đúng vậy, một phần trong tôi luôn cảm thấy có lỗi—dù tôi biết rõ mình đang bị dắt mũi.”

Chuyện của Adele không phải là hiếm. Cảm giác tội lỗi mà cô trải qua được nuôi dưỡng từ kỳ vọng văn hóa và cả những lời răn trong Kinh Thánh. Nó là chiếc nút dễ bị chạm nhất.

3. Trò Chơi So Sánh

Việc cha mẹ thiên vị con cái không phải là chuyện chỉ xảy ra ở những gia đình có người mẹ thích làm lớn chuyện; nó vẫn xuất hiện ngay cả trong những gia đình êm ấm và yêu thương. Thực tế, hiện tượng này phổ biến đến mức giới nghiên cứu còn đặt tên viết tắt cho nó: PDT—viết tắt của "Sự Đối Xử Khác Biệt Từ Cha Mẹ". Tuy nhiên, trong những gia đình bình thường, PDT thường không phải là hành vi cố ý, dù vẫn gây ảnh hưởng lên các đứa trẻ. Đôi khi, sự thiên lệch bắt nguồn từ việc người mẹ cảm thấy dễ hòa hợp hơn với một đứa con nào đó có tính cách giống mình, hoặc đơn giản là bà thấy nhẹ nhàng hơn khi chăm sóc một đứa con ít đòi hỏi hơn (hoặc ngược lại).

Trong các gia đình độc hại, người mẹ sử dụng sự thiên vị như một công cụ để kiểm soát con cái — khai thác nhu cầu được yêu thương và được công nhận của chúng—đồng thời điều khiển mối quan hệ giữa các anh chị em. Đây là hành vi có chủ đích, được tính toán kỹ lưỡng và thường được biện minh bằng những lý do nghe có vẻ hợp lý. (Ví dụ: "Mẹ hay chê bai con là để con không kiêu ngạo," hay "Mẹ so con với chị con để con có động lực phấn đấu.")

Và nếu bạn là con một? Bạn cũng không thoát được đâu. Luôn có sẵn một người họ hàng, một đứa bạn hàng xóm, hay thậm chí một người nổi tiếng để mẹ bạn đem ra so sánh:

“Sao con không được như con bé đó? Sao con không làm mẹ tự hào như mẹ nó?”

4. Hành Vi Gây Hấn Ngầm

Người mẹ có thể không la hét, không đánh mắng, nhưng vẫn âm thầm thể hiện sự tức giận, gây hấn dưới dạng bị động hoặc ngấm ngầm. Dù nhiều hành vi trong danh sách này không hề ồn ào, tôi vẫn đưa phần này vào vì sự phát triển tâm lý của trẻ con bị ảnh hưởng trực tiếp bởi cách cha mẹ đối xử với nhau và với các thành viên khác trong gia đình.

Một nghiên cứu kéo dài của Patrick T. Davies và cộng sự đã theo dõi trẻ em qua ba giai đoạn: mẫu giáo, lớp hai, và lớp bảy, nhằm so sánh tác động của xung đột công khai và xung đột ngấm ngầm giữa cha mẹ. Kết quả thật đáng suy ngẫm—đặc biệt khi bạn nhìn lại xem cha mẹ mình từng giải quyết bất đồng ra sao, và điều đó ảnh hưởng đến bạn như thế nào.

Kết quả cho thấy: trẻ chứng kiến xung đột công khai (như cãi vã lớn tiếng, giận dỗi, lạnh nhạt, hoặc bạo lực thể chất) thường có xu hướng thu mình từ khi còn lớp hai, có hành vi rối loạn, né tránh va chạm. Trong khi đó, những trẻ tiếp xúc với xung đột ngầm lại có xu hướng bộc lộ cảm xúc mạnh mẽ, hay can thiệp vào chuyện người lớn. Đến tuổi thanh thiếu niên, những em tiếp xúc với sự thù địch công khai tiếp tục thu mình, dễ lo âu, mất ngủ và trầm cảm. Còn các em chịu ảnh hưởng bởi xung đột ngấm ngầm lại gặp khó khăn trong việc kiểm soát hành vi, mất tập trung trong lớp, dễ nổi loạn và vi phạm nội quy.

5. Tẩy Não Cảm Xúc (Gaslighting)

Dù thường được nhắc đến trong các mối quan hệ người lớn, gaslighting—hay còn gọi là “tẩy não cảm xúc” hoặc “làm cho nghi ngờ chính mình”—thật ra vẫn diễn ra giữa cha mẹ và con cái. Thật đau lòng khi phải nói rằng, cha mẹ hoàn toàn có thể gaslight con mình, và điều này cực kỳ nguy hiểm. Vì khi ấy, cha mẹ là người nắm quyền lực tuyệt đối—và nếu họ nói rằng điều gì đó “chưa từng xảy ra”, bạn rất dễ tin là thật.

(Tôi có thể là trường hợp ngoại lệ hiếm hoi, vì từ năm 6 hay 7 tuổi, tôi đã chắc chắn rằng trí nhớ của mình không có vấn đề gì. Nhưng điều đó lại khiến tôi nghĩ: một là mẹ tôi điên, hai là tôi điên. Và viễn cảnh mình bị điên thực sự khiến tôi khiếp sợ.)

Gaslighting tàn phá một đứa trẻ ở đúng giai đoạn mà lẽ ra nó đang học cách tin vào cảm xúc và suy nghĩ của chính mình, rèn luyện khả năng đọc hiểu người khác. Nhưng gaslighting như một lưỡi dao phay—nó chặt phăng những nỗ lực non nớt đầu tiên ấy, rồi thay thế bằng sự hoài nghi và tự trách.

Câu chuyện của Robyn là một ví dụ sống động:

“Mẹ tôi hay hứa rồi nuốt lời, sau đó lại khăng khăng là bà chưa từng hứa gì cả. Giờ tôi biết đó là gaslighting. Khi anh tôi đánh tôi, bà lại trách tôi đã khiêu khích nó. Khi tôi phản đối, bà bảo tất cả là lỗi của tôi. Đó cũng là gaslighting. Có lần, bà thẳng thừng phủ nhận một chuyện đã rõ ràng. Bà đứng trong bếp, chống nạnh, gọi tôi là kẻ nói dối hoặc hỏi vì sao tôi lại hay nói dối đến vậy. Trời ơi. Chính trị liệu đã giúp tôi mở mắt.”

Tin vui là: không như trong các mối quan hệ người lớn, gaslighting từ cha mẹ thường dễ nhận ra hơn khi bạn lớn lên. Khi đã đủ tuổi, đủ hiểu biết, bạn sẽ bắt đầu nối lại những mảnh ký ức và thấy được sự thật mà trước kia từng bị che mờ.

6. Bị xem nhẹ hoặc trở thành trò cười

Những người mẹ mang xu hướng kiểm soát hoặc có tính cách vị kỷ thường là người dàn xếp các mối quan hệ trong gia đình – đó cũng là một phần của việc thiên vị – nhưng việc biến một đứa trẻ thành đối tượng để cả nhà cười nhạo lại là một cách khác để giữ mọi người trong vòng kiểm soát. Việc chế giễu cảm xúc hay suy nghĩ của con, dù là bằng lời nói hay qua những cử chỉ khinh thường như đảo mắt hay cười khẩy, không chỉ tàn nhẫn mà còn là một hình thức lạm dụng – và đúng vậy – nó nuôi dưỡng sự hoài nghi và thậm chí là lòng căm ghét chính bản thân ở đứa trẻ.

Ngay cả khi đã trưởng thành, việc luôn bị bảo rằng ý kiến của mình là ngớ ngẩn, ngốc nghếch hay kiểu như “Không ai quan tâm mày nghĩ gì đâu” đều là biểu hiện rõ ràng của sự áp đặt và thao túng. Điều đó không thể biện minh hay chấp nhận được. Yêu thương một ai đó luôn cần sự tôn trọng đến từ hai phía.

7. Bị đổ lỗi thay cho cả gia đình

Theo tôi, nhận định sâu sắc nhất về hiện tượng “kẻ chịu tội thay” đến từ Gary Gemmill – người cho rằng sự hiện diện của một người để đổ lỗi giúp cả nhóm hay cả gia đình tự huyễn rằng họ ổn hơn thực tế. Có ai đó để trút hết lỗi lầm – dù là vai trò cố định hay thay phiên – khiến người ta dễ tin rằng mọi chuyện sẽ hoàn hảo nếu người đó không tồn tại. Chính điều này đem lại cho người mẹ ham quyền lực và luôn cần tô vẽ hình ảnh bản thân một lời giải thích sẵn có và dễ chịu mỗi khi chuyện gì đó xảy ra. Không có gì lạ khi những bà mẹ vị kỷ thường hay dùng cách này.

8. Im lặng như một bức tường đá

Giả vờ như không nghe thấy lời con nói, từ chối hồi đáp – đó là cách trực tiếp để thể hiện sự khinh miệt tột cùng. Với người lớn, điều đó đã đủ đau đớn và nhục nhã; với một đứa trẻ, đặc biệt khi đến từ chính cha mẹ mình, nó thật sự là một vết thương sâu hoắm.

Một độc giả đã từng chia sẻ trải nghiệm của mình:

“Chiêu ‘chiến tranh lạnh’ mà mẹ tôi dùng thật sự đáng sợ – có khi kéo dài cả tuần, mà với một đứa trẻ sáu, bảy tuổi thì đó là cả một cõi vĩnh hằng. Bà nhìn xuyên qua tôi như thể tôi không tồn tại. Tôi cảm giác như mình vừa biến mất khỏi thế gian này. Tôi cố gắng làm mọi cách để không khiến mẹ giận, cố tránh xa tầm mắt của bà. Tôi nói ít, làm ít hơn nữa vì tôi sợ. Những cơn hoảng loạn bắt đầu từ khi tôi học cấp ba, chỉ vì một giáo viên gọi tôi phát biểu. Phải đến khi vào đại học, một bác sĩ trị liệu mới giúp tôi nhận ra rằng nỗi sợ đứng lên bảo vệ mình có nguồn gốc từ cách mẹ tôi đối xử khi tôi còn nhỏ.”

Khi bạn đã nhận ra những hành vi này và hiểu được ảnh hưởng của chúng lên mình, điều tiếp theo là bạn phải học cách thiết lập ranh giới với mẹ. Bị ngược đãi – dù dưới hình thức nào – cũng không bao giờ là điều có thể chấp nhận.

—----------------------------

Tác giả: Peg Streep từng là cây bút đóng góp thường xuyên cho chuyên trang Psychology Today cho đến khi bà qua đời vào năm 2024. Bà là tác giả hoặc đồng tác giả của 15 cuốn sách, trong đó có Daughter Detox: Recovering from an Unloving Mother and Reclaiming Your Life (Giải Độc Tâm Hồn: Hồi Phục Từ Một Người Mẹ Lạnh Lùng Và Giành Lại Cuộc Đời Chính Mình), The Daughter Detox Question & Answer Book: A GPS for Navigating Your Way Out of a Toxic Childhood (Cẩm nang Hỏi & Đáp: Tấm bản đồ dẫn lối bạn thoát khỏi tuổi thơ độc hại), cùng hai cuốn sách thực hành là The Daughter Detox Guided Journal and Workbook và The Daughter Detox Companion Workbook — tất cả đều có thể tìm thấy trên Amazon. Những tác phẩm khác của bà còn bao gồm Mean Mothers: Overcoming the Legacy of Hurt (Những người mẹ tàn nhẫn: Vượt qua di sản của tổn thương) do nhà xuất bản William Morrow ấn hành, và Quitting—Why We Fear It and Why We Shouldn’t—In Life, Love, and Work (Từ bỏ — Vì sao ta sợ, và vì sao ta không nên sợ — trong cuộc sống, tình yêu và công việc) do Da Capo phát hành.

Streep từng theo học và lấy bằng cử nhân lẫn cao học ngành Văn học Anh tại Đại học Pennsylvania và Đại học Columbia. Dù bà được biết đến nhiều nhất qua các công trình nghiên cứu sâu sắc về mối quan hệ giữa mẹ và con gái, bà cũng thường xuyên viết về những chủ đề như lạm dụng bằng lời nói, sự từ bỏ mục tiêu, chứng ái kỷ và những người mắc phải, cùng với các vấn đề khoa học về não bộ.