Cách chúng ta đối diện với tổn thương

Rất ít ai trong chúng ta có thể hy vọng đi qua cuộc đời mà không chịu tổn thương nào. Những mối đe dọa bủa vây ta quá nhiều và quá dai dẳng, đến mức kỳ vọng rằng ta có thể tránh được chúng là một điều gần như phi lý. Ta phải đối mặt với những bậc cha mẹ khắc nghiệt, những người bạn phản bội, những xã hội hỗn loạn, những người yêu cũ đầy rối loạn, những nơi làm việc vô hồn, những người tình thất thường, những cơ thể không đáng tin cậy và những đứa con vô ơn. Khả năng vượt qua “chướng ngại vật” của cuộc đời mà không bị tổn hại dường như nhỏ bé đến mức hài hước. Đó là lý do tại sao hình ảnh một đứa trẻ sơ sinh mong manh lại vừa khiến ta rơi lệ, vừa khơi lên nỗi sợ hãi âm thầm: bởi ta hiểu quá rõ rằng cuộc đời đã sẵn những gì để dành cho chúng.

Nhưng dù nỗi đau dường như đã được viết sẵn vào bản hợp đồng của sự tồn tại, không phải mọi tổn thương đều giống nhau trong cách chúng hình thành và len lỏi vào tâm hồn ta. Đa số những nỗi đau có thể được gọi là hữu hình. Nghĩa là ta có thể nhìn thấy rõ những vấn đề đã xảy đến với mình – và tại sao chúng lại như vậy. Động cơ của chúng có thể truy ra, nguồn gốc và hậu quả thì hiển nhiên. Điều này cho phép ta có cơ hội phản chiếu về những khó khăn của mình, giãi bày cảm giác đau buồn, tổn thương với những người ta tin tưởng, và quan trọng không kém, là với chính mình. Ta có thể than trách số phận, có thể hét lên, đập bàn, hoặc khóc lặng lẽ trong đêm. Rồi dần dà, qua quá trình giải tỏa cảm xúc, sự kinh ngạc, kinh hãi và đau đớn sẽ dần lắng dịu. Ta có thể mang thêm vài nếp nhăn trên trán, có thể vẫn run rẩy khi nhớ về ký ức nào đó, và một chút tiếc nuối có thể sẽ mãi còn. Nhưng cuối cùng, ta sẽ vượt qua điều tồi tệ nhất. Nỗi đau ấy sẽ đi qua cơ thể ta, làm tổn thương ta, nhưng rồi ta sẽ đứng ở phía bên kia của nỗi buồn.

Tuy nhiên, có một loại đau khổ khác mà ta dễ bị cuốn vào, mạnh mẽ và độc hại hơn nhiều, ít được biết đến hơn và khó chữa lành hơn – và nó được gói gọn trong từ “tổn thương tâm lý” (trauma). Những gì ta gọi là tổn thương tâm lý được tạo nên bởi ba yếu tố đan xen: đó là một nỗi đau mà bản thân ta không thực sự ý thức được bản chất thật sự của nó; nó thể hiện một cách gián tiếp qua những triệu chứng rời rạc, tưởng chừng ngẫu nhiên; và nếu không có hành động can thiệp cẩn thận, nỗi đau ấy sẽ tiếp tục làm khuấy động cuộc sống của ta trong một thời gian rất dài.

Tổn thương tâm lý là một cú sốc mà ta chưa thể hiểu thấu hoặc thậm chí chưa từng thực sự cảm nhận trọn vẹn, vì vậy nó có một cái đuôi dài dai dẳng. Ta không thể quên nó bởi ta chưa từng hiểu nó, cũng chưa từng nhớ đúng về nó. Ta không thể than khóc vì nó chưa từng “sống” trong ta. Ta đang bị chi phối bởi một nỗi đau mà chính ta không nhận ra nó đã giáng xuống mình. Ta chỉ biết rằng có điều gì đó không ổn trong ta, nhưng không rõ điều gì đã xảy ra, tại sao lại thế, và làm sao để đối diện hay xoa dịu nỗi đau ấy.

Tổn thương tâm lý đưa ta vào một vòng lặp đau đớn bị bóp nghẹt hoặc khó hiểu mà thời gian không thể chữa lành; nó trói buộc ta trong một hiện tại đầy khó chịu và ám ảnh dai dẳng. Đây là một trong những kiểu đau đớn tàn nhẫn nhất mà con người có thể trải qua.

Phần lớn – nhưng không phải tất cả – những tổn thương tâm lý đến với ta từ thời thơ ấu, bởi trẻ em đặc biệt nhạy cảm với những yếu tố gây tổn thương. Trẻ có khả năng hiểu biết về thế giới rất hạn chế, không thể phân biệt động cơ, bỏ sót nhiều điều ở cả bản thân lẫn những người xung quanh, và thiếu khả năng kiểm soát cuộc sống, môi trường của mình. Chúng hoàn toàn phụ thuộc vào những người chăm sóc, những người có quyền lực to lớn trong việc vừa có thể bảo vệ chúng khỏi tổn thương – nhưng đôi khi, đáng buồn thay, lại là những người gây ra tổn thương ấy.

Khi nói đến tổn thương tâm lý, ta thường nghĩ về những sự kiện lớn lao, nhưng thực chất, những đặc điểm cốt lõi của tổn thương có thể hiện diện ngay trong những khoảnh khắc nhỏ nhặt nhất.

Hãy hình dung một đứa trẻ mới biết đi bị bỏ lại một mình trong phòng khi cha mẹ chúng bận việc ở phòng bên cạnh. Vì tò mò, đứa trẻ trèo lên ghế, đứng dậy và với tay lấy một con thú nhồi bông mới được tặng trên kệ sách. Nhưng khi chúng dồn trọng lượng về phía trước, chiếc ghế trượt đi, đổ ập xuống sàn gỗ, quăng đứa trẻ mạnh mẽ xuống đất. Tiếng va chạm ầm ĩ cùng cơn đau nhói ở cằm – nơi chịu phần lớn lực tác động – khiến đứa trẻ bật khóc kinh hoàng. Chúng chẳng hiểu điều gì vừa xảy ra hay tại sao. Tất cả những gì chúng biết là âm thanh chát chúa, sự hỗn loạn và nỗi đau xuyên thấu. Trong một khoảnh khắc dài tưởng chừng vô tận, đứa trẻ nằm sấp trên sàn, khóc những tiếng vang vọng khắp phố.

May thay, người mẹ vội vã chạy vào từ phòng giặt bên cạnh. Một giọng nói nhẹ nhàng và trách nhiệm vang lên: “Chuyện gì đã xảy ra với bé con yêu quý của mẹ thế này?” Đứa trẻ được bế lên trong vòng tay mạnh mẽ, ấm áp và thoang thoảng mùi của sự an ủi. “Không sao đâu con, chỉ là con bị ngã một chút thôi, sàn nhà này trơn quá mà cái ghế lại thiết kế không tốt.”

Người mẹ tháo gỡ mớ bòng bong trong đầu đứa trẻ: “Mẹ hiểu là con bị hoảng sợ mà,” bà nói, vừa lau trán đứa trẻ vừa cho chúng những lời lẽ đầu tiên để bắt đầu hiểu được chuyện gì đã xảy ra. Người mẹ dựng lại chiếc ghế chỉ với một tay và ôm đứa trẻ đang rấm rứt lên ghế sofa.

Đôi khi, tổn thương không để lại nhiều dấu vết trên cơ thể, nhưng những giọt nước mắt lại là biểu hiện của nỗi sợ hãi và cú sốc tâm lý. Làm sao mọi thứ có thể đang bình yên trong một khoảnh khắc, để rồi ngay lập tức trở nên hỗn loạn và đau đớn? Đứa trẻ được cha mẹ trao quyền tự do để thể hiện sự ngạc nhiên, sợ hãi của mình. Có không gian để khóc òa, để tất cả những giọt nước mắt cần thiết được tuôn rơi. “Đúng rồi, đúng rồi, con thấy tệ lắm phải không? Mẹ hiểu mà,” người cha hay người mẹ ân cần nói.

Người lớn cố gắng đặt sự việc vào đúng viễn cảnh của nó: “Đó chỉ là một cú ngã thôi, chuyện như thế này xảy ra hoài mà. Lần sau chỉ cần cẩn thận hơn khi ngồi ghế là được.” Và vì điều quan trọng là phải xua tan những nỗi sợ hãi nguyên sơ còn sót lại, người cha mẹ tiếp tục xoa dịu bằng cách giải thích nguyên nhân sự việc. Họ khéo léo cho thấy rằng không phải lỗi của đứa trẻ. Bất cứ ai cũng có thể gặp chuyện như vậy. Họ ngầm truyền tải một thông điệp: nỗi đau không phải lúc nào cũng đồng nghĩa với điều gì đó sai trái. Vũ trụ này, dù thỉnh thoảng có mang đến vài cú va chạm bất ngờ, về cơ bản vẫn là một nơi có trật tự và tương đối nhân từ. Không có sự trả thù nào ở đây cả. Chiếc ghế không "cố tình" làm đứa trẻ bị ngã và chắc chắn nó sẽ không “cắn” con trong tương lai.

Vài phút chăm sóc cẩn thận như thế, và sự việc tưởng chừng đau thương kia đã được tháo gỡ. Đứa trẻ nhỏ bé lại có thể tiếp tục hành trình khám phá thế giới với trái tim rộng mở, mê mẩn trước những chiếc cúc áo, cây bút chì, cuộn len – và cả những giá sách đầy bí ẩn.

Chúng ta có thể hình dung ra những tình huống tương tự. Chẳng hạn, khi một chiếc xe máy với ống pô hỏng rú ga ầm ĩ ngoài đường, âm thanh chói tai chẳng khác nào tiếng súng nổ, khiến đứa trẻ hoảng sợ hét lên và trốn sau tấm rèm. Nhưng người cha mẹ chu đáo sẽ nhanh chóng trấn an: “Không có gì đâu con, chỉ là mấy người đi xe máy thích làm mấy trò ầm ĩ để gây chú ý thôi. Nghe bất ngờ thì giật mình chút cũng là bình thường.”

Qua những cách xử lý như vậy, ta bắt đầu nhận ra những “thành phần chính” có thể xoa dịu và hóa giải tổn thương. Trước tiên và quan trọng nhất, ta cần sự thấu hiểu. Cảm giác hiểu rõ chuyện gì đã xảy ra và vì sao nó xảy ra giúp ta thoát khỏi nỗi đau khổ. Những lời giải thích làm tan biến nỗi hoang mang, suy nghĩ tiêu cực và cảm giác tự trách. Ta được trấn an khi có người dẫn dắt, giúp ta hiểu cách thế giới vận hành, cũng như giúp ta không rơi vào trạng thái tự diễn giải sự việc theo cách quá tiêu cực hoặc đầy cảm giác bị “truy đuổi”.

Ta cũng cần được trao quyền để cảm nhận đầy đủ những gì mình đang trải qua. Sẽ là một sự giải tỏa to lớn khi có ai đó khẳng định rằng cảm giác muốn khóc của ta là hoàn toàn hợp lý và đáng trân trọng. Ta có thể thoải mái bật khóc, khóc đến cạn kiệt nếu cần, mà không bị cản trở hay phán xét. Không có sự mâu thuẫn giữa những gì ta cảm nhận và những gì ta có thể biểu lộ.

Cuối cùng, điều đơn giản nhất là ta cần thời gian. Ta cần đủ thời gian để nỗi đau và cảm giác khó chịu được “vang vọng” qua tâm hồn. Có thể ta cần vài phút, vài ngày, hoặc thậm chí vài tuần. Ta cần trở đi trở lại với nỗi buồn đó, để kiểm tra xem mình đã cảm nhận trọn vẹn chưa, có thể lại buồn, lại khóc, hoặc vòng quanh nỗi đau đó nhiều lần, cho đến khi nó sẵn sàng rời khỏi ta và để lại sự bình yên.

Danh sách những yếu tố trên giúp ta nhận ra điều gì thường thiếu sót khi một đứa trẻ – hoặc một người lớn – gặp phải vấn đề. Ta có thể hình dung rõ ràng rằng chỉ một chút thiếu sót thôi cũng đủ để những tổn thương tâm lý ăn sâu. Trong những tình huống không lý tưởng, sẽ không có lời giải thích nào, không có sự cho phép được cảm nhận hay ngôn ngữ để diễn giải những cảm giác rối bời. Sự khó lường của cuộc sống không được đặt trong một bối cảnh nào dễ chịu hơn. Ta chỉ còn lại sự cô đơn với những mảnh vỡ của sự khó hiểu, đau đớn, phản kháng và buồn bã – những mảnh vỡ không bao giờ kết hợp thành một bức tranh rõ ràng hay có thể biểu đạt. Và chính trong những điều kiện như vậy, sự tàn nhẫn của tổn thương tâm lý bắt đầu phát huy sức mạnh hủy hoại của nó.

Hầu như không ai trong chúng ta không mang theo vài sự kiện đau thương trong quá khứ. Có thể đó là một người cha hay người mẹ với tâm trạng thất thường, lúc hiền hòa lúc giận dữ không rõ lý do. Có thể đó là những lời chê bai liên tục hay sự thiên vị tinh tế dành cho anh chị em trong nhà. Có thể đó là một căn bệnh tâm lý, một cuộc ly hôn, hay một sự mất mát – tất cả đều không được giải thích hay làm sáng tỏ, bởi sự xấu hổ hoặc sự nhẫn nhịn sai lầm. Và có thể còn những điều tồi tệ hơn: bạo lực thể chất, sự tàn ác, bỏ bê, và đau đớn nhất là những hành vi xâm phạm không đúng mực.

Quy mô của những tiềm năng gây tổn thương thật sự đáng sợ. Dù tuổi thơ đã qua đi, nguy cơ bị tổn thương vẫn còn đó. Ta có thể gặp những người bạn hoặc đồng nghiệp, bề ngoài thì thân thiện, nhưng thực chất là những kẻ bắt nạt, luôn tìm cách trút giận và trả đũa. Ta có thể rơi vào mối quan hệ với người luôn ẩn giấu trong lòng ý định làm tổn thương ta. Ngay cả trong những xã hội được gọi là hòa bình, vẫn tồn tại sự cô lập, ghen ghét, độc ác và bạo lực. Bóng ma của tổn thương tâm lý không bao giờ thực sự rời xa chúng ta.

Điều quan trọng là ta cần hiểu rõ những hiểm nguy ấy và, với sự kiên nhẫn và khiêm nhường, cố gắng gỡ bỏ chúng. Đã đủ tệ khi ta phải chịu đựng tổn thương. Nhưng còn tệ hơn nữa khi ta để những tổn thương ấy bám lấy mình mãi mãi, đi kèm với những triệu chứng dày vò, và không có quyền được hiểu rõ. Nhiệm vụ cuối cùng là ghi nhớ những khó khăn của quá khứ, để có thể thực sự quên đi chúng.

Nguồn: HOW TRAUMA WORKS – The School Of Life